Inson huquqlari mohiyati, tushunchasi va normativ shakli - Юриспруденция - Рефераты

Inson huquqlari mohiyati, tushunchasi va normativ shakli

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Inson huquqlari mohiyati, tushunchasi va normativ shakli Reja: 1. Inson huquqlari individlar o‘zaro ta’sirining normativ shakli sifatida 2. Inson huquqlarining uch avlodi 3. Shaxsning huquqiy maqomi: tushunchasi va tuzilishi.

Inson huquqlari individlar o‘zaro ta’sirining normativ shakli sifatida 1. Inson huquqlari nima? Inson huquqlari kishilar o‘zaro harakati, ular o‘rtasidagi aloqalarni tartibga solish, ular harakati va faoliyatini muvofiqlashtirish, ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar, konfliktlarni bartaraf etishning normativ shakli hisoblanadi. O‘z mohiyatiga ko‘ra, ular individ, jamiyat, davlatning normal faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash obyektiv zarur bo‘lgan kishilar hayot faoliyatining shart-sharoitlari va usullarini normativ shakllantiradilar. Bu me’yorlar erkinlik, tenglik, adolat prinsiplariga asoslanadi. Yashash, erkin bo‘lish huquqi, qadr-qimmatga ega bo‘lish, shaxs daxlsizligi, fikrlash va e’tiqod erkinligi, vijdon erkinligi, siyosiy jarayonlarda ishtirok etish huquqi kabilar ma’rifiy jamiyatda inson hayotini tashkil etishning zarur shartlari hisoblanadilar va davlat tomonidan so‘zsiz tan olinishi, qo‘riqlanishi shart. Inson huquqlari mazmuniga konkret-tarixiy yondoshish zarur. Xalqaro- huquqiy hujjatlarda qayd etilgan inson huquqlarining hozirgi zamon katalogi - bu hozirgi zamon jamiyat normasi bo‘lgan standartlarni uzoq tarixiy qaror topish jarayonining natijasidir. Inson huquqlarining rivojida hal qiluvchi bosqich bo‘lgan XUII-XUIII asrlar burjua-demokratik inqiloblari faqat inson huquqlarining keng majmuinigina emas, shuningdek inson huquqlarining universalligi va demokratik mazmunini belgilovchi formal tenglik prinsipini ham ilgari surdi. Formal tenglikka asoslangan inson huquqlari ijtimoiy taraqqiyotning bosh ahamiyatli yo‘nalishlaridan biriga aylandi, ular davlatning xarakteriga katta ta’sir ko‘rsata boshladilar, uning yakka hokimligini cheklovchi vosita hisoblanadilar, individni davlat hokimiyatining cheklanmagan homiyligidan hamda uning erki va manfaatlarini hokimiy tuzilmalar tomonidan ko‘rsatiladigan tazyiqdan ozod qilib, davlat hokimiyati va individ o‘rtasida demokratik o‘zaro ta’sirni o‘rnatishga imkon beradilar. Ayni paytda huquqiy davlatni shakllantirish ijtimoiy ong va amaliyotda inson huquqlarini tasdiqlamasdan turib mumkin emas.

Biroq, bunga davlatli uyushgan jamiyatda individlarning ham hokimiyat, ham bir-birlari bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlari shakl va usullarini qidirib topish uchun uzoq davom etgan azob-uqubatli jarayon natijasida erishilgan. Bu jarayon sof huquqiy makonda kechmagan. Shu sababli inson huquqlari boshidan axloqiy- etik, ma’naviy-madaniy, diniy mazmunga ega bo‘lgan. Inson huquqlari kishilar faoliyatida ko‘p marta takrorlanuvchi harakatlar, aloqalar va munosabatlarning qat’iy shakllariga bog‘liq holda shakllangan. O‘z manfaatlari, maqsadlari, ehtiyojlariga ega individlarning ko‘pchiligi ishtirok etgan jamiyat hayotida kishilar xatti-harakatining turli yo‘nalishlari muqarrar ravishda to‘qnashadi va qarama-qarshilikka uchraydi. Biroq, ijtimoiy o‘zaro ta’sir ishtirokchilari xatti-harakatlarining turli-tumanligiga qaramasdan muayyan barqaror normalar, etalonlar, qadriyatlar shakllanadiki, ular insonlar o‘zaro ta’sir jarayonini tartiblashtirishga, turli individlar manfaatlarini tarixan shakllanuvchi ijtimoiy turmush, ishlab chiqarish usuli, ma’naviyat, davlatchilik bilan uyg‘unlashtirishga qodir. Har bir inson moddiy va ma’naviy ne’matlarning muayyan miqdoriga da’vogarlik qiladi, intiladi, o‘z navbatida ularni insonlarga berilishiga jamiyat va davlat imkoniyat yaratishi kerak. Bu ne’matlarning hajmi tarixan doimo individning jamiyat sinfiy tuzilmasida, moddiy ishlab chiqarish tizimida tutgan o‘rni va mavqei bilan belgilangan. Individga taalluqli bo‘lgan bu ne’matlarni shartli ravishda inson huquqlari deb atash mumkin. Bu shartlilik jamiyatni uning rivojlanish turli bosqichlarida keskin qutblanishi (quldorchilik, feodalizm), sivilizatsiyaning o‘ziga xosligi (yevropacha, osiyocha va h.) bilan belgilanib, ular inson huquqlarining formal tenglik prinsipi asosida universallik xususiyati va hozirgi zamonga xos mazmunini kasb etishga imkon bermagan. Inson huquqlari, ularning genezisi, ijtimoiy ildizlari, tayinlanishi - bu ming yilliklardan beri davom etib kelayotgan insoniyatning ijtimoiy-madaniy rivoji va siyosiy, huquqiy, etik, falsafiy va diniy fikrning muqarrar tarzda diqqat markazida bo‘lib kelgan ―abadiy muammolardan biri hisoblanadi. Turli davrlarda bu muammo siyosiy-huquqiy muammo bo‘lib qolishi bilan birga, u jamiyatda mavjud

huquq va burchlarni sinfiy cheklovli taqsimlashni asoslantirishda va himoya qilishda manfaatdor bo‘lgan hokimiyat tepasida turgan sinflarning ijtimoiy pozitsiyasiga, ijtimoiy taraqqiyotning tarixiy bosqichiga bog‘liq holda goh diniy, goh etik, goh falsafiy mazmun kasb etgan. Inson huquqlari - ko‘p qirrali, ko‘p o‘lchovli voqelik. Bu muayyan darajada inson huquqlari o‘z ifodasini topgan huquqiy normalar genezisi bilan bog‘liq. Inson huquqlarini g‘oyaviy ta’limot jihatidan asoslantirish -bu davlat hokimiyatining xohishi va o‘zboshimchaligiga bog‘liq bo‘lmagan insonning tabiiy, tug‘ma huquqlari haqidagi ta’limotdir; davlat hokimiyatining maqsadi avvaldan tabiat yoki Olloh tomonidan berilgan huquqlarni ta’minlashdir. Tabiiy-huquqiy g‘oyalarni paydo bo‘lguniga qadar hukmron bo‘lgan etatistik qarashlar o‘z xohishicha insonlar taqdirini tasarruf qilishga haqli oliy kuch sifatida individni davlatga bo‘ysundirishga yo‘naltirilgan. Tabiiy-huquqiy konsepsiya e’tiborni shaxs avtonomiyasiga, uning individualligiga qaratadi. Bunday yondoshuv bu ijtimoiy ongdagi inqilobiy to‘ntarish hisoblanadi: oldin davlatga butunicha bo‘ysungan va unga qaram bo‘lgan individ endi avtonomiyaga ega, huquq bilan belgilanuvchi erkinlik doirasiga davlatning aralashmasligini talab qilish huquqiga ega bo‘ladi hamda o‘zining huquq va erkinliklari buzilgan taqdirda davlat himoyasi kafolatlarini oladi. Tabiiy-huquqiy ta’limotning qadr-qimmati erkinlik va adolat, inson qadriyati va baxtli bo‘lish kabi axloqiy prinsiplar va kategoriyalarga tayanadi. Tabiiy-huquqiy ta’limotni burjua inqiloblarini g‘oyaviy asoslashdagi, inson huquqlarini qaror topishidagi rolini yuqori baholash bilan birga uni davlat va shaxs o‘zaro munosabatlarini belgilovchi yagona va ustun ta’limot deb hisoblash mumkin emas. Unga inson huquqlari, davlat bilan shaxs o‘zaro munosabatlari tabiatiga bo‘lgan pozitivistik yondoshuv muayyan darajada qarama-qarshi turib kelgan. Bu yondoshuvga ko‘ra, inson huquqlari, ularning hajmi va mazmuni davlat tomonidan belgilanadi, davlat insonga nisbatan paternalistik funksiyalarni amalga oshirib, bu huquqlarni insonga ―hadya qiladi.

Bu yondoshuvlarning qarama-qarshiligi yuz yillar davomida kuzatiladi va hozir ham mavjud. Ular ilmiy bahslar sohasida to‘qnashmaydi va hozirgi zamon davlatlarining konstitutsiyalarida o‘z ifodasini topadi. Masalan, AQSH, Fransiya, Italiya, Ispaniya konstitutsiyalarida inson huquqlarining tabiiy-huquqiy konsepsiya-si, Avstriya Konstitutsiyasida - pozitivistik konsepsiya aks etgan. Shu bilan birga inson huquqlari tabiatiga bo‘lgan ikki yondoshuvdagi farqlar muayyan aniqlik kiritishni talab qiladi. Eng avvalo, davlat hokimiyatini inson huquqlari bilan cheklashni uning (ya’ni davlat) rolini mumkin qadar kamaytirish ma’nosida tushunishni anglatmaydi, davlatning roli faqat inson huquqlari va erkinliklarini himoyalashdangina iborat emas, shuningdek, ularga qonuniy shaklni, umummajburiylik xususiyatini berishdan ham iboratligini unutmaslik kerak. Shu sababli inson huquqlarini zimmasiga ham ularni himoya qilish va ta’minlash funksiyasini, ham ularni qonuniy shakllantirish funksiyasini olgan davlatga qarshi qo‘yish mumkin emas. Bu huquqlarni konstitutsiyada yozib qo‘yilishi alohida ahamiyatga ega. Inson huquqlarini kelib chiqishi tabiiy-huquqiy ta’limotini tan oluvchi davlatlar amaliyoti ularni pozitiv rasmiylashtirishni hech bir inkor etmaydi. Hozirgi davrda tabiiy-huquqiy ta’limot ham, pozitiv yondoshuv ham antipod, antogonistlar sifatida namoyon bo‘lmaydilar. Tabiiy-huquqiy ta’limot inson huquqlarining kelib chiqish ildizlarini ularning insondan ajralmas, begonalashtirilmaslik xususiyatlari bilan bog‘laydi. Bu ta’limot inson huquqlarini davlatdan yuqori qo‘yadi, uning mohiyati davlatning totalitar xarakterdagi talablarini inson huquqlari bilan cheklashga yo‘naltirilganligida ko‘rinadi. Shu bilan birga pozitiv qonunchilikda inson huquqlari mustahkamlanmasa, ular juda noaniq hisoblanib, davlat tomonidan ularni himoyalash va ta’minlash funksiyasini amalga oshirishni qiyinlashtiradi. Hozirgi vaqtda inson huquqlari sohasidagi pozitiv yondoshuv muqarrar tarzda umumfarovonlik va ezgulik kabi axloqiy kategoriyalarga tayanishi shartki, bu ularni inson huquqlari muayyan katalogidan kelib chiqib qonunchilikda ifodalash uchun zarur. Inson huquqlari qonunchilikda ifodalanishi bilan qo‘shimcha

―energiya oladi, davlat esa, ularni qonunchilikda mustahkamlash bilan bu huquq va erkinliklarni ta’minlash va kafolatlashga o‘zini majburiyatli deb belgilaydi. Rivojlangan davlatlarning konstitutsiyaviy amaliyoti shaxs avtonomiyasini va inson huquqlarini davlatga nisbatan ustunligini tan olishi bilan shaxsga nisbatan davlatning tazyiqi va majburlovini istisno qiluvchi asosiy huquqlar va erkinliklarni konstitutsiyaviy mustahkamlash asosida tabiiy-huquqiy va pozitivistik yondoshuvlar qarama-qarshi-ligiga muayyan darajada barham berdi. Bunday mo‘tadil tendensiya bu ta’limotlardagi qarama-qarshilik va keskinlikni - inson tabiiy huquqlarini davlat tomonidan mustakamlanishidan tashqarida himoyalanmasligini va pozitiv ta’limotni axloqiy, shaxsiy, ijtimoiy qadriyatlardan ajralib qolishini bartaraf etadi. Inson huquqlari - bu falsafa, etika, yuridik va siyosiy fanlarga uzviy bog‘liq bilimlar sohasidir. Bu bilim sohasi hozirgi zamon ko‘rinishida II Jahon urushidan so‘ng vujudga keldi, biroq uning ildizlari qadimgi davr, o‘rta asr va albatta Uyg‘onish davri bilan bog‘liq. Sotsializmda inson huquqlari tadqiq qilinmagan va o‘qitilmagan. Aksincha, ularga g‘arbga xos ―insonning burjua huquqlari deb qaralgan. Dastavval asosiy tushunchalar ma’nosini anglab olish kerak. Ba’zida jurnalistlar ―mamlakatda demokratiya tantana qilgan bo‘lsa, inson huquqlari bilan shug‘ullanishda ma’no bormikan? degan savol beradilar. Ular demokratiyani ko‘pchilikning hokimiyati bilan tenglashtiradilar, ularning fikricha, buning isboti bu erkin, haqqoniy saylovlardir. Biroq, tarix shuni ko‘rsatadiki, ko‘pchilik hokimiyati alohida olingan shaxslarga va ozchilikka nisbatan juda vahshiylarcha munosabatda bo‘lishi mumkin. Aynan ko‘pchilik Suqrotga o‘lim hukmini chiqargan va bunda Afinaning siyosiy tuzumi haqida yaxshi fikr yurita olish mumkin emas. Ko‘pchilik esa odatda ozchilikning muammolarini umuman unutadilar, ba’zilari esa ko‘pchilikning hatto g‘azabini ham qo‘zg‘otadi. Demak, ko‘pchilikning cheklanmagan hokimiyati alohida shaxslar va guruh uchun xavf tug‘dirishi mumkin. Shu sababli demokratiya - bu alohida shaxslarga tegishli bo‘lgan barcha huquqlar va erkinliklar bilan cheklangan ko‘pchilikning

hokimiyatidir. Va ko‘pchilikning bu huquqlar va erkinliklarni buzishga huquqi bo‘lmaydi. Demak, inson huquqlari va erkinliklari ko‘pchilikning erkini cheklaydi. Cheklangan hokimiyat prinsipi ko‘pincha konstitutsiyaviy prinsip deb ataladi. Bizning davrda bu prinsip Konstitutsiyaning inson huquqlari va erkinliklari haqidagi boblarida ifodalangan. Ular birinchi navbatda qonun chiqaruvchining hokimiyatini cheklaydi, chunki parlament a’zolari bir qo‘l ko‘tarish bilan ertadan boshlab barcha muammolarni hal eta olmaydi. Demak, demokratik jamiyatda inson huquqlari va erkinliklari ko‘pchilik hokimiyatining chegaralarini belgilab beradi . Inson huquqlari sohasi uchun bosh tushunchalardan biri huquqiy davlat tushunchasi hisoblanadi. Huquqiy davlat - bu inson bilan hokimiyat o‘rtasida aniq, barqaror va barcha uchun bir xil yurish-turish qoidalari mavjud bo‘lgan davlatdir. Bu davlatda inson hokimiyat uning xulq - atvoriga qanday munosabatda bo‘lishi mumkinligi haqida yetarli aniq tasavvurga ega bo‘la oladi, chunki bu davlatda o‘zboshimcha chinovniklar va mansabdor shaxslar emas, balki qat’iy belgilangan qonun hukmronlik qiladi. Tabiyki, huquqiy davlat hamisha demokratik bo‘ladi, biroq demokratik davlat – huquqiy davlat bo‘la olmasligi mumkin. Inson huquqlari va erkinliklari mutloq tarzda insonning davlat bilan bo‘ladigan aloqalariga, ya’ni bu huquqlarning vertikal yo‘nalishdagi harakatiga tegishlidir. Inson huquqlarini insonlar o‘rtasidagi munosabatlarga qo‘llash (ya’ni bu huquqlarning gorizonal harakatlanishi) ga urinish o‘zini oqlamadi, va hozirda inson huquqlari haqida gap yuritilganda inson bilan davlat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni nazarda tutish kerak va garchi oila, sevgi, do‘stlik yoki qo‘shnilar bilan bo‘ladigan munosabatlar bir qator huquq va burchlar uchun manba hisoblansada, inson huquqlari tushunchasi bularga qo‘llanilmaydi. Inson huquqlari - bu kollektiv emas, balki individual huquqlardir. Bu huquqlarning subyekti bo‘lib inson chiqadi. Shu sababli inson huquqlari doirasida ozchilik huquqi haqida gapirish mumkin emas, bu siyosatning tili va predmetidir (misol tariqasida bunday kollektiv huquqi haqida avtonomiya tashkil qilish huquqini keltirish mumkin) - inson huquqlari ma’nosida milliy ozchilikka talluqli shaxs huquqlari haqida gapirish mumkin, yoki guruh

sifatidagi invalidlar huquqlari haqida emas, balki alohida olingan har bir invalid huquqlari haqida. Inson huquqlarining ikki asosiy guruhi mavjud: moddiy huquqlar va protsessual huquqlar. Moddiy huquqlar insonga tegishli konkret huquqlar va erkinliklarni qamrab oladi: so‘z, vijdon erkinligi, turar joyni tanlash erkinligi, bilim olish huquqi va h.q. Protsessual huquqlar - bu insonning hokimiyatni bu huquqlarga rioya qilishni va ularni bajarishga majbur qilishga yordam beruvchi harakat usullari va u bilan bog‘liq institutlar hisoblanadi. Moddiy huquqlar huquq va erkinliklarni qamrab oladi. Ba’zida pozitiv huquqlar deb nomlanuvchi huquqlar - bu har bir insonga nisbatan hokimiyatlarning faol majburiyatlaridir. Masalan, bilim olish huquqi hokimiyatga bolalar o‘qishi mumkin bo‘lgan maktablarni qurish majburiyatini yuklaydi. Va bu holda ta’lim uchun to‘lov masalasi ham muhim, ya’ni maktabga haq to‘g‘ridan - to‘g‘ri to‘lanadimi yoki davlat budjetiga soliqlar orqalimi, bunda davlat vositachi hisoblanadi. Agar bola ta’limni stipendiya to‘lash samarali tizimining yo‘qligi sababli ololmasa, uning bilim olish huquqi buziladi. Xuddi shu kabi sud himoyasiga bo‘lgan huquq sud idoralari shohobchasini qurish majburiyatini yuzaga keltiradi, bu har bir inson o‘zi uchun muhim bo‘lgan nizoni hal qila olishi uchun bu idoralarga murojaat qila olish imkoniyatini yaratishni anglatadi. Negativ huquqlar deb nomlanuvchi erkinliklar - bu inson hayotining muayyan sohasiga xokimiyat aralashuvini ta’qiqlovchi huquqlardir. So‘z erkinligi yoki vijdon erkinligi - bu insonning hayotiy muhim masalalariga davlat xokimiyati aralushuvini ta’qiqlashdir. Boshqacha aytganda, insonning biror narsaga bo‘lgan huquqi davlat xokimiyatini uning uchun birorta narsani qilishga majbur qiladi, agar insonga erkinlik tegishli bo‘lsa, unda davlat birorta harakatlarni sodir qilishdan o‘zini tiyishi lozim bo‘ladi. Huquq va erkinliklar bilan bog‘liq barcha masalalar insonning xokimiyat bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlari chizig‘ida yuz berar ekan, unda bu munosabatlarning tabiatiga oid uch xil turli yondoshuvlarga to‘xtamaslikning iloji yo‘q. Birinchi yondoshuvga ko‘ra, hokimiyat birlamchi va aynan hokimiyat o‘z rahmdilligiga ko‘ra insonlarga u yoki bu huquqlarni beradi. Bu, xokimiyat qancha

huquqlarni insonlarga hadya etgan bo‘lsa, insonlarda shuncha huquq bo‘lishini anglatadi. Bunday yondoshuv barcha kommunistik mamlakatlar konstitutsiyalarida o‘z ifodasini topgan. Ikkinchi yondoshuv ijtimoiy shartnoma modeliga asoslanadi. Ijtimoiy shartnomani, bir tomondan xokimiyat va boshqa tomondan, alohida shaxslar majmuidan iborat bo‘lgan halq tuzadi. Bo‘ysunuvchilar soliqlar to‘lashga kelishadilar, hukmdor esa o‘z tomonidan ular uchun biror narsani bajarish: huquqlarini amalga oshirishga va ular hayotining muayyan sohasiga arashishdan tiyilib turish, ya’ni ular huquqlarini tan olish majburiyatini oladi. Bunday shartnoma taraflardan har biri uchun u yoki bu darajada foydali bo‘lgan konstitutsiya deb nomlanadi. Uchinchi yondoshuv amerikacha yondoshuvga xos. Shaxs insoniyat mohiyatining o‘zidan kelib chiquvchi tabiiy huquqlar va erkinliklarga ega, insonlar o‘zlarining yaxshi va qulay yashashlari uchun davlatni tuzish va hokimiyatni tayinlash masalalarini hal etadilar va davlatni amal qilishi uchungina ixtiyoriy tartibda o‘z huquqlarining ba’zilarini davlatga berib, ularni cheklaydilar. Masalan, ular o‘z mulkiy huquqlarini cheklab, soliqlar to‘laydilar yoki zaruriyat bo‘lganda o‘z erkinliklarini cheklab armiyada xizmat qilishga rozi bo‘ladilar. Bu ohirgi model birinchisidan tubdan farq qiladi. Birinchi yondoshuvda insonlarda, hokimiyat ularga qancha huquqlar bersa, shuncha huquqlar bo‘ladi. Uchinchi yondoshuvda esa, aksincha hokimiyatga insonlar qancha huquqni berishga rozi bo‘lsalar, shuncha huquqlar bo‘ladi. Yondoshuvlardagi bu farqlardan muhim amaliy oqibatlar kelib chiqadi. Bunga oson ishonish mumkin, huquqiy normani tanlab, uni biror holatga qo‘llansa: inson bilan hokimiyat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tushunishdagi birinchi va uchinchi yondoshuvlardan qaysi biriga asoslanishimizga qarab, butunlay turli yechimlarga kelish mumkin, uchinchi yondoshuvga ko‘ra, «hokimiyatga faqat qonunda ko‘rsatilgan narsalarnigina bajarishga ruxsat etiladi, insonga esa qonun bilan man’ etilmagan barcha narsalarni qilishga ruxsat etiladi» - degan qoida inson huquqlari konsepsiyasining asosini tashkil etadi. Bu qoida faqat inson hayotiga davlatning majburiy aralashish imkoniyatlarini cheklaydi, xolos, biroq u umuman insonlarga, yaqinlarga, qo‘shnilarga bo‘lgan munosabatlarda bizning axloqiy majburiyatlarimizga ta’sir etmasligi kerak.

Inson huquqlari konsepsiyasi uchun asosiy narsa bu ajralmas, tug‘ma insoniy qadriyat tushunchasidir. Insoniy qadriyat insoniyat mohiyatining o‘zidan kelib chiqadi, u go‘dakka ham, ashaddiy jinoyatchiga ham xos. Insoniy qadriyat mavjudligi oqibatlari insonning davlat bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarida unga tegishli huquq va erkinliklar doirasini, majburlov vositalariga ega qudratli davlat tomonidan unga nisbatan noinsoniy, tahqirlovchi munosabatlarda bo‘lishidan himoya qiluvchi huquqlarini belgilab beradi. Inson huquqlari va erkinliklari insonni, uning insoniy qadriyatini davlat tomonidan bo‘ladigan tajovuzlardan himoya qiluvchi qalqondir. Inson huquqlari demokratiyada ko‘pchilikning erkini ifoda qiluvchi davlat hokimiyati tomonidan inson qadriyatini tahqirlanish va tajovuz qilinishdan himoya qiladi . Inson huquqlari tufayli individ o‘zini shaxsligini, takrorlanmas, xos xususiyatlarini saqlab qoladi. Insonning takrorlanmasligi va individualligini hurmat qiluvchi tuzilmaga qarama-qarshi tuzum bu totalitarizm bo‘lib, u diktator tomonidan o‘ylab chiqilgan etalondagi ―yangi insonni shakllantirishga intiladi. Bu ideal fuqarolar bir xil fikrlaydilar, bir xil so‘zlaydilar va h. Insoniy qadriyat bilan ikki asosiy tushuncha: tenglik va erkinlik tushunchalari bog‘liq. Erkinlik hozirda ham Shimoliy Amerika va Yevropada turlicha tushuniladi. Bu XIX asr oxirida yuqoridagi qit’alarda insonlarning turli ahvoli va turli tarixi bilan belgilanadi. Amerikada kolonistlar g‘arbga qarab harakat qilgan, bosib olinmagan hosildor yerlar mo‘l-ko‘l bo‘lgan, bu kishilar tomonidan yaratilgan davlat esa faqat ularni tashqi va ichki dushmanlardan himoyalash uchun zarur bo‘lgan. Ichki dushmanlardan himoya qiluvchi odil sudlov tizimi va sherif institutini yaratishga, tashqi dushmanlardan himoyalanish uchun armiyani yaratishga zaruriyat tug‘iladi. Hindular tashqi dushman hisoblangan. Davlatdan beriladigan erkinlik (svoboda ot gosudarstva) konsepsiyasining vujudga kelishini faqat himoyalash uchun qorovul rolini bajaruvchi davlat bilan bog‘lash kerak. Bu davrda Yevropada bo‘sh yerlar yo‘q edi, kishilarning ko‘pchiligi boshqa odamlarga tegishli yerlarda ishlagan va ularga iqtisodiy, ba’zida yirik yer egalari ta’siridagi sud hokimiyatiga qaram bo‘lgan. Bu insonlar esa, davlatni ularga tazyiq

qiluvchi shaxslarni tartibga chaqirishga, ularga erkinlik berishga qodir deb hisoblaganlar. Shu tarzda davlat orqali erkinlik (svoboda cherez gosudarstvo) konsepsiyasi paydo bo‘lgan. Erkinlikni bunday tushunish davlat har bir fuqaroni baxtli qilish mumkinligi haqidagi umid bilan bog‘liq va bu umidlar Fransuz Revolyutsiyasi hujjatlaridagi baxtli bo‘lish huquqida ifodalangan. Erkinlikning Yevropacha konsepsiyasidagi kelib chiquvchi talablar bu qit’aning butun tarixida aks etgan, aynan shu yerdagi hukmdorlar va hukumatlar insonlarni baxtli qilishni uddalay olishlariga ishonganlar. Tenglik so‘zi siyosat tilida turli narsalarni anglatadi. Kommunistcha fikrlovchi inson tenglik haqida gapirganda har bir insonga pul va boshqa sharoitlarni teng bo‘lib berishni anglatadi, ya’ni ―hammada bir xil oshqozon degan shiorga ko‘ra, hammaga bir xil taqsimlanishi kerak. Sotsialist uchun tenglik imkoniyatlar tengligini bildiradi. Hayotga qadam qo‘yishda insonlar teng imkoniyatlarga ega bo‘lishlari kerak, so‘ng iqtidorlilar va mehnatsevarlar yutuqlarga erishadi, biroq, startda barcha teng imkoniyatlarga ega bo‘lish kerak. Bunday fikrlash inson huquqlari konsepsiyasida milliy yoki jamoaviy ozchilikka tegishli shaxslar huquqlari masalalarini qarab chiqishda kerak bo‘ladi. Nihoyat, liberal tenglikni shaxsning qonun oldida tengligi va huquqlar tengligi sifatida tushunadi. Tenglik tushunchasi o‘z mazmuniga ko‘ra diskriminatsiyani man’ etishga yaqin turadi. Diskriminatsiya - bu oqilona asosga ega bo‘lmagan, biologik yoki jismoniy belgilarga tayanib qurilgan har qanday huquqlarning tafovutlanishi (differensiatsiyasi)dir. Masalan, ko‘zi ojiz odamga avtomobilni boshqarish huquqini ta’qiqlash kamsituvchi ta’qiq emas, chunki u oqilona asosga ega. Biroq haydovchilik huquqini lo‘lilarga yoki o‘rta ma’lumotga ega shaxslarga berishni ta’qiqlash kamsituvchi man’ etish hisoblanadi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, diskriminatsiyaviy qoidalar kiritilmagan huquqiy tizimlarni yaratish mumkin. Biroq, liberal nazariya tomonidan ilgari surilgan hammaning qonun oldida tengligiga javob beruvchi tizim hozirgacha ishlab chiqilmagan. Hamma yerda doimo mansabdor shaxslar boy yoki mashhur shaxslar bilan

boshqalarga qaraganda o‘zgacha munosabatda bo‘ladilar. Teng munosabatda bo‘lish qoidasi amalda mumkin emas, ammo, bu undan voz kechishni anglatmasligi kerak. Tenglik va erkinlik haqidagi munozara davlat tomonidan rioya etilishi kafolatlanuvchi moddiy huquqlar ro‘yxatini tuzish va tartiblar, institutlarni yaratish uchun boshlang‘ich nuqta bo‘lishi kerak. Moddiy huquqlarning ko‘pchiligi cheklangan xarakterga ega. Inson huquqlari va asosiy huquqlari himoyasi haqidagi Yevropa konvensiyasiga kiritilgan huquqlardan faqat har bir insonning qiynoqlarga solinmaslik va qullikda saqlanmaslikka bo‘lgan huquqlarga nisbatan cheklovlar bo‘lishi mumkin emas. Qolgan barcha huquqlar, agar ular boshqa shaxslar yoki boshqa qadriyatlarga zid kelgan hollarda, masalan, davlat havfsizligini ta’minlashda cheklanishi mumkin. Lekin, davlat huquqlar va erkinliklarni himoya qilish bo‘yicha o‘z majburiyatlaridan faqat konkret holatlarda va bunga qonuniy asoslardagina chetga chiqishi mumkin –hukumatning o‘zi o‘z qarorlari bilan huquqlarga cheklovlar kiritishga huquqi yo‘q; huquq va erkinliklarni cheklash darajasi cheklov choralari kiritilishini taqozo etgan qadriyatni himoyalash masalasining keskinligi va dolzarbligiga javob berishi kerak; cheklov choralarining o‘zi demokratik davlat qabul qilgan prinsiplarga mos kelishi kerak. Davlat tomonidan bu shartlarning buzilganligi haqidagi masalalar bilan Inson huquqlari bo‘yicha Yevropa sudi shug‘ullanadi. Cheklovlar mavjud va bo‘lishi ham kerak, ammo ularning harakat radiusi va xarakteri qat’iy kontrol qilinishi kerak. Inson huquqlarini cheklash imkoniyati bu huquqlar mohiyatini yo‘qqa chiqarishni anglatmasligi kerak. Har bir insonning o‘z huquqlarini himoya qilishga imkon beruvchi tartiblar mavjud bo‘lmasa, inson huquqlari va erkinliklarini tan olish faktining o‘zi hech bir ahamiyat kasb etmaydi, hokimiyatlar doimo huquqlarini buzishga moyil, chunki shunday yo‘l bilan boshqarish oson kechadi. Hokimiyatning bu mayli qandaydir konkret tuzum bilan bog‘liq emas va aynan shu bilan davlatning o‘z majburiyatlariga befarq qarashi bilan bog‘liq urinishlariga halaqit beruvchi

tartiblarni belgilash lozim. Inson huquqlari doimo rivojlanishda, ular mamlakat ichki qonunchiligida kengayib boradi. Shunday qilib, inson huquqlarining qaror topishi va rivojlanishi u yoki bu mamlakat uchun xarakterli bo‘lgan an’analar va ta’limotlar kurashi bilan kechuvchi uzoq tarixga ega. Inson asosiy huquqlari deganda nimani tushunish kerak, ularni konstitutsiyaviy huquqlarga tenglashtirish mumkinmi? Qator konstitutsiyalarda qat’iy ta’riflarining yo‘qligi bu savolga javob berishni qiyinlashtiradi. Fikrimizcha, individning asosiy huquqlari - bu eng avvalo konstitutsiyaviy huquqlardir. Asosiy huquqlar subyektiv huquqlar hisoblanadi. Hozirda inson huquqlari himoyasi alohida olingan davlatlar chegarasidan chiqqan vaqtda universal xalqaro-huquqiy standartlarni yaratish zaruriyati yuzaga keldi, bular ham shuningdek inson asosiy huquqlari hisoblanadi. Bu asosiy huquqlar qator muhim xalqaro-huquqiy hujjatlarda ifodalangan, bu hujjatlar shaxs manfaatlari va huquqlarining umuminsoniy standartlarini o‘rnatadilar, davlat ular belgilagan darajadan pastga tusha olmaydi. Bu inson huquqlari va erkinliklari faqat davlatning ichki kompetensiyasi obyekti bo‘libgina qolmasdan, balki, shuningdek, butun xalqaro hamjamiyatning ishiga aylanganligini ko‘rsatadi. Bugun shaxs huquqlari va erkinliklarining hajmi faqat u yoki bu jamiyatning konkret xususiyatlari bilan emas, shu bilan birga umuman insoniyat sivilizatsiyasi rivoji, xalqaro hamjamiyatning uyushganlik darajasi bilan ham belgilanadi. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (1948 y.), Fuqarolik va siyosiy huquqlar haqidagi Xalqaro Pakt (1966y.), Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar haqidagi Xalqaro Pakt (1966y.), Fuqarolik va siyosiy huquqlar haqidagi Xalqaro Paktga Birinchi fakultativ Protokol (1966y.), Ikkinchi fakultativ protokol (1989y.), Inson huquqlari va asosiy erkinliklari himoyasi haqidagi Yevropa konvensiyalari va qator boshqa xalqaro hujjatlar inson huquq subyektliligiga tub o‘zgartishlar kiritdiki, u endi nafaqat ichki davlat, shuningdek, xalqaro huquq subyekti ham hisoblanadi. Bu xalqaro-huquqiy hujjatlar individning normal hayot kechirishini

ta’minlashga xizmat qiluvchi asosiy huquq va erkinliklarining universal to‘lamini belgilaydi. Shu sababli hozirgi sharoitda inson asosiy huquqlari deganda davlat konstitutsiyasida va inson huquqlari bo‘yicha muhim xalqaro-huquqiy hujjatlarda ifodalangan huquqlarni tushunish kerak. Agar insonning birorta asosiy huquqi davlat konstitutsiyasiga kiritilmay qolsa, unda bu huquq mazkur davlatda konstitutsiyaviy mustahkamlanishidan qat’iy nazar tan olinishi kerak. Xalqaro huquqning inson huquqlari sohasidagi ichki davlat huquqiga nisbatan ustunligi halqaro hamjamiyatning umumtan olingan prinsipi hisoblanadi. Inson huquqlarining uch avlodi Inson asosiy huquqlari kategoriyasini ajratib ko‘rsatish boshqa huquqlarni ―ikkinchi darajali, ta’minlash uchun davlat tomonidan kam e’tibor talab qilinadigan, kam ahamiyatli huquqlar deb hisoblashni anglatmasligi kerak. Asosiy huquq va erkinliklar individ huquqiy maqomining asosiy bo‘g‘inini tashkil etib, unda insonning normal hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan boshqa ko‘p sonli huquqlarni vujudga kelish imkoniyatlari ildiz otadi. Bu huquqlar individ, uning boshqa kishilar, jamiyat va davlat bilan o‘zaro ta’siri uchun juda muhim. Asosiy huquqlardan individning ko‘p miqdordagi boshqa huquqlari kelib chiqadi. Asosiy fundamental huquqlar va ulardan kelib chiquvchi boshqa huquq va erkinliklar inson hayotining boshqa: shaxsiy, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy sohalarini ta’minlaydilar. Shunga mos holda ular guruhlar va nomlanishi bo‘yicha tuziladi. Biroq, bu huquqlar faqat hayotning turli sohalariga taalluqli bo‘lmay, shuningdek vujudga kelish vaqti bo‘yicha ham farqlanadilar. Bundan ―inson huquqlarining avlodi degan tushuncha kelib chiqadi. Inson huquqlarining birinchi avlodi deb burjua revolyutsiya-larini amalga oshirish jarayonida shakllangan va keyinchalik demo-kratik davlatlar qonunchiligi va amaliyotida konkretlashtirilgan va kengaytirilgan an’anaviy liberal qadriyatlar tan olinadi: fikr yuritish, vijdon va e’tiqod erkinligi, har bir fuqaroning davlat ishlarini

boshqarish huquqi, qonun oldida teng bo‘lish huquqi, shaxsning yashash, erkin va xavfsiz bo‘lish huquqi va b. ―Negativ erkinlikni amalga oshiruvchi bu huquqlar davlatni bu huquqlarni amal qilish sohasiga aralashishdan tiyib turishga majbur qiladi. Inson huquqlarining ikkinchi avlodi turli sinflar va tabaqalarning o‘z iqtisodiy ahvolini yaxshilash, madaniy maqomini ko‘tarish (―pozitiv huquqlar deb nomlanuvchi) uchun olib borgan kurashi jarayonida shakllangan, ularni amalga oshirish uchun bu huquqlarni ta’minlash bo‘yicha davlat faoliyatining tashkiliy, rejali va boshqa shakllari talab qilinadi. X1X asr oxiri - XX asr boshida burjua jamiyatining keskin qutblanishi tufayli yuzaga kelgan nomo‘tadil vaziyatni baholagan yangi liberalizm jamiyatdagi boylar va kambag‘allar qarama-qarshiligini yumshatishga xizmat qiluvchi jamiyatni isloh qilish g‘oyasini ilgari surdi. Bunday g‘oya muqarrar holda ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy huquqlar: mehnat qilish huquqi, erkin ish tanlash huquqi, ijtimoiy ta’minot huquqi, dam olish huquqi, onalik va bolalikni himoya qilish huquqi, bilim olish huquqi, jamiyat madaniy hayotida ishtirok qilish huquqining vujudga kelishi bilan bog‘liq.hozir dunyoda bu huquqlar Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida, Iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy huquqlar haqidagi Xalqaro Paktda, Yevropa sotsial hartiyasida aks etganligi inson huquqlari rivojida, bu huquqlar katalogini kengayishida katta qadam bo‘lib hisoblanadi. Birinchi avlod huquqlari o‘z tabiatiga ko‘ra ikkinchi avlod huquqlaridan farqlanadi. Bu davlatning ularga nisbatan tutgan pozitsiyasiga bog‘liq. Birinchi avlod huquqlari burjua siyosiy va huquqiy fikri tomonidan bu huquqlar (fuqarolik jamiyati a’zosi-ning huquqlari) ni va siyosiy huquqlar (siyosiy hokimiyatni amalga oshirish ishtirokchisining huquqi) ni amalga oshirishda har qanday, shu jumladan davlat aralashuvidan himoyalanish huquqini taqozo qiluvchi fuqarolik huquqlari deb nomlangan. Gap, eng avvalo, indi vidual erkinlikning himoyasi haqida boradiki, uning cheklanishi ijtimoiy hayot va madaniyat sohasini muqarrar ravishda obro‘siz-lantiradi. Ularni amalga oshirish uchun davlatga bu sohaga aralashishdan voz kechishning o‘zi yetarli emas. E’lon qilingan ijtimoiy, iqtiso-diy va madaniy

huquqlarni kafolatlashga imkon beruvchi ijtimoiy dasturlarni tuzish va har tomonlama bunyodkorlik ishlarini olib borishdan iborat vazifa yuzaga keladi. Bir nechta hozirgi zamon davlatlari Ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy huquqlar haqidagi Xalqaro paktga qo‘shilmadilar, ular o‘z pozitsiyalarini Paktda ko‘rsatilgan huquqlar sudda himoya qilinishi mumkin bo‘lmaganligi sababli subyektiv hisoblanmasligi bilan asoslaydilar. Bu xildagi mulohazalar asossiz bo‘lmasada, shunga qaramasdan Paktga qo‘shilish davlat uchun o‘z ichki qonunchiligini takomillashtirish va unga mos o‘z faoliyatini tashkil qilish majburiyatini yuzaga keltiradi. XX asr oxiriga kelib davlatlarning ijtimoiy davlat bo‘lishga intilmas-liklarining iloji bo‘lmay qoldi. Bu xorijiy davlatlar qator konstitutsiyalarida mustahkamlangan hozirgi zamon davlatlari rivojlanishining qonuniyatidir (GFR, Fransiya, Ispaniya, Italiya, Portugaliya, Turkiya). 2-jahon urushidan keyingi davrda inson huquqlarining uchinchi avlodi shakllandi. Uchinchi avlod huquqlari tabiati munozaralar predmetini tashkil qiladi. Bu huquqlarning hususiyati shundaki, ular kollektiv huquqlar hisoblanadi va alohida inson tomonidan emas, balki jamoa, uyushma tomonidan amalga oshiriladi. Masalan, xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash yoki rivojlanishga bo‘lgan huquqi jamoaviy huquq bo‘lib, ularni amalga oshirish alohida shaxs-ga emas, umumiy jamoaga bog‘liq. Alohida inson bunday huquqlarni amalga oshirilishida ishtirok qiladi, biroq bu ishtirok uning shaxsiy maqomi bilan emas, balki uning jamoa a’zosi sifatidagi mavqei bilan bog‘liq. Individual va kollektiv huquqlar o‘rtasida o‘zaro aloqadorlik mavjud bo‘lib, uning negizida kollektiv huquq-larni amalga oshirilishi individ huquqlari va erkinliklarini kamsitmasligini belgilovchi prinsip yotishi kerak. Bu huquqlarning amalga oshirilishi boshqa millat yoki irqqa tegishli individ huquqlarini kamsitmasligi kerak. Qandaydir jamoat tashkiloti (assotsiatsiya)ning kollektiv huquqlari individual erkinliklarni cheklash yoki bostirishga asoslanmasligi kerak .

Shaxsning huquqiy maqomi tushunchasi va tuzilishi Individning davlat bilan va kishilarning bir-birlari bilan o‘zaro munosabatlari o‘rtasidagi murakkab aloqalari davlat tomoni-dan yuridik shaklda –huquq, erkinliklar va burchlarning uzviy birligi bo‘lgan individ huquqiy maqomi shaklida qayd etiladi. Individ huquqiy maqomi - bu jamiyatning ijtimoiy tuzilmasi, demokratiya darajasi, qonuniylik ahvoli bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan muhim siyosiy-yuridik kategoriyalardan biridir. Eng umumiy tarzda shaxs huquqiy maqomini inson huquqlari haqidagi halqaro- huquqiy hujjatlarda va davlat tomonidan konstitutsiyalarda, boshqa normativ-yuridik hujjatlarda qonuniy mustahkamlangan huquqlar va majburiyatlar tizimi sifatida xarakterlash mumkin. ―Huquq va majburiyatlar tizimi –huquqiy soha yuragi, markazidir, va shu yerda asosiy yuridik muammolar yechimining kaliti yotadi1. Huquq va majburiyatlarda nafaqat davlat ijtimoiy tizimning normal faoliyat ko‘rsatishi uchun majburiy, foydali, maqsadga muvofiq deb hisoblab o‘z zimmasiga olgan xulq-atvor namunalari, standartlari qayd etiladi, shuningdek, davlat bilan shaxs o‘zaro munosabatlarining asosiy yuridik prinsiplari ham namoyon bo‘ladi. Davlat bilan shaxs o‘zaro aloqadorligi qat’iy tartibga solishni taqozo etadi. Bu bunday xil munosabatlarning individ erkinligini ta’minlash uchun, jamiyatni normal amal qilishi uchun alohida muhim ahamiyat kasb etishi bilan belgilanadi. Fuqaro huquqiy maqomining sharti bo‘lib, insonning muayyan siyosiy-huquqiy holati bo‘lgan fuqarolik hisoblanadi. U individning davlatga tegishliligini bildiradi, ―yuridik shaklda namoyon bo‘ladi, fuqarolikni olish, yo‘qotish shartlari va tartibini belgilovchi fuqarolik institutida siyosiy-huquqiy jihatdan ifodalanadi1, yuridik huquqlar va prnitsiplardan foydalanish va qonunda belgilangan majburiyatlarni bajarishda individ uchun yuridik asos, ya’ni shaxs huquqiy maqomining asosi bo‘lib hisoblanadi. Huquqiy maqom, huquq va majburiyatlar tabiati huquqiy fanning bosh tushunchalari sifatida yuristlar e’tiborini tortadi. Shaxs huquqiy maqomi tushunchasiga nisbatan bir necha yondoshuvlar mavjud.

Ba’zi olimlar shaxs huquqiy maqomiga bevosita fuqarolikni kiritadilar. Fikrimizcha, fuqarolik - bu huquqiy maqomni to‘la hajmda hech bir istisnolarsiz belgilovchi shart- sharoit(asos)dir. Biroq, huquqiy maqomga faqat fuqarolar emas, balki fuqaro-ligi yo‘q shaxslar, xorijliklar ham ega. Bu holatda ular huquqiy maqomining hajmi fuqaro huquqiy maqomi (asosan siyosiy huquqlar sohasida) dan farq qiladi. Huquqiy maqom tuzilmasiga shuningdek, umumiy huquq layoqat-lilik, kafolatlar, qonuniy manfaatlar, yuridik javobgarlikni ham kiritadilar. Demak, huquqiy maqom tushunchasi haqidagi bahslar asosan unga kiruvchi elementlar to‘plamini aniqlash bilan bog‘liq. O‘zining yuridik tabiatiga va kafolatlari tizimiga ko‘ra, inson huquqlari va erkinliklari aynan bir narsa. Ular davlat tomonidan ta’minlanadigan turli ijtimoiy sohalardagi insonning ijtimoiy imkoniyatlarini belgilaydilar. ―Huquq atamasi ―erkinlik atamasidan farq qilib, yanada aniq harakat chegarasini belgilaydi, masalan, davlat ishlarini boshqa-rishda ishtirok etish, saylash va saylanish huquqi. Biroq, huquqlar va erkinliklar o‘rtasida aniq chegarani o‘tkazish qiyin, chunki ko‘pincha siyosiy huquqlarning butun sohasini ba’zan ―erkinliklar deb ham ataydilar. Terminologiyadagi bu farq an’anaviy bo‘lib, XUIII-XIX asrlarda paydo bo‘lgan. Konstitutsiyalarda asosiy huquq va erkinliklar inson va fuqaro huquqlari va erkinliklariga bo‘linadi. Avvalgi sovet davri konstitutsiyasida inson holati faqat uning davlat bilan o‘zaro aloqadorligini davlat hokimiyatidan ―hadya qilingan huquqlargagina egaligi va uning butunlay davlatga tobe fuqaro ekanligi belgilangan. Inson va fuqaro o‘rtasida farqlarni belgilab, yangi konstitutsiyalar burjua inqiloblari natijasida tasdiqlangan va insoniyat tarixida birinchi marta teng, erkin, baxtli bo‘lish huquqlarini qonuniy tartibda mustahkamlagan Mustaqillik deklaratsiyasi (1976), Huquqlar haqidagi Bill (1791) (AQSH), Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi (1789) (Fransiya)da o‘z ifodasini topgan. Insonga nisbatan bunday ikki xil yondoshuvdan maqsad nima? U bevosita fuqarolik jamiyati bilan davlatni farqlashdan kelib chiqadi, insonni faqat uning davlat bilan o‘zaro aloqadorligi, uning o‘z taqdirini o‘zi belgilash sohasini toraytirish masalalariga bir

tomonlama qarashga barham beradi. Insonga uning individual manfaatlari harakatlantiruvchi kuch bo‘lgan faoliyatning avtonom sohasi beriladi. Bunday manfaatni amalga oshirish xususiy mulkchilikka asoslangan fuqarolik jamiyatida, oilada, shaxsiy hayot sohasida mumkin bo‘ladi va insonga unga tug‘ilishi bilan beriladigan tabiiy huquqlarga tayanadi. Davlat bu munosbatlarga aralashishdan o‘zini tiyib, ularni faqat o‘zi tomonidangina emas, balki boshqalar tomonidan ham aralashishdan qo‘riqlashi kerak. Shunday qilib, fuqarolik jamiyatida inson huquqlari asosida shaxsni o‘z taqdirini o‘zi belgilash, o‘zini namoyon etish, har qanday noqonuniy aralashuvdan uning avtonomligi va mustaqilligini ta’minlash uchun sharoitlar yaratiladi. Fuqaro huquqlari individning davlat bilan bo‘ladigan munosabatlar sohasini qamrab oladiki, bunda u o‘z huquqlarini nafaqat noqonuniy aralashuvdan himoya qilishga, shuningdek, ularni amalga oshirishda davlatning faol ko‘magiga ham tayanishi mumkin. Fuqaro maqomi uning davlat bilan bo‘lgan maxsus huquqiy aloqadorligidir .

Adabiyotlar ro‘yhati : 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O‘zbekiston.2003. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. -T.: Sharq.1994. 3. Karimov I.A. O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari. -T.: O‘zbekiston. 2002.. 76 b. 4. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. Xalq so‘zi, 2005 yil 29 yanvar. 5. Karimov I.A. Yangi hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan qurib bo‘lmaydi. Xalq so‘zi. 2005 yil 17 fevral 6. Islamov Z.M.Obshestvo. Gosudarstvo. Pravo. T.: Adolat 2001. 695 s. 7. Islamov Z.M. Problema vlasti: yeye ponimaniye, naznacheniye, sotsialnaya sennost.T.: 2003.TDYU nashri. 245 b. 8. Islamov Z.M. O‘zbekiston modernizatsiyalash va demokratik taraqqiyot sari.T.: O‘zbekiston.2005.264 б .

Похожие

Inson huquqlari islomcha yondashuv va konstitutsion amaliyot

Jinoyat protsessining tushunchasi va mohiyati

Qonuniylik tushunchasi, mohiyati va vazifalari

Odob-axloqning tushunchasi va mohiyati

Huquqning tushunchasi, mohiyati va qiymati