Хорижий мамлакатларда давлатнинг ҳудудий тузилиши - Юриспруденция - Рефераты

Хорижий мамлакатларда давлатнинг ҳудудий тузилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116.5 KB

Хорижий мамлакатларда давлатнинг ҳудудий тузилиши Режа 1. Давлат тузилиши шакллари тушунчаси. 2. Унитар давлатлар (Буюк Британия, Япония, Франция). 3. Федератив давлатлар-федерализм (АҚШ, Мексика, Россия). 4. Конфедерация. 5. Ҳамдўстлик давлатлари (Британия бирламлиги, МДҲ). Ҳамжамият (Европа Иттифоқи, Осиё мамлакатларидаги ҳамжамият шакллари). 6. Россия ва Белорусия ҳамжамияти (1996 й). 7. Евроосиё иқтисодий ҳамжамияти. Автономия.

Маълумки, ҳар қандай давлат муайян ҳудудда жойлашган бўлади. Унинг фуқаролари ҳам худди шу ҳудудда истиқомат қилишади. Давлат ўзининг ижтимоий функцияларини бажарар экан, фуқароларнинг иқтисодий турмуши ва ҳимоясини ташкил этиш, суғурта заҳираларини яратиш ва ҳоказолар учун турли хил фаолиятни амалга оширади. Аммо аҳолининг сони анча кўп, ҳудудий кўлами катта бўлган шароитларда бир марказдан туриб бу фаолиятни амалга ошириш – қарийб уддалаб бўлмайдиган вазифадир. Фуқаролар сони ва ҳудуд кўлами муайян чегарага етганда мамлакат ҳудудини округлар, вилоятлар, ўлкалар, штатлар, кантонлар, губерниялар, уезд сингари ҳудудларга бўлиш ҳамда шу ҳудудий тузилмаларда ҳокимиятнинг маҳаллий (ҳудудий) органларини тузиш зарурати туғилади. Шу тариқа ҳокимият ва бошқарувнинг марказий ҳамда маҳаллий органлари ўртасида ваколатларни бўлиш эҳтиёжи ҳам пайдо бўлади. Бу давлат (ҳудудий) тузилиши заруратини келтириб чиқарадиган биринчи сабабдир. Иккинчи сабаб у ёки бу давлат аҳолисининг кўпмиллатлилиги билан боғлиқ. Ҳар бир ҳалқ, миллат ўз анъаналари, давлатчилик бўйича тарихий тажрибаси, маданий, тил ва бошқа маънавий эҳтиёжларга эга. Буларнинг ҳаммасини давлат тузилиши чоғида назарда тутиш керак. Учинчи сабаб субъекти ва ҳатто тасодифий омиллар – ўзлаштириб олиш, мустамлакачилик таъсири, сиёсий манфаатлар ва бошқа кўпгина ҳолатлардан иборат бўлиши мумкин. Бошқарув шакли сингари ҳудудий тўзилиш илдизлари ҳам жуда қадим замонларга бориб тақалади. Қадимги Шарқ зулмкор империялариёқ вилоятлар, шаҳарлар, забт этилган ҳудудлар ва бошқаларга бўлинганди. Улар ўз ҳудудий тузилмалари ҳамда ўз ҳокимият ва бошқарув органларига эга бўлган. Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, Қадимги Туронзаминда тарихан ато этилган ва чегараланган ҳудуд она-Ватан ҳисобланган. «Ватан тушунчаси кенг маънода ва тор маънода ҳам қўлланилади. Бир ҳалқ вакиллари жамулжам яшаб турган, уларнинг аждодлари азал-азалдан истиқомат қилган

ҳудуд назарда тутилса, бу кенг маънодаги тушунчадир. Киши туғилиб ўсган уй, маҳалла, қишлоқ назарда тутилса, бу тор маънодаги тушунчадир... Ҳазрат Алишер Навоий Ватан тушунчасини она юрт, ўрин, туғилиб ўсган жой, маскан, манзил маъноларида ишлатганлар... Ватан тушунчаси тарих давомида ижтимоий-иқтисодий тараққиёт муносабати билан ўзгариб, кенгайиб, ривожланиб, бойиб келган. Масалан, ибтидоий жамоа тузуми шароитида муайян қабила яшаган жой ўша қабиланинг Ватани саналган. Жондош ва тилдош қабилаларнинг узвий иттифоқидан элат пайдо бўлган, элат яшаган ҳудуд эл деб аталган. Масалан, ўзбек ҳалқи достонларида Чамбил эли ибораси кўп учрайди. Муайян ҳудуд доирасида марказий бошқарувнинг пайдо бўлиши билан Ватан тушунчаси элат, яъни ҳалқ ва давлат тушунчаларини ўзига қамраб олган. Ҳалқнинг тили, маданияти, иқтисодий турмуши, руҳий ва руҳоний, маърифий ва маънавий равнақ топа бориши натижасида шу ҳалққа мансуб кишилар орасида муштараклик шаклланади. Ҳалқ билан миллат ўртасидаги биринчи ва бирламчи фарқ шундаки, миллат вакилларида уюшқоқлик, жипслик, бирдамлик, ҳамжиҳатлик, маслак ва эътиқодда ягоналик, ўзаро манфаатдорлик, боғлиқлик ва алоқадорлик, бугунги турмуш ва келгуси мақсадларда умумийлик ҳалқ вакилларидагидан кўра кучли ва қудратли бўлади. Кишилик тараққиётининг бугунги босқичида ижтимоий гуруҳларнинг энг ривож топган бўғинлари – бу миллатлардир. Шунинг учун ҳам ҳозирги кунда ўзига жаҳонда 187 давлатни бирлаштирган энг нуфўзли ҳалқаро уюшма Бирлашган Миллатлар Ташкилоти деб аталади, Ҳалқлар Ташкилоти деб эмас. Бироқ ҳали-ҳанўз Ер юзида кишилик тараққиётининг илгариги босқичларида яшаётган қабилалар, элатлар ва ҳалқлар ҳам мавжуд. Демак, ҳозирги талаб нуқтаи назаридан ёндашилса, ҳалқ миллат деб ҳисобланиши учун бошқа асос ва омиллардан ташқари ҳалқаро ҳуқуқнинг субъекти деб тан олинган мустақил ва суверен давлатига ҳам эга бўлиши керак. Шундан келиб чиқиб айтсак, Ўзбекистон Республикаси ўзбек миллатининг Ватанидир. Бу ўринда давлат ва Ватан айни бир маънони

ифодалайди, яъни Ўзбекистон Республикаси деганимизда Ватанимизни тушунамиз. Ватан деганда Ўзбекистон Республикасини идрок этамиз» 20 . Фахр ва ифтихор билан айта оламизки, Ўзбекистон жаҳонга улуғ мутафаккирларни, буюк олим ва шоирларни етказиб берган олтин бешик, қадимий цивилизация масканидир. Президент Ислом Каримов ҳақли равишда қайд этиб ўтганидек: «Ҳозир Ўзбекистон деб аталувчи ҳудуд, яъни бизнинг Ватанимиз, нафақат Шарқ, балки умумжаҳон цивилизацияси бешикларидан бири бўлганини бутун жаҳон тан олмоқда. Бу қадимий ва табаррук тупроқдан буюк алломалар, фозилу фўзалолар, олиму уламолар, сиёсатчилар, саркардалар етишиб чиққан. Диний ва дунёвий илмларнинг асослари мана шу заминда яратилган, сайқал топган. Эрамизгача ва ундан кейин қурилган мураккаб сув иншоотлари, шу кунгача кўрку файзини, маҳобатини йўқотмаган осори-атиқаларимиз қадим-қадимдан юртимизда деҳқончилик, ҳунармандчилик маданияти, меъморчилик ва шаҳарсозлик санъати юксак бўлганлигидан далолат беради. Бешафқат давр синовларидан омон қолган энг қадимги тошёзувлар, битиклардан тортиб, бугун кутубхоналаримиз хазинасида сақланаётган 20 мингдан ортиқ қўлёзма, уларда мужассамлашган тарих, адабиёт, санъат, сиёсат, ахлоқ, фалсафа, тиббиёт, математика, физика, кимё, астрономия, меъморчилик, деҳқончиликка оид ўн минглаб асарлар бизнинг беқиёс маънавий бойлигимиз, ифтихоримиздир. Бунчалик катта меросга эга бўлган ҳалқ дунёда кам топилади. Шунинг учун ҳам бу борада жаҳоннинг саноқли мамлакатларигина биз билан беллаша олиши мумкин, деб дадил айта оламан» 21 . Яна мавзуга қайтиб, айтиш мумкинки, албатта, давлат ўз ҳудудий тузилмаларининг оддий йиғиндисидан иборат эмас. Лекин бу тузилмаларсиз давлат мавжуд бўла олмайди. Энди биз давлат тузилишини таърифлаш масаласига ўтамиз ҳамда: «Давлат тузилиши шакли деганда нима тушунилади?» – деган саволга жавоб берамиз. Давлатшунос олимлар томонидан бу тушунчага кўплаб таърифлар

берилган. Лекин улар бир-бирларидан унчалик катта фарқ қилмайди. Уларнинг қарийб барчаси, давлат тузилиши шакли деганда – давлат ҳокимиятининг маъмурий-ҳудудий ташкил этилиши, давлат билан уни ташкил этувчи қисмлар ўртасидаги, давлатнинг алоҳида қисмлари ўртасидаги, марказий ва маҳаллий органлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар хусусиятини тушуниш керак, деб ҳисоблашади. Шундай қилиб, давлатнинг ҳудудий тузилиши бир бутун ва қисмларнинг, марказий ва минтақавий ҳокимият органларининг ўзаро нисбатини ифодалайди. Ҳудудий тўзилишнинг икки асосий фарқловчи жиҳати мавжуд. Яъни: тўзилиш таркибига кўра давлатлар оддий – унитар ҳамда мураккаб – федератив ва конфедератив давлатларга бўлинади. Демак, давлат тузилиши шакли нафақат оммавий ҳокимият билан, балки давлатнинг яна бир жиддий хусусияти – аҳолининг ҳудудий ташкилоти билан ҳам чамбарас боғлиқдир. Унитар (ягона, лотинча «unus» – «бир» сўзидан олинган) давлат оддий тўзилишга эга яхлит давлат бўлиб, тўла сиёсий бирлик эканлиги билан бошқалардан фарқ қилади. Унитар давлатларнинг аксарияти муайян маъмурий-ҳудудий бўлиниш (туманлар, вилоятлар, кантонлар)га эга. Бироқ мазкур мустақил қисмлар давлат суверенитети аломатларига эга эмас. Бундай давлатда олий органларнинг ягона тизими ҳамда ягона қонунчилик мавжуд бўлади. Унитар давлатнинг яхши томони шундаки, унинг тузилиши содда бўлиб, олий ҳокимият тўлалигича унинг тасарруфида бўлади. Барча унитар давлатларга хос бўлган марказлаштириш турли шаклларда ва турли даражада намоён бўлиши мумкин. Баъзи мамлакатларда маҳаллий органлар умуман бўлмайди ва маъмурий-ҳудудий бўлинмалар марказий ҳокимият тайинлаган вакиллар томонидан бошқарилади. Бошқа давлатларда маҳаллий органлар ташкил этилади, лекин улар (бевосита ёки билвосита) марказий ҳокимият назорати остида бўлади. Марказий ҳокимият маҳаллий органлар устидан назоратнинг қай турини амалга оширишига қараб, унитар давлатлар марказлашган (Буюк Британия,

Швеция, Дания ва бошқалар) ва марказлашмаган (Франция, Италия, Испания ва бошқалар)га бўлинади 22 . Бундан ташқари, баъзи унитар давлатларда бир ёки бир неча ҳудудий бўлинмаларга бошқалардан имтиёзлироқ ҳуқуқий мақом берилиши мумкин. Бундай унитар давлат нисбий маъмурий мустақил мухторият (автономия)га эга бўлади. Давлат тузилишининг юқоридаги шакли ҳудудий бўлинмаларнинг махсус манфаатларини ҳисобга олиш зарур бўлган жойларда қўлланилади. Мазкур автоном тузилмаларда ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи бошқа аҳолига қараганда кенгроқ бўлади. Бироқ мухториятлар мустақиллигига марказий ҳокимият белгилаган доирадагина йўл қўйилади. Мухториятлар қадимги замонлардан буён маълум. Жумладан, саноатлашишгача бўлган жамиятда мухторият империялар доирасида мавжуд бўлган. Империя – давлатлараро бирлашиш шакли эмас, шунингдек, мураккаб давлат тузилишининг махсус шакли ҳам эмас. Бу аслида унитар давлат бўлиб, унга кирувчи ўз суверенитетини йўқотган этник-сиёсий тузилмалар мухторияти бундай давлатга хос хусусиятлардандир. Саноат юксак тараққиётга эришган даврда империялар парчаланиб кетади. Зеро, империя доирасида сиёсий мавжуд бўлган этнослар ўзларининг суверен давлатларини барпо этишга интилади. Яна бир жиҳатни ҳисобга олиш керак бўлади. Унитаризм ер эгаликлари, князлик ва бошқаларга бўлиниб кетган феодал тарқоқлигига нисбатан ўз даври учун илғор ҳодиса ҳисобланган. Зеро, у ягона бозорнинг вужудга келиши, буржуа иқтисодий муносабатларининг ривожи учун йўл очиб берган. Лекин капитализмнинг ривожланиб бориши, фан-техника тараққиёти билан, янги иқтисодий муаммоларнинг пайдо бўлиши ва бошқа омиллар туфайли интеграция жараёнлари бошланиб кетади. Булар эса мураккаб давлатлар ва уларнинг тузилмалари – федерация, конфедерация, ҳамдўстлик ва ҳоказоларни юзага келтиради. Федератив (лотинча «foedus» – иттифоқ, шартнома) давлат – мураккаб давлат. Давлат ва ҳуқуқ фанида давлатларнинг шартнома ва

қонуний тартибга солинган бирлашувини таъсис этишга асосланган иттифоқ федерация деб аталади. Демак, ўзаро бирлашишга интилувчи бир қанча мустақил давлатлар мавжуд бўлган жойдагина федерация ташкил этилиши мумкин. Кўпчилик (ҳатто сиёсатдонлар, юристлар, жамоат арбоблари ҳам) федерация нима эканлиги ҳақида жуда мавҳум тасаввурга эга. Шу муносабат билан биз тирихга мурожаат этиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Федерациянинг келиб чиқиши тарихини тахминан шундай тасаввур этиш мумкин: сиёсий жиҳатдан шаклланиб бўлган бир қанча кичик давлатлар мустақил яшашга интилишади, бироқ ташқи ҳавф-хатар ва ички қийинчиликлар улардан бошқа ўзига ўхшаш давлатлар билан бирлашишни тақозо этаётгани га ишонч ҳосил қилади. Шундай қилиб, улар мазкур бирлашув нималардан иборат бўлиши ҳамда қандай қонуний тартибда бу амалга оширилиши ҳақида шартнома тўзиб, ягона давлатни барпо этади. Бу бирлашув, одатда, «абадий» деб эълон қилинади. Швейцарияда худди шундай воқеа содир бўлганди. У ерда кучли қўшниларга қарши кураш давомида дастлаб, 1321 йили Ури, Швиц, Нидвалден ва Обвалден деб номланган кичик давлатлар (кантонлар) стратегик мақсадларда бирлашишди ва кейинчалик «иттифоқ ёрлиғи»ни ёзишди. 1332 йили улар федерациясига Люцерн кантони қўшилди. 1352 йили Цюрих, Гларус ва Цуг федерацияга бирлашди. 1353 йили Берн «абадий» қўшилди. 1415 йили Ааргау кантони Австриядан ажратиб олинди ва федерация таркибига киритилди. Шу йилдан бошлаб Швейцарияда ҳар йили ўтказиладиган федерал съездлар ўз ишини бошлади. Анча кейинроқ Америка Қўшма Штатлари худди шундай асосда бирлашдилар. Улар дастлаб бир-биридан мустақил 13 инглиз колониясидан иборат бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзининг махсус сиёсий ва конституциявий тарихига эга эди. 1775 йили бу колониялар Англияга қарши курашда стратегик мақсадларда бирлашишди. 1781 йили, кейин эса 1787 йили штатлар ўз федерал конституцияларини ишлаб чиқишди, яъни улар энди

давлатчилик асосида бирлашишганди. Кейин улар сафига Франциядан сотиб олинган Луизиана қўшилди. Россиядан Аляска сотиб олинди. Мексикадан «ҳудудлар», Испаниядан Антил ороллари тортиб олинди. Юз йилликлар мобайнида мустақил сиёсий ҳаёт кечириб келган 25 немис мустақил давлатлари ва эркин шаҳарлари 1871 йили худди шу тарзда бирлашишди. Улар «абадий конфедерация» сифатида ягона Германияни ташкил этди. 1867 йилда Шимолий Америкадаги уч инглиз вилояти (Канада, Янги Шотландия ва Янги Брауншвейг) «Канада номли ягона мустақил давлат»га бирлашди. 1885-1886 йилларда инглиз суверенитети асосида олтита Австралия колонияси, Янги Зеландия ва Фижи ороллари Австралосиё федерал давлатига бирлашди. Мумтоз маънодаги федератив давлатлар пастдан – юқорига, кичикдан – каттага, кўпликдан – бирликка шаклида типик тарзда пайдо бўлган. Бунда федерал конституциялар сиёсий жиҳатдан ўсиб-чатишиб кетадиган кичик давлатлар айнан нималарда ўз мустақиллигини сақлаб қолади, нималарда йўқотишини белгилаб беради. Одатда, уларнинг ҳар бири учун алоҳида тааллуқли бўлган ҳамда ҳамдўстлик бирлигига ҳавф солмайдиган ҳамма нарсада мустақиллик берилади. Агар, мабодо, иттифоқ давлати ўз ваколатини суиистеъмол қилиб, маҳаллий ишларга аралашадиган бўлса, маҳаллий мустақиллик тарафдорлари федерал конституция га ишора қилиб: «Биз — федералчилармиз! Бизнинг давлатимиз унитар эмас, федератив давлатдир», дейишади. Шундай қилиб, И. Ильин асосли равишда таъкидлаганидек: «федерализм» ғояси ўзининг бош, бирлаштирувчи, марказлаштирувчи аҳамияти дан ташқари, акс таъсир ҳолатларини ҳам ўз ичига оладики, булар қисмларнинг сўнмас ўзига хослиги, уларнинг қонун доираларидаги мустақиллиги, катта иттифоқ қаъридаги жонли ташаббускорликлари дан иборат. Муҳими, шуни таъкидлаш жоизки, бу акс таъсир ҳолатлари юридик эмас, сиёсий маънога эга, зеро, у

конституциявий нормаларга эмас, балки уларни ҳаётда қўллаш ва амалга ошириш га тааллуқлидир» 23 . Шунингдек, федерация кичик давлатларнинг бир-бири билан чатишиб кетишининг ҳеч ҳам бирдан-бир ва бунинг устига, энг яхши услуби эмаслигини назарда тутиш керак. Тарихнинг гувоҳлик беришича, федерация асосларида эмас, балки унитар давлатга сингиб, тўла чатишиб кетиш асосида яхлит бир бутунликка айланиш ҳолларига кўплаб мисоллар келтириш мумкин. Масалан, Францияни олайлик. У ҳозирги ҳолатдаги бирликка уч- тўрт аср давомида эришган. Ваҳоланки, дастлаб Франция бир қироллик, бир кюрфюршестлик, 26 герцоглик, олти князлик, бир маркграфлик, бир эркин графлик, 77 графлик, 19 вицеграфлик, 14 «мулк», бир «маркизлик», бир «капталат» ва 13 вақф ерлари (уларнинг баъзилари кейинчалик Германия ва Швейцарияга ўтиб кетган)дан ташкил топганди. XIX аср бошларига келиб, шунчалик кўп давлатлардан из ҳам қолмади. Италия, Испания, Англия ҳам худди шундай ҳолатни бошдан кечирди. Шу ҳолатларнинг ҳаммасида кичик давлатлар федерацияга кириш йўли билан эмас, балки биттасига сингиб кетиш ёки қўшилиш орқали бирлашган. Миллатлар аралашиб, ҳалқларнинг унитар сиёсий шакл доирасида сиёсий фарқланиш жараёни ниҳоясига ета бошлаганди. Шундай қилиб, тарихда йирик давлатлар вужудга келишининг икки йўли мавжуд. Ҳар икки йўл бир нечта ёки кўпчилик алоҳида-алоҳида давлатлардан бошланади. Биринчи йўл — шартномавий бирлашув (федерация) йўли; иккинчиси — унитар давлатга иқтисодий ва маданий чатишиб кетишнинг сиёсий қўшилиш йўли. Федератив тузум ўз асосларига эга эканлигини таъкидлаш зарур. Бу асосларсиз у ё «қоғозда» қолиб кетади ёки «сохта федерация»га айланиб, мамлакатни парчаланишга, заифлашувга олиб келади ҳамда адоқсиз ички низолар, тўнтаришлар, фуқаролик урушлари ва фитналарга йўл очади. Федератив тузумнинг биринчи асоси – икки ёки бир неча мустақил давлатнинг мавжуд бўлиши дан иборат. Агар булар бўлмаса, ҳеч қандай

федерация ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. Федерацияга кирувчи ҳар бир давлат ё бутунлай мустақил бўлиши, ёки жуда бўлмаганда, ўз мустақиллигини эълон қилиб, уни амалга ошириш учун курашни бошлаши керак. И.Ильин тўғри уқтириб ўтганидек: «Уларнинг ҳар бири ўз ичида мустаҳкам ҳокимият, бирлик ва ҳуқуқ-тартиботга эга бўлган жипслашган давлат жамоаси бўлмоғи даркор. Сиёсий беқарорликдек, кўчиб юрувчи қум баханларидек, қалбаки «давлатсифат нарсалар»дек (ҳуши жойига келмайдиган жиннилардек) ҳамиша эзилган — дарғазаб ҳолатдаги жамоалар федерацияни ташкил этолмайди: зеро, улар шакл-шамойилсиз, масъулиятсиз, ҳуши жойига келмайдиган, давлат шартномасини тузишни ҳам, унга риоя қилишни ҳам уддалай олмайдиган мавҳум, мубҳам нарсалардир» 24 . Иккинчи асос – бу давлатлар нисбатан унча катта бўлмаслиги керак. Яъни янги ташкил топган давлат ҳаётий-сиёсий маънога эга бўлсин. Жаҳонда маълум бўлган федерациялар орасида мўъжазгина Швейцария учун федерацияга бирлашиш энг осон кечганди, аксинча, улкан Америка Қўшма Штатлари учун бу жараён машаққатли кечганди. Лекин, шунга қарамай, ҳатто Швейцария ҳам янги «кантонлар»ни қабул қилишдан қатъиян бош тортиб келмоқда. Қўшма Штатлар эса ўз таркибига Канаданинг киришига мутлақо рози бўлмаяпти. «Шундай ҳудудий этник ва хўжалик миқёслари мавжудки, – деб ёзади И. Ильин, – бундай миқёсларда федератив шакл бутунлай фойдасиз: у тартибни, ҳаёт ва хўжалик ҳавфсизлигини енгиллаштириш ўрнига уни бемаъниларча қийинлаштиради. Айнан шунинг учун биронта ҳам жиддий ва тажрибали сиёсатчи Шўроларнинг «федератив тузум»ни амалга ошираётганига асло ишонмаганди. Шунинг учун ҳам «бутун жаҳон Шўролар Иттифоқи» сўзлари бир вақтнинг ўзида ҳам юридик аҳмоқлик, ҳам сиёсий алдамчилик бўлиб янграйди» 25 . Учинчи асос шундан иборатки, шартлашаётган давлатлар бир- бирларига ҳақиқатан ҳам стратегик, ҳам хўжалик, ҳам сиёсий жиҳатдан аниқ эҳтиёж сезиши зарур. Акс ҳолда федерация таркиб топмайди ҳам, ўзини сақлаб қололмайди ҳам. Умуман, федерациялар ўйлаб топилмайди,

ўзидан-ўзи пайдо бўлиб ҳам қолмайди — у жонли тана сингари ўсиб- улғаяди. Лекин бу ҳам кам — ҳалқлар бу эҳтиёжни тушуниб етишлари, унинг фойдасини эътироф этишлари ва шу бирлашувни ихтиёр этишлари даркор. Кичик давлатлар бир-бирисиз яшай олмаган, лекин буни тан олишни истамаган, бирлашишни уддалай олмай, фуқаролик урушлари ёхуд истилолардан ҳалокатга учраган кичик давлатлар ҳақида мисоллар тарихда кўплаб топилади (масалан, Рус князликлари). Шунингек, бошқалар билан шартнома асосида бирлашишга йўл тополмай, қирилиб кетган ҳалқлар ҳақида ҳам тарих шоҳидлик беради. Федератив тузумнинг тўртинчи асоси шундаки, ҳалқда ўз бурчини англаш ҳисси тарбияланган, мажбуриятлар ва шартномаларга холисона, садоқат билан қараш, ўз шаъни ва қадр-қимматини билиш, давлат сифатида ўзини ўзи бошқара олиш қобилияти шу ҳалққа хос фазилатлар бўлган жойдагина бундай федерацияни тузиш мумкин. Давлатлар иттифоқи садоқатга асосланиб, абадиятга тузилади. Бу иттифоқ «ихтиёрий чиқиб кетишлар»ни, хиёнатни тан олмайди, сиёсий шуҳратпарастлик, буюклик васвасаси ҳамда бошқа ҳалқларга нафрат билан қараш касаллигига мубтало бўлган ҳалқлар ўртасида бундай иттифоқнинг бўлиши мумкин эмас. Давлатларнинг шу тарздаги иттифоқи ўзоқ яшай олмайди — у ё унитар давлат шаклига алмашади ёки ўзининг барча иштирокчиларини ҳароб қилиб, ўзи ҳам ҳалокатга учрайди. Ниҳоят, ҳалққа (ёки ҳалқларга) келишув санъати ёки сиёсий муроса истеъдоди ҳадя этилган жойда федерация вужудга келиши мумкин (И.Ильин). Келишув санъати ирода интизомини, умумий иш учун ватанпарварлик садоқатини талаб қилади. Сиёсий муроса қобилияти икир- чикирларни орқага суриб, асосий масалаларда бирлашишга эришишдан иборат. Ҳалқда бундай фазилатлар асрлар давомида тарбияланиб боради. Федерация асослари шулардан иборат. Фақат уларни чуқур билиб ва англаб

олгандан кейингина, бизнинг фикримизча, федерация сингари мураккаб сиёсий ҳодиса ҳақида баҳс юритиш мумкин. Шундай қилиб, федерация ўз таркибидаги субъектлари давлат мустақиллигига эга бўлган мураккаб давлатдир. Ҳозирги вақтда федерациянинг юридик адабиётларда иттифоқ ва мухторият кўринишлари тилга олинишини ҳам қайд этиш жоиз. Иттифоқ федерацияси ҳудуди унинг субъектлари ҳудудларидан ташкил топгани учун федерациянинг ҳар бир субъекти фуқароси бир вақтнинг ўзида бутун мамлакат фуқароси ҳисобланади. Бундай давлат ягона федерал Қуролли Кучларига, молиявий, солиқ ва пул тизимларига эга бўлади. Федерация субъектлари ўз ҳарбий қисмларига эга бўлишлари мумкин бўлса-да, асосий ташқи сиёсий фаолиятни ҳам федерал органлар олиб боради. Федерал давлатда давлат ҳокимиятининг умумфедерал (қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд) органлари бўлади. Уларнинг қарорлари федерация ваколатларида қай даражада белгиланган бўлса, ўша даражада унинг субъектлари учун мажбурий ҳисобланади. Олий федерал органлар билан бир қаторда, федерация аъзолари, қисмлари, субъектларининг ҳам давлат ҳокимияти олий органлари бўлади. Шу тариқа федерация таркибида давлат маҳкамасининг икки даражаси – федерал (иттифоқ) ҳамда республика (кантон, штат, ер ва ҳоказолар даражаси) миқёсидаги маҳкамалар мавжуд. Давлатнинг федератив моҳияти олий даражада қўш палатали иттифоқ парламентини тузишда ўз ифодасини топади. Мазкур палаталардан бири (юқори палата) федерация субъектлари манфаатларини ифодалайди. Уни шакллантиришда аҳолисининг сонидан қатъи назар, тенг вакиллик тамойилидан фойдаланилади. Иккинчи палата давлатнинг барча аҳолиси манфаатларини ифодалаш учун тузилади. Қўш фуқаролик федерация расмий белгиларидан бири бўлиб, бу ҳар бир фуқаро айни вақтда ҳам федерациянинг, ҳам тегишли давлат тузилмаси (масалан, республика)нинг фуқароси ҳисобланишини билдиради.

Федератив давлатда, гарчи унинг субъектлари ўз ҳуқуқий тизимларини тузишлари, ўз конституцияларига эга бўлишлари мумкин бўлса-да, ягона марказлаштириш принципи асосидаги ҳуқуқий тизим амал қилади. Лекин бу, конституция ҳам, қонунлар ҳам федерал конституция ва қонунларга тўла мувофиқ келиши ва уларга зид бўлмаслиги шарт бўлган субординация ва қонунлар иерархияси (поғонама-поғоналиги) доирасида амал қилади. Федерация субъекти конституцияда кўрсатилган ўз судлов ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларига эга бўлиш ҳуқуқидан фойдаланади. Олий суд поғонаси, одатда, федерация субъектлари судлари қарорлари юзасидан шикоятларни қараб чиқмайди ёки қонунда алоҳида кўрсатилган ҳолатлардагина уларни кўриб чиқиши мумкин. Федерацияда солиқларнинг икки йўналишли тизими: федерал солиқлар ҳамда федерация субъекти солиғидан фойдаланилади. Йиғилган солиқлар умумфедерал ғазнага тушади, кейин уларнинг бир қисми (бюджет орқали) федерация субъектларига жўнатилади. Шу билан бир вақтда давлат тузилмалари (республикалар) даромадлари етарли бўлмай, улар ёрдам пули ва дотацияларга эҳтиёж сезади. Молиявий қарамлик конституциявий механизмга қўшимча муҳим омиллардан бири бўлиб қолади. Бунинг ўз заминлари мавжуд. Федерация субъектлари ўртасидаги муносабатлар жуда мураккаб, яъни уларда хўжалик муносабатларининг ширкати (кооперацияси) бўлиб, федерациянинг бир субъектидан иккинчисига молиявий маблаҚларнинг оқиб ўтиши юз бериб туради. Шу боис федерация субъектларининг бири ушбу иттифоқдан чиқишни ихтиёр этса, федерация бошқа аъзоларига бу нарса маъқул бўлмайди. Бинобарин, бунинг учун федерация барча аъзоларининг розилиги керак бўлади. Бошқача айтганда, миллатларнинг ўз тақдирларини ўзлари белгилаш принципи давлат яхлитлигига путур етказмаслиги лозим. Ҳозирги шароитларда федератив давлатда миллатларнинг ўз тақдирларини ўзлари белгилаш ҳуқуқини амалга ошириш шунчалик

мураккабки (хўжалик муносабатларининг ўзилиши, этник жиҳатдан озчиликни ташкил этганларнинг муаммолари, тўқнашувлар, жумладан, қуролли тўқнашувлар, қочоқлар, инсон ҳуқуқларининг бўзилиши, ишлаб чиқаришнинг пасайиб кетиши), федерациядан чиқиш учун қилинган ҳар бир даъватнинг ҳалқ, миллат учун қанчалик қимматга тушишини яхшилаб мулоҳаза қилиш зарур. Ҳар қандай федерациянинг бош масаласи иттифоқ билан федерация субъекти ўртасидаги ваколатлар

Адабиётлар 1. Тожихонов У . Т . Истиқлолимизнинг ҳуқуқий негизи . — Т ., 1994. 2. Бурхонова Ф. Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги. “Ўзбекистон Республикаси — мустақил давлат”. — Т., “Адолат”, 1995. 3. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод Ислок Абдуганиевич Каримовнинг таржимаи ҳоли ва дастури (ўзбек ва рус тиллари). Т. Ўзбекистон, 1999 й 4. Саидов А.Х. Султонов С.А. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва инсон ҳуқуқлари. Т. «Адолат», 1998 5. Саидов А.Х. Султонов С.А. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва инсон ҳуқуқлари. Т. «Адолат», 1998 6. Ислом Каримов Конституция тўғрисида (Ўзбекистон Республикасининг Конституциясини ўрганувчиларга ёрдам) /тузувчилар: юридик фанлар докторлари, профессорлар А.Саидов, У.Тожихонов. –Т., «Академия» ноширлик маркази, 2001. –156 б. 7. Ахмедов Д.К. Хорижий мамлакатлар давлат (конституциявий) ҳуқуқи курсини ўрганиш юзасидан ўқув-услубий тавсиянома. Т –1999 8. А.А.Азизхўжаев Давлатчилик ва маҳнавият/ Масҳул мухаррир О.Т.Хусанов/. –Т.: Шарк, 1997 9. Ўзбекистон Республикаси Конституциясини ўрганиш курси: Магистратуранинг ноюридик ихтисосликлари учун ўқув қўлланма. Жамоа (Каюмов Р.К., Мирхамидов М.М. Тўлаганов А., Хусанов О.Т., Хотамов У.Ж. –Т.: «Ўзбекистан», 2001 й – 239 с. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Хорижий мамлакатларда хукумат

Хорижий мамлакатларда парламент

Хорижий мамлакатларда прокуратура органлари

Хорижий мамлакатларда давлат шакллари

Хорижий мамлакатларда давлат бошлиги