Илк ва мактабгача ёшдаги болаларни психологик педагогик ўрганиш - Юриспруденция - Рефераты

Илк ва мактабгача ёшдаги болаларни психологик педагогик ўрганиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

250 KB

Илк ва мактабгача ёшдаги болаларни психологик педагогик ўрганиш Режа: 1. Гўдаклик даврида болаларни психологик-педагогик текшириш (туғилгандан то 1 ёшгача). 2. Илк ёшдаги (1-3 ёш) болаларни психолого-педагогик текшириш 3. Мактабгача ёшдаги болаларни психолого-педагогик ўрганиш (3-7 ёшгача)

Гўдаклик даврида болаларни психологик-педагогик текшириш (туғилгандан то 1 ёшгача) Бир ёшдаги болаларнинг ўзига хос хусусиятлари бу - катталарга бўлган қарамликдир. Катталар билан мулоқат қилиш – бола ҳаётининг биринчи ойларидаёқ муҳим эҳтиёждир. Айнан шу мулоқат жараёнида боланинг психик фаолиятининг асослари шаклланади. Бу ёшда ривожланиш бир меъёрда кечмайди, шунинг учун уни бахолаш учун динамик кузатиш талаб этилади. Ривожланишнинг тезлиги ва бир меъёрда кечмаслиги бола ҳаётининг биринчи ёшини ютуқлар бўйича бир неча босқичларга тақсимлайди. Биринчи даврда (ҳаётининг биринчи ойи) - янги туғилган чақалоқлик даврида – ривожланишдаги етакчи ютуқларини ажратиш қийин, бироқ хаётининг 3-4 хафтасидаёқ коммуникатив хулқини аниқлаш мумкин: масалан, эркалашга болани лабини олдинга чўччайтириб, кулгу билан жавоб қайтариши. Иккинчи давр нинг энг катта ютуқлари боланинг атрофдагиларга жавобан ҳис-туйғуларининг ҳамда эшитиш, кўриш идрокининг ривожланганлигидир. Осилиб турган ўйинчоққа диққат билан қараши, ҳаракатдаги буюмларни кузатиши, катталар юзига эътибор бериш қобилияти ривожланади. Бир ойликнинг охирида иккинчи ойликнинг бошида катталарга жавобан илжайиш пайдо бўлади. Ривожланишининг иккинчи даврининг якунида бола да катталар билан мулоқотда бўлиш хар томонлама жонланади. Ушбу жонланиш янги туғилган боланинг гўдақлик даврига ўтганлигидан далолат беради. Бошни горизонтал ва вертикал холатда ушлай олиш - иккинчи даврда характлар холатининг кўрсаткичидир. Учинчи даврда (3-6 ой) кейинги кўриш ва эшитиш идроки реакциялари шаклланиши давом этади, теваракда мўлжал олиш қобилияти пайдо бўлади, унинг негизида нутқни тушуниш қобилияти, предметли фаолиятининг биринчи белгилари, сенсор идрок ва хулқ атворининг дастлабки шакллари ривожлана бошлайди. Ушбу ёшда кўриш анализаторининг фаолияти

яхшиланиши натижасида етакчи ролни қўл ҳаракатларининг ривожланиши эгаллайди: давр охирига бола қўли билан мақсадли ҳаракатлар бажаришга, ўйинчоқларни қўлига олиб ўйнашга қодир. Катталар билан мулоқат қилишда ҳам боланинг муносабати яхши томонга ўзгаради. Бола аста секинлик билан ўзиникиларни ажрата олади. Ушбу даврга фаол нутқни бошланғич этапларини ривожаниши хос. Овозида гувуллаб ашула айтиш билан биргаликда гувраниш пайдо бўлади. Биринчи ярим йил охирига қараб бола тўғри қўйилган қўлларининг кафтларига таяниб, қорнида ётади, орқасидан қорнига ағдарилади, турғизиб қўлида учаб турса оёқларига қаттиқ тиралиб олади. Тўртинчи давр (6-9 ой) ютуқларга кескин бой бўлади. 7 ойга қараб бола эмайлаб кетади. Бу унинг хулқини ўзгартиради – у кўпроқ фаол ва мустақил бўлади, атрофини яхши танийди, ҳаракатлари фаоллашади. 9 ойга бориб тўғри туриш, ўтириб олиш, ётиш, ўрнидан туриш, ўтириш, тўсиқни устидан хатлаб ўтиш функциясилари ривожланади, кўл пашжаси ва бармоқларининг ҳаракатланиши токомиллашади. Бешинчи даврда (9-12 ой) нутқнинг ривожланиши муҳим ҳисобланади. 9 ойдаги болага қараб гапиралганда унинг тушуниш қобилияти кенгаяди. Бу унинг хулқини, фаолият характерини ўзгартиради. 10-12 ойлик болада фаол нутқ шакллана бошлайди, бола биринчи сўзларини гапиради. Нутқни тушуна бошланиши предметлар билан ҳаракат қилиш мураккаблашади. 10-12 ойда бола катталарнинг гапига қараб ҳаракатларни бажаришга ўрганади. Ҳаракатлар турлича бўлади ва мақсадли характерга эга. Боланинг ўйинчоқлари сони кўпаяди; ўйин ўйнашга бўлган ҳаракатлар сезилади. Бу даврнинг охирида бола мустақил равишда вертикал холатга туриб юради. Одатда психодиагностик ўрганиш болалар ҳаётининг 1,5-2 ойидан кейин бошланади. Бундай текширишнинг объектлари бўлиб миясида эрта органик нуқсони бор, ёки ижтимоий ё ҳиссий оғир муҳитда (болалар уйи, она томонидан болага бўлган эътиборсизли) ўсиб борувчи болалар ҳисобланади.

Бир ёшдаги болаларни ўрганишнинг бир неча методикалари мавжуд. Россияда кенг тарқалгани бу Гезел ривожланиш Шкаласи, Денвер скрининг методикаси ва бошқалар. Г.В.Пантюхина, К.Н.Печора, Э.Л.Фрухт, О.В.Баженова, Л.Т.Журба, Е.М.Мастюковаларнинг ишларини ҳам алоҳида ажратиш мумкин. Барча методикалар битта тамойил асосида тузилган: улар ҳаракат, нутқий, билим олиш, ижтимоий сохаларни ўрганишга қаратилган вазифалар тўпламидан иборат. Ёшига қараб вазифалар қийинлашиб боради. Боланинг тешириш натижалари норматив билан солиштирилиб баҳоланади. Методикалар боланинг психикаси шаклланганлиги норма холатдалигини, қолиб кетган бўлса, заифлашган соҳаларни аниқлаш ечимини топади. Россия методикалардаги талаблар хориж методикалардагига қараганда анча юқорироқ, айниқса нутқ ривожланишининг бахолашда. Бир ёшдаги болаларни текширишда амалиётда кўпроқ куйидаги усуллар билан фойдаланилади (О.В.Баженва, Л.Т.Журба, Е.М.Мастюкова). 8 ойдан катта болаларни махсус стол ёрдамида текшириш мумкин, каттароқ болалар махсус болалар столи ёнига ёки онасининг тиззасига ўтказилади. Болалар фаол, уйғонган, касал эмас (касаликларга бўлган мойиллик назарда тутилган), қуруқ, қорни тўқ, ғазабланмаган, чарчамаган бўлиши керак. Бошида бола билан алоқа ўрнатилди. Агар 8 ойдан ошган болалар бемалол бундай алоқага кирсалар ва уларга таниш ва нотаниш катталарни ажрата олмасалар – бу ёмон. Алоҳида эътибор бола билан онанинг муносабатига қаратилади. Ҳаракатланиш фаолиятининг ҳолати аниқланади: бош ва қўлларини ушаш, ўтириш ва юриш пайтидаги ҳолатларни назорат қилиш имконияти ва сифати. Кейин сенсор ҳаракатланишнинг ривожланганлиги аниқланади: кузатиш ва диққатни тўплаш функцияларнинг характери ўрганилади. Бунинг учун бола кўзи олдида 30 см масофада ёрқин 7-10 см катталикдаги ўйинчоқ

горизонтал, вертикал, айланма йўналишларда айлантирилади. 2-4,5 ойдаги боланинг кузатиш усули эътиборга лойиқ. Кузатиш функциянинг ўрганиш учун махсус экспериментал усуллар билан фойдаланилади. Биринчи вазиятда ҳаракатдаги ўйинчоқ 50 см масофадаги экран орқасига ўтиб кетади; кейин, ҳаракат траекторияси сақланиб, экраннинг бошқа томонидан пайдо бўлади. Агар бола ўз кузатишини тўхтатмасдан давом эттирган бўлса ва объект экран орқасидан пайдо бўлган пайтда боланинг нигоҳи унга қаратилган бўлса вазифа бажарилган ҳисобланади. Бошқа вазиятда бола олдига 50 см масофада 35х35 смлик оқ экран ўрнатилади, унда бир биридан 10 см ораликда 7х7 иккита ойнача бор. Ойначаларда кетма-кетлик билан 7 см овозли ўйинчоқ пайдо бўлади. Агар бола бир нечадан кейин бўлса ҳам ўз нигоҳини ўйинчоқ пайдо бўлган бир ойначадан ўйинчоқ пайдо бўлиши керак бўлган иккинчи ойначага олиб ўтган бўлса вазифа бажарилган ҳисобланади. Кейин нигоҳ остидан кетаётган объектга нисбатан бўлган муносабатнинг мавжудлиги, бош ва кўзларни ўгириб овоз манбасини топиш имконияти, нутқни эшитиб қулоқ солиш қобилияти ўрганилади, ҳамда бекитилган объектни топиш ва иккита объектга бир вақт ичида қараш текширилади. Бирон бир предметлар билан бўлган муносабат текширилади. Бунинг учун 4 ойдан катта болага овозли ўйинчоқ берилади ва боланинг ўйинчоқни ушлаб олиши, тез ва аниқлиги, бармоқчалар ҳаракати, ушлаб туриш вақти баҳоланади. 8 ойдан катта болаларга яна битта овозли ўйинчоқ берилади, унинг ушлаб олиш ва бирдан иккита ўйинчоқни ушлаб туриши бахоланади. Иккинчи ўйинчоқ биричи бўш қўл томонидан, кейин бўш эмас қўл томонидан берилади, боланинг ҳаракатлари бахоланади. 10 ойдан катта болаларнинг айланиб ўтиш ҳаракатларининг шаклланганлиги аниқланади. Бунинг учун, болани ўйинчоқ билан қизиқтириб, уни 20х20 смлик бола нигохига нисбатан ўнг ёки чап томонда бўлган экран орқасига олиб қўйилади. Ўйинчоқнинг овози чиқарилади ва бир неча бор у экран орқасига

бекитилади. Агар бола ўйинчоқни экран орқасидан олиб берса вазифа бажарилган ҳисобланади. Бир ёшгача болалар кўпинча ўйинчоқни экран жойлаштирилган томондаги яқин қўл билан олишади, ва фақат бир ёшдан кейингина экранга нисбатан узоқ бўлган қўл билан ўйинчоқни олиш қобилияти пайдо бўлади. Муҳим эътиборни болада предметларга нисбатан бажарилаётган ишларга бўлган қизиқиш ва кузатиш давомийлигига қаратиш керак. 10 ойдан катта болаларга бир нечта ўйинчоқ берилади ва улардан кетма-кет фойдаланиш, учинчи ўйинчоқни ушлаб олиш характлари баҳоланади. Болани овқатлантириш пайтида иштирок этадиган предметлар: бутилкача, қошиқча, пиёладан фойдаланиш ҳаракатларининг ривожланиши асосий эътиборга лойиқ. Муҳим эътибор, фақат иккита - кўрсаткич ва катта бармоқчаларда - олиш мумкин бўлган предметларга нисбатан қизиқишнинг борлигига қаратилади. Катталар билан муносабат ўрнатишда танланган усулларнинг ривожланган даражасини аниқлашади: она ва бола ўртасидаги эмоционал ва кўриш алоқаларнинг мавжудлиги, ҳамда ушбу алоқаларни бола ва тадқиқотчи ўртасида ўрнатилиши кўрилади. Онадан сўралади: боланинг баъзи хохишларини тушунадими, боланинг йиғиси қачон нимани билдиради, йиғи пайтида каттанинг реакцияси қанақа эканлигини билиш учун тўхташлар борми, боланинг йиғиси ҳар доим бир ҳилми; уларнинг муносабатида нима ўйинлар ўйналади, бола ўйин ўйнаган вақтда онанинг кўзига унда-бунда қарайдими, мимика ва жест орқали берилган оддий қўлланмаларни тушанидими, ва ниҳоят кўрсатиш имо-ишораларидан билан фойдаланадими. Текшириш давомида боланинг ҳиссий ва овоз реакцияларининг ҳолати ўрганилади, табассумининг характери ва аниқ ифодаланганлиги белгиланади, у қайси вазиятларда пайдо бўлиши тахлил қилинади. Салбий ҳиссий намоёнлар, уларнинг бола қайфиятида кўплиги ёки сезилар даражада эмаслиги, бақириш хусусиятини боса билиши, вазиятдаги ўзгаришларга қараб йиғлаш, йиғлашини чалғитиб тўхтатиш имконларига эътибор қаратилади.

Психологик текшириш одатдагидек хулоса тузиш билан якунланади. Хулосада нуқсонларнинг оғир кўринишда бўлишини баҳолаш билан бир қаторда, болада ривожланиши бузилган психик функциялар, уларнинг бузилиш даражаси, ҳамда нормал ривожланаётган функциялар акс эттирилиши лозим. Бундан ташқари ҳар бир функсяининг текшириш давомида олинган натижалар асосида характеристикасини бериб, уларни сохалар бўйича гурухлаш керак: - ҳаракатланиш; - сенсор; - ҳиссий; - овоз фаоллиги; - амалий фаолият; - катталар билан муносабат. Хулосанинг ушбу қисмида нафақат бола томонидан муваффақиятли ўтилган текширишлар ва уларни бажариш ўзига хос хусусиятлари, балки бола ўтолмаган топшириқлар ҳам таърифланиши керак. Хулосада берилган маълумот болада кузатилаётган нуқсоннинг характери ва механизми ҳақидаги тадқиқотчи фикрининг исботи сифатида хизмат қилиш керак. Бу эса ўз навбатида аниқланаётган нуқсонларни коррекциялаш ва тузатиш йўлларини аниқлаш учун керак. Илк ёшдаги (1-3 ёш) болаларни психолого-педагогик текшириш 1 ёшдан 3 ёшгача бўлган вақт бола ҳаётидаги ўзгаришлар давридир. Меъёрида ривожланишда илк ёшнинг мухим ютуқлари бу, юриш, предметли фаолият, нутқ кўникмаларини шаклланишидир. Юриш кўникмалари боланинг психик ривожланишига катта таъсир кўрсатади. Юриш кўникмаларини эгаллаш орқали ривожланишнинг янги этапи, яъни атроф оламни ўрганади. Ўзи мустақил ҳаракатлана олганидан кейин бола фазода мўлжал ола бошлайди, предметлар билан мустақил муносабатга киришади. Натижада ҳаётининг иккинчи даврида предметли ҳаракати кескин ривожлана

бошлайди; ҳаётининг учинчи даврида предметли фаолияти етакчи ўрин эгаллайди. Предметли ҳаракатни ривожланиш билан узвий боғлиқлиги болада идрокни шакллантиради, чунки предметлар билан танишиш жараёнида фақатгина улар нима учун ишлатилиши эмас, балки унинг шақли, катталиги, ранги, материали ва бошқа хусусиятлари билан танишадилар. Болаларда оддий кўргазмали ҳаракат шаклларини ҳақида фикр юритиш, энг биринчи умумлаштиришлари, предметнинг ички ва ташқи белгиларини ажратиш ривожланади. Айниқса бу даврда нутқ фаол ривожланади. 3 ёшгача бола атроф олам билан жумлалар ёрдамида мулоқатга киришади. Фаол луғати сезиларли ўса бошлайди, бироқ сўзларни талаффуз этаётганларида болалар биринчи ўринда интонационал-ритмик ва мусиқий характеристикасидан мўлжал ола бошлайдилар, шунинг учун кўпгина товушлари артикуляцияси жиҳатдан унга яқинни билан алмаштирилиб ифодалайдилар. 2 ёшда нутқ функциялари назорат этиш ривожлана бошлайди, бола катталарнинг сўзли йўл-йўриғи бўйича ўз ҳаракатларини бўйсундира бошлайди. Нутқни тушуниш қизғин ривожлана бошлайди. Бу фақатгина тушунадиган сўзларини ўсиб боришидагина эмас, балки бевосита мулоқотнинг холатга қараб нутқни тушуна бошлайди. Ушбу ёш босқичида нутқнинг кескин ривожланиши барча псхик жараёнларга таъсир кўрсатиб, бола фикрлашининг ривожланиши ҳамда мулоқот воситаларида етакчи ўринни нутқ эгаллайди. Илк ёшдаги болаларда диагностик вазифаларни самарали бажаришда текширувни аниқ бир мақсада ўтказиш муҳимдир. Аввало шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, текширув натижаларини фақатгина бола билан ижобий муносабатга кириша олганда ҳамда у вазифаларни бажаришда етарлича қизиқиш уйғотгандагина самарали баҳолаш мумкин. Текширув ўтказиш кўпича боланинг ёши ва холатига кўра аниқланади, бу текширувни унумли ўтишига сезиларли таъсир кўрсатади. Шунинг учун боланинг кайфиятига

ҳамда у билан текширув давомида ишончига сазовор бўлишга диққатни қаратмоқ лозим. Илк ёшдаги болани психолого-педагогик ўрганишнинг асосий мақсади қуйидаги маълумотларни олишдир: - билиш жараёнлари; - ҳиссий-иродавий доираси; - нутқгача ва нутқ ривожланиши; - ҳаракатларининг ривожланиши. Болани психик ривожланишини ташхис қилишдан олдин, албатта унинг кўриш ва эшитишида қўпол нуқсонларнинг йўқлигига қатъий аҳамият бериш лозим. 2-3 ёшдаги болаларни эшитишини педагогик жиҳатдан текшириш, мураккаб жараён ҳисобланади. Бу товушлар бола учун секин-аста сўзсиз таъсир этмай қўяди. Кўпгина нормал эшитувчи болалар уларга қаратилмаган одаттий шовқинларга, нутқий сигналларга диққатларни қаратмайдилар. Овоз чиқаётган томонга бошларини қайилтириб қарашлари учун уларга одаттий бўлмаган сигналлар ёки болани жавоб беришига мажбур этувчи сабабни кўрсатиш лозим. Товуш чиқарувчи манба сифатида дўмбира, сурнай, баланд ва пичирлаб “ав-ав-ав”(кучук ) ва “ пи-пи-пи”(қушча) овозига тақлид қилиш, болани исмини, “киш” каби товушлар бирикмасини айтиш. Товушларни болани орқасидан 6 метр масофада ифодаланиши керак. Кўрув идроки орқали нутқида ифодалашини чеклаш лозим. Илк ёшда овозга реакция қилиш товуш чиқаётган томонга бошини ўгириб, 6 метр масофадан пичирлаб гапиришга овоз чиқариб жавоб реакциясини (товушни ўхшатиш, нутқни қайтариш) бериши. Болада 2-3 ёшда товушга шартли равишда ҳаракатли реакциялари пайдо бўлади. Бу бола шивирлаганни эшитяптими ва қандай масофа оралиғида эканлигини аниқлашга ёрдам беради. Боланиниг эшитиши пасайган деб гумон қилинса, уни махсус аудиологик текширувга йўналтирилиши керак. Илк ёшда кўриши пасайганлар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: тактил орган сифатида оғиздан қўшимча фойдаланиш; предмет ёки

расмларни кўзининг олдигача келтириб қараши, предмет ёки тасвир майда деталларини эътиборга олмаслик. Илк ёшдаги болаларни билиш жараёнларини ташхис қилишнинг ўзига хос томонлари бу боланинг психик фаолиятини ифодаловчи алоҳида вазифаларни бажарилишини тахлил қилишга текширувчиларнинг диққат марказини қаратишидир. Бунда фақатгина натижасигагина эмас, балки вазифа бажариш бўйича ташкилий фаолиятини имкониятлари қандайлигига эътибор қаратилади. Илк ёшда билиш фаолиятининг асосий баҳолаш параметрлари қуйидагилар деб ҳисоблаш мумкин: - вазифани қабул этиши; - вазифани бажариш йўли; - текширув жараёнида ўргатилиши; - ўзининг фаолият натижаларига муносабати. Вазифани қабул этиш деганда болани бажариш сифатидан қатъий назар берилган вазифани уни бажаришга розилиги назарда тутилади. Бу вазифани бажаришнинг биринчи, абсолют зарурий шартидир. Бунда бола ўйинчоқ ёки катталар билан мулоқот қилишга қизиқиш билан қарайди. Илк ёшдаги болаларда асосий вазифани бажариш йўллари қуйидагилардир: - мустақил бажариши; - катталар ёрдамида; - ўргатилгандан сўнг мустақил бажариши. Берилган вазифани шартларига мос равишда боланинг ҳаракатлари, материалнинг характери ва йўланманинг талабларига қараб аниқланади. Барча холларда вазифани ноадекват барарилиши боланинг ақлий ривожланишида нуқсонлари борлигидан далолат беради. Боланинг ёшига қараб тавсия этилган таълимий вазифаларгина амалга оширилади.

Текширув давомида қуйидаги ёрдам турларини фойдаланиш мумкин: - тақлид остида ҳаракатларни бажарилиши; - тақлид остида вазифани кўрсатувчи имо-ишоралардан фойдаланган ҳолда бажариш; - тақлид остида ҳаракатларни нутқий йўлланма орқали бажариш. Бола элементар тақлид остида каттадан у ёки бу вазифани у билан биргаликда ҳаракатланиш орқали бажарилиш йўлларини билиб олади. Вазифани бажарилиш йўлларини кўрсатиш учтадан ошмаслиги керак. шунингдек каттанинг нутқи вазифадаги мақсадни кўрсатиши ҳамда бола самарали бажаришига имкон бериши керак. боланинг ноадекват ҳаракатлардан адекват (мос) ҳаракатларга ўтиши, унинг потенциал имкониятларидан далолат беради. Таълимнинг пастлиги баъзи холларда қўпол интеллектуал ривожланмаганлик, ҳиссий -иродавий доирасидаги нуқсонларга боғлиқ бўлиши мумкин. Таълимий экспериментдан фойдаланиш орқали боланинг психик фаолиятининг(диққат, нутқ, идрок, тасаввур, хотира) ўзига хос томонларигина анализ қилишга эмас, балки уларнинг иш қобилиятини баҳолашга ёрдам беради. Бу айниқса ривожланишида нуқсони бўлган илк ёшдаги болаларда муҳимир, чунки уларнинг нуқсони оқибатида иш қобилиятини махсус ташкил этилган текширишлар орқали хотира ва диққатини кўпинча тасаввур этиш мушкулдек туюлади. Болаларнинг билим фаолиятини диагностик баҳолашда уларнинг ўзининг натижаларига бўлган муносабати муҳим мезон ҳисобланади. Нормал ривожланувчи болаларда ўз фаолияти ва уни якуний натижаларига қизиқиш характерлидир. Интеллектида нуқсони бўлган болалар нима қилаётгани, ундан олинадиган натижаларга бефарқлик билан қарайдилар. Илк ёшдаги болаларда психолого-педагогик текширув методикаларини ёшининг ривожланиш қонуниятларидан келиб чиққан холда танланиши керак. Вазифаларни ёш хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда оддийданмураккабга қараб секин-аста олиб борилиши керак.

Вазифалар фазода предметларни оддий шақли, хажми, рангига қараб жойлаштиришни назарда тутади. Вазифанинг асосий ташхис босқичи кўриб мослаштира олишини ривожланганлик даражасини аниқлашдир. Идрок ҳусусиятини ўрганишнинг асосий методикалари бу “Сеген тахтаси” (2-3 шаклли), пирамидани таҳлаш (уч шарик, уч ғилдиракдан), матрёшкани йиғиш ва ажратиш (икки қисмли, уч қисмли), жуфт расмлар (2-4), кесма расмлар (2-3 қисмли). Логопедик текширув боланинг нутқий ривожланиш даражасига кўра анъанавий тарзда ўтказилади. Идрокини ўрганишга йўналтирилган вазифалар шунингдек, боланинг ҳиссий-ирода доирасини ўзига хос ҳусусиятларини ташхис қилишда ҳам фойдаланиш мумкин. Эксперимент давомида болани фаолиятини кузатиш орқали қуйидаги кўрсаткичларга эътиборни қаратиш лозим: - кайфиятининг умумий ҳолати (адекват, руҳий сиқилиш, ташвишли, ўзўзидан хурсанд бўлиш), фаоллиги, қизиқишининг борлиги, қўзғалувчанлиги, тормозланиш; - мулоқотга киришиши (катталар билан биргаликда ишлашга хохиши). Юзаки, енгил ҳамда тўлиқ бўлмаган мулоқот асосан интеллектуал нуқсонли, яъни ақли заиф болалар учун характерлидир. Тормозланган, ўта ташвишли, янги шароит ва нотаниш одамларга мослаша олишда қийналадиган, невротик реакция ва бошқа таъсирлардан қўрқадиган болалар мулоқотга қийин киришадилар. Мулоқотлардан қочиш кўпинча аутик болалар учун хосдир, уларда мулоқот қилишга талабнинг йўқлиги билан ўзини предметли оламдан чегаралаб қўйганлар; - рағбат ва маъқуллашга ҳиссий жавоб. Илк ёшданоқ (1-1,5 ёшда) болаларда ижобий ҳиссий таъсирлар уларда ҳурсандчилик ҳисларини уйғотган. Асабийлашган болаларда ҳам рағбатлар ҳурсандчилик ҳисларни уйғотиб, вазифани бажарилиш натижаларини кўтарилишига олиб келади. Бефарқ муносабат катталарнинг баҳосига қизиқмаган ёки рағбатнинг

маъносини тушунмаган болаларда кузатилади (масалан, интеллектуал нуқсонлари ифодаланганларда); - талаб ва танқидга ҳиссий жавоб. Бунда қуйидагилар эътиборга олинади: болани танқидга бўлган муносабати, хатосини тўғирлашга бўлган муносабати, хулқини коррекциялаш бўйича қатъий тадбирлар муҳимлиги; - фаолияти давомидаги қийинчилик ва омадсизликларга бўлган муносабат. Илк ёшнинг охирларида (2,5-3 ёш) болалар ўзлари мустақил ҳаракатларининг хатоларини топа олиш қобилиятига эга бўладилар, кўрувҳаракат вазиятларига кўра қуйидаги элементар нутқий ибораларни ишлатадилар: “шундай-шундай эмас”, “қандай?”, “тўғри”, “нотўғри”, “вой”, ва х.к. хатоларни кўриб болалар вазифани хатоларини тўғирлаган холда бажаришга уринадилар, керакли натижага эришишга эришишга ҳаракат қиладилар, керак бўлса катталардан ёрдам сўрайдилар. Илк ёшдаги болаларни ҳаракат доирасини ривожланганлигини ташхис қилишда умумий ва майда моторикасини ўрганишни тақозо этади. Умумий моторикасини ривожланганликни баҳолаш параметрлари болаларнинг умум ёшдаги меёрий ҳаракат доирасини ривожланганлигига қараб тавсифланади: 13 ой –ўзи юради; 15 ой- узоқ вақт юради, ўтиради, зинадан чиқа олади, креслога ўзи ўтиради, тиззасида тура олади; 18 ой – зинадан ўзи чиқиб туша олади, ўйинчоқларини орқасидан таший олади, ерда ётган таёқ устидан хаклай олади; 21 ой – 15-20 см кенглик ва полдан 15-20 см баландлик бўйича юра олади; 2 ёш – энгашиб полдан ўйинчоқни олади, тўсиқлар устидан хатлай олади, коптокни оёғи билан тепа олади; 3 ёш – бир оёқда бир неча сония тура олади; тепага зина бўйлаб чиқишда хар бир зинага биттадан оёғини қўяди; пастга тушаётиб зинага иккала оёғини қўяди; икки оёқда сакрайди; уч ғилдирақли велосипедни хайдай олади.

Расм чизиш, тугмачаларни тақиш, минора (башня) қуриш каби вазифаларни бажариш орқали майда моторикасини ривожланганлик даражасига баҳо бериш мумкин. Масалан: 18 ой – штрихни қайтаради; 2 ёш – кўрсатилган айлана ва вертикал чизиқларни қайтаради; 2,5 ёш – икки ёки ундан кўп чизиқларни чиза олади; 3 ёш – доирани қараб чизади, одамнинг расмини танасисиз (бошоёқ) чизади. Ушбу ёшдаги болани псхик ривожланишини текшириш хулоса ёзиш билан тугалланади, унда ҳиссий ривожланишини ифодаловчи, идрок, нутқ ва мотор сфераси, алоҳида ҳаракатларининг психологик тизими ва вазифаларни бажариш холати системаси, шунингдек болада кузатилган характерининг ўзига хос томонлари бўйича олинган маълумотлар умумлаштирилади. Психик ривожланишида нуқсонлар кузатилган бўлса хулосада унинг психологик тизими ҳақида характеристика ҳамда уни кейинги ҳаёти учун зарурий коррекциялаш ва компенсациялаш бўйича тавсиялар берилади. Мактабгача ёшдаги болаларни психолого-педагогик ўрганиш (3-7 ёшгача) Мактабгача ёшдаги болаларни холатини текшириш бўйича тўғри баҳолаш учун, бир қатор шартларни ҳисобга олиш зарур: - текширувлар давомида қулайликлар яратиш, ҳиссий мулоқатга киришиш; - енгилроқ вариантдаги вазифадан бошлаб ижобий бажарилишига замин яратиб, эксперимент ўтказувчи билан кейин ҳам биргаликда ишлашга хохиш уйғотиш; - чарчаб қолмаслиги учун сўзли ва кўргазмали методикаларни галма-гал бериш; - вазифани ўйинли характерда бўлиши; - билиш фаолиятини ривожланиш даражасини ҳисобга олиш.

Ҳиссий муносабатни қуриш мақсадида, психологик текширув бола билан суҳбатлашишдан бошланади. Суҳбат давомида билимларининг умумий заҳираси ҳамда болани атрофдагилар ҳақидаги тасаввури, вақт, фазовий мўлжал олиши, ҳиссий ҳусусиятлари: мулоқотга киришиши, қизиқишлари, севимли ўйин ва машғулотлари аниқланади. Мактабгача ёшдаги болаларни диагностик текширишда методикаларни танлашда психологик. ёш ҳусусиятларини ҳисобга олиш зарурдир, буларга қуйидагила ркиради: ҳаракатларининг ривожланиш даражаси, кўргазмалиобразли тафаккури, етакчи фаолият-ўйин, шунингдек бошқа фаолият турлари-расм чизиш ва қуриш. 4-5 ёшдаги болаларни текширишнинг асосий мақсади уларни фазовий мўлжал олиш фаолиятининг ривожланиш даражасини ўрганиш ҳисобланади. Фазовий мўлжал олиш ҳаракатлари тасаввур этишнинг бирламчи асосий тизими ҳисобланади. Мактабгача ёшда фазовий мўлжалнинг қуйидаги даражалари ажратилади: - хаотик ҳаракатлар; - вариантларни танлаш; - мақсад сари йўналган синовлар; - амалда қўллаб кўриш; - кўрув оринтировкаси. 4-5 ёшдаги интеллекти меъёрда ривожланувчи болалар муаммоли амалий вазифали методикаларни мақсад сари йўналган синовлар ёрдамида

деярли бажарадилар. Ушбу ёшда болаларда сюжетли –ўйин ва сюжетли- ролли ўйинлар ривожланади. Бундан ташқари продуктив фаолият турига (расм чизиш, қуриш ва бошқалар) турғин қизиқиш уйғотадилар. 6 ёшдаги болаларни текширишда қуйидаги психологик хусусиятларига этибор бериш лозим: сюжетли –ролли ўйин; продуктив сюжетни ифодаловчи фаолият турлари. Вазифаларни амалий бариб кўриш, баъзи холларда кўрув орентировкасига таянган холда амалга оширишини ҳам ривожланишнинг муҳим кўрсаткичлари сифатида ҳам кўриш мумкин. 7 ёшдаги болаларни текширишдан асосий мақсад – уларнинг мактаб таълимига психологик тайёргарлигини ўрганишдир. Мактабга психологик тайёр тушунча ўз ичига бир неча муҳим компонентларни олади: ақлий, мотивацион, ҳиссий-иродавий ва комуникатив тайёргарлиги (болани тенгдошлари ва янги катталар билан муносабатга кириша олиши). Мактабгача ёшдагиларнинг ақлий ривожланишининг асосий параметрлари деб қуйидагиларни ҳисоблаш мумкин: - вазифани тушуниши; - вазифани шартини тушуниш; - бажариш йўли (хаотик ҳаракатлар, ўлчаб кўриш, мақсад сари йўналган синовлар, амалий қўллашлар, кўрув орентировкаси); - текширув давомида ўрганиши; - натижа фаолиятига муносабати.

Мактабгача ёшдаги болаларни билиш жараёнларини ўзига хос ҳусусиятларини ташхис қилишда “таълимий эксперимент шақлидаги” махсус фойдаланилади, шунингдек вазифалар билим ва кўникмаларини шаклланганлик даражасини аниқлашга ёрдам беради. Бажарилган вазифаларнинг натижалари бола фаолиятининг характерини баҳолашга ёрдам беради: бола амалий шароитни муаммоли деб ҳисоблаяптими, вазиятни анализ қила оляптими, мақсадга эришиш учун ўзи мустақил ёрдамчи воситалардан фойдалана оладими. Боланинг ҳаракатларига бундай ёндашиб баҳо бериш ривожланишининг фақатгина “долзарб” даражасинигина эмас, балки потенциал, яъни яқин ривожланиш зонасини аниқлашга ёрдам беради. Бу эса ўз навбатида хар бир бола учун коррекцион тарбиявий индивидуал дастурни ишлаб чиқиш имкониятини беради. Болани мактабда таълим олишига мотивацион тайёрлигини текшириш учун турли хил методикалардан фойдаланилади: болаларни турли фаолиятлари давомида кузатиш, суҳбат. Мактабгача ёшдагиларни эмоционал-иродавий сферасидаги холатининг асосий кўрсаткичлари қуйидагилар хизмат қилади: хулқ-атвор қоидаларига риоя этиш, бажарган вазифаси баҳосига тўғри адекват жавоб қайтармоқ, қийинчиликларни енга олиш.

Мактабга психологик тайёргарликнинг яна бир муҳим шарти баъзи элементар ўқув кўникмаларини эгаллаши-сўздаги товуш анализи, ўқиш, ҳисоблаш кўникмалари. Шунингдек қўлни ёзишга тайёр эканлиги, атрофолам ҳақида маълум бир тасаввур ва билимларининг борлиги. Мактабгача ёшдаги болани психолого-педагогик ўрганишда муҳим компонентларидан бири унинг нутқини текширишдир. Логопедик текширув логопедик амалиётда умум қабул қилинган нутқий системани ўрганишга қаратилган методикаларни ўз ичига олади. Боланинг ривожланиш даражасининг муҳим кўрсаткичларидан бири бу унинг ўйин фаолиятидир, уни баҳоси эса диагностик белгилардан бири бўлиши мумкин. Мактабгача ёшдаги болаларда ўйин –етакчи фаолиятдир, А.Н.Леонтевнинг кўрсатишича: - ўйин ичида янги фаолият турлари юзага келади ҳамда дифференциацияланади, масалан ўрганиш; - унда кўпинча психик жараёнлар ўрин алмашади; - ҳозирги вазиятдаги шахснинг асосий ўзгаришлари унга боғлиқдир. Боланинг ўйин фаолияти орқали ривожланишидаги нуқсон ва камчиликларини эрта аниқлаш мумкин: ўйин боланинг ёш даражасига мос келмайди, ёки ўзига хос характерга эга. Бунда характерли кўрсаткич ўйинни секин- аста қийинлашиб бормаслиги, ижодий ёндашувнинг етарлича эмаслиги, ўйинда ташаббускорликнинг пастлиги, шунингдек бир хилдалилиги, ўйин характерини ўзгартирувчи эмоционал реакцияларнинг йўқ ёки пастлиги.

Ўйин фаолиятининг шаклланмаганлиги психик ривожланишни бир қатор ўзига хос ҳусусиятларни келтириб чиқаради. Болаларда манипуляцион, процессуал ўйин, сюжет элементлари мавжуд ўйинлар характерлидир. Манипуляцияда бола ўзининг ўйин фаолиятини амалга оширмайди. У ўйинчоқни ҳар томонлама кўриб чиқади, бир жойдан иккинчи жойга қўяди, лекин бу ҳаракатларнинг барчаси ўша ўйинчоқ учун характерли эмасдир (масалан, кубикларни сочиб юборади, бир матрёшка билан иккинчисини уради ва х.к.). Процессуал ўйинда ўйин ҳаракатлари такомиллашмаган, охирги натижага йўлланмаган. Бунда ҳаракатлар болада қаноатланиш хосил қилади ҳамда бир неча маротаба қайтарилиши мумкин(машинани учириш, кубикларни мақсадсиз тўп-тўп қуриш ва х.к.). Сюжет элементлари асосидаги ўйин процессуал ўйиндан онгли ва мақсад сари йўналганлиги билан фарқланади. Ҳаракатларининг стереотиплиги йўқолиб, охирги натижа пайдо бўлади. Ўйин фаолиятини ўрганиш кузатув методи асосида амалга оширилади. Уни боғчадатабиий шароитда ёки психолог хонасида ўтказиш мумкин. Ўйинни баҳолашда унинг тузилиши, характери, ўйин давомида болани сўзли мулоқоти кузатилади.

Текширув вақтида болага хонадаги ўйинчоқларни ўйнаш ҳамда улар билан ҳаракатларни амалга оширишга имкон берилади. Кузатув бола ўйинчоқни олдига яқинлашганидан бошланади. Ўйинчоқларга бўлган эмоционал реакцияси, уларга бўлган қизиқиши, ўйнаш хохиши ҳамда мақсад сари ҳаракатларини йўналганлиги қайд этиб борилади. Қуйидагилар баҳоланади: - ўйинчоққа бўлган қизиқиши (эмоционал реакцияси ҳамда ифодалаши, илтимослари); - ўйинчоқларни танлаши (мавзуга оид танлов, бирон-бир ўйинни ташкиллаштириш мақсадида ёки тасодифий, каттароқ ўйинчоқни олиш мақсадида, нима учун кераклигига беэътибор); - ўйинчоқлардан адекват фойдаланиш, яъни предметни унга мос бўлган холатда ишлатиш(ноадекват фойдаланиш: бола йиртади, синдиради. Ялайди, сўради, предметни оғзига солишга ҳаракат қилади, ўйинни мақсадсиз, мантиқсиз олиб боради); - ўйинни мустақил ташкил этиш даражаси (манипуляция, процессуал, сюжет элементли ўйин); - ўйиннинг характери (бир хиллик, ижодий); - ўйин фаолияти давомида хулқи (эмоционал реакцияси, нутқи, бошқа ўйинларга ўта олиши, катталар иштирокига муносабати). Текширув пайтида ўйиннинг йўқлиги ривожланишда нуқсони борлигини кўрсатмайди, чунки бу шароит бола учун оддий эмас. Ўйинчоққа бўлган муносабат, ўйин даражасини характерлайди. Агар болада ўйинчоққа қизиқиш бўлмаса ёки улардан ноадекват фойдаланса, ўйинни ўзи ташкиллаштира олмаса, фақатгина катталар ёрдамида ҳаракатларни қайтарса,

унинг ақлий ривожланиши пасайган деб ўйлаш мумкин. 4 ёшдан катта болаларда сюжетли ўйинни очиб бера олмаслик ривожланишида орқада қолаётганидан далолат беради, манипуляция даражасидаги ўйин эса ривожланишдан ўта орқада қолаётганини билдиради. Бошқа кўрсатмалар билан бирга ушбу ўзига хос хусусиятлар интеллектни пасайганини кўрсатади. Мактабгача ёшдаги болаларни психолого-педагогик текшириш тавсифнома ёзиш билан тугалланади, ривожланишдаги ўрганилган фаолиятлар, шунингдек ўзига хос характеристикаси ифодаланади.

Адабиётлар: 1. Aюповa М.Ю. Логопедия «Ўзбекистон фaйлaсуфлaр Миллий жaмияти» Т.: 2007 й. 2. Мўминжонова З., Зияева К., Каримова Ш., Халилова “Она тили” ёрдамчи меҳнат таълими мактабларининг 6-синфи учун дарслик. Тошкент: “Артапринт” МЧЖ 2005 й. 3. Нуркелдиева Д.А., Чичерина Я.Е. Илк, мактабгача ва мактаб ёшидаги болаларни психологик, педагогик ва логопедия текшириш. Т.: Янги аср авлоди, 2007 йил. 4. Пўлатова П.М. ва бошқалар. Махсус педагогика. Т.: «Фан ва технологиялар», 2014 й. 5. Рахманова В.С. «Махсус педагогика» Т.:“Ғ.Ғулом” нашриёти, 2005 йил. 6. Психолого-педагогическая диагностика. Под редакцией И.Ю.Левченко и С.Д.Забрамной. М., ACADEMA, 2005г. 7. Рахманова В.С., Нуркелдиева Д.А. Алоҳида ёрдамга мухтож болалар ижтимоий реабилитацияси. Т.: РБИММ, 2014 й.

Похожие

Фаолият турлари

Маҳкумларни янги турмуш тарзига мослаштириш ва психологик тайёрлаш

Маҳкумларга таъсир кўрсатишга нисбатан педагогик психологик воситаларнинг ишлаб чиқилганлик даражаси

Таълим турларида боскичли хукукий таълим-тарбия

Таълим сохасининг ислок килинишида конунчиликнинг роли ва ахамияти