Hisob yuritish jarayonining umumiy tavsifi - Юриспруденция - Рефераты

Hisob yuritish jarayonining umumiy tavsifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93 KB

Hisob yuritish jarayonining umumiy tavsifi Reja: 1. Buxgalteriya hisobi 2. Xo`jalik hisobi 3. Tijorat tahlili (marketing tahlili)

Buxgalteriya hisobi ichki boshqarish va tashqi iste`molchilar-ning maqsadlari uchun joriy va yakuniy axborotni olish bilan kor-xonalar, tashkilotlar va muassasalarning xo`jalik faoliyati ustidan uzluksiz va o`zaro bog`liq bo`lgan kuzatish va nazorat qilish tizimi-dan iborat. Buxgalteriya hisobi yordamida xo`jaliqda mavjud bo`lgan har xil turdagi moddiy qiymatliklar va pul mablag`larining miqdori, boshqa korxona va tashkilotlar bilan hisob-kitoblarning holati, undagi boshqa resurslarning umumiy hajmi haqida ma`lumotlar olinadi; tayyorlangan materiallar, ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot hajmi va tannarxi aniqlanadi; xo`jalik faoliyatining mo-liyaviy natijalari-foyda (sof daromad) yoki zarar hisoblab chiqila-di; korxonaning rentabelligi hamda korxona va uning tarkibiy qismlarining boshka qator ko`rsatkichlari hisoblab aniqlanadi. Buxgalteriya hisobida ham tezkor va statistika hisobidagi kabi barcha o`lchagichlar-natura, mehnat va pul o`lchagichlari qo`llaniladi. Lekin unda pul (kiymatli) o`lchagichga alohida ahamiyat beriladi, chunki u buxgalteriya hisobining umumlashtiruvchi ko`rsatkichlarini olish imkonini beradi. Shuning uchun pul o`lchagichda buxgalteriya hisobining barcha obyektlari, garchi ular natura va mehnat o`lchagich-larida aks ettirilgan bo`lsa ham, albatta, pul o`lchagichida ifodala-nadi. Xo`jalik hodisalari haqidagi ma`lumotlar statistika hisobi tomonidan tezkor va buxgalteriya hisobi korxona, tashkilot va muas- sasalarda mustaqil ravishda hisoblanadigan dastlabki hisobdan ba`zi ma`lumotlar statistik kuzatuvning alohida shakllari-qayta ro`yxatga olish va tekshirishlar yordamida olinadi. Uzluksiz kuzatib bo`lmaydigan ommaviy hodisalarni tavsiflash uchun dastlab kuzatish usulidan keng foydalaniladi. Statistika hisobining ko`rsatkichlarini hisoblab chiqish uchun ham barcha mavjud o`lchagichlar natura, mehnat va pul o`lchagichlaridan, o`rganilayotgan hodisaning mazmuni va qo`yilgan vazifalariga qarab foydalaniladi. Pul o`lchagichi yordamida buxgalteriya hisobi, masalan, quyidagi umumlashtiruvchi ko`rsatkichlarni beradi: korxonaning barcha mablag`-lari hajmi, ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar, davr xarajatla-ri, ko`zda tutilmagan xarajatlar, mahsulotning ishlab chiqarish tan-narxi, realizatsiyadan olingan yalpi

tushum, morjinal (eng katta yal-pi) foyda va shu kabilar. Buxgalteriya hisobining eng muhim xususiyatlaridan biri shundaki, unda barcha xo`jalik muomalalari yoppasiga qayd qilinadi. Bu narsa barcha xo`jalik jarayonlarining to`la tavsifini olish uchun zarurdir. Buxgalteriya hisobining boshqa xususiyati, uning hujjatlani-shidir. Buxgalteriya hisobi tizimida qayd qilinadigan har bir muomala dastlab hujjatlashtirilishi kerak. Hujjat buxgalteriya hisobi ma`lumotlarining yagona manbai hisoblanadi. Barcha muoma-lalarni qamrab oladigan hujjatlarning mavjudligi buxgalteriya hisobi ma`lumotlaridan moddiy javobgar shaxslar faoliyati usti-dan nazorat qilish uchun foydalanish va boshqarish uchun asoslangan ma`lumotlar olish imkoniyatini beradi. Buxgalteriya hisobida yig`ma yakunlangan ko`rsatkichlarni olish uchun yig`ilgan ma`lumotlarni ilmiy ishlashning maxsus usullaridan foydalaniladi. Bu usullarning muhim xususiyatlari shundan iboratki, ular alohida ajratib olingan korxona, tashkilotlar va muassasalarning butun xo`jalik faoliyatini uzluksiz va o`zaro bog`langan holda aks ettirilishini ta`minlaydi. Buxgalteriya hisobining ma`lumotlari ayrim korxona, tashki-lot va muassasalar hamda ma`lum bir kompaniya (birlashma) tarkibi-ga kiradigan korxonalar guruhi bo`yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish va ularning ishini audit qilish uchun audit manbai sifatida xizmat qiladi. Buxgalteriya hisobining qator ko`rsatkichlari umum-lashtirilgan ko`rinishda korxonaning moliyaviy holatini baholashda ishlatiladi. Umumlashtirilgan ko`rsatkichlarning bir guruhi fao-liyatni baholashda ko`pincha buxgalteriya hisobining ma`lumotlariga asoslanadigan statistika yordamida olinadi. Yuqorida buxgalteriya hisobini ichki va tashqi foydalanuvchilar tomonidan boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun zarur bo`lgan axborotni o`lchaydigan, ishlaydigan, "g`alvirdan o`tkazadigan" va tayyorlaydigan tizim sifatida ta`rifladik. Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobining yagona tizimi o`zaro bog`liq bo`lgan-moliyaviy va boshqaruv hisobdan iborat. Boshqaruv hisobi rahbariyat tomonidan ichki foydalanish uchun o`lchaniladigan ishlanadigan va topshiriladigan

hisob axborotining barcha turlarini o`z ichiga oladi. Moliyaviy hisob rahbariyat tomonidan firma ichida ishlatiladigan axborotdan tashqari, tashkilotdan tashqaridagilarga xabar qilinadigan axborotdan iborat bo`ladi. Xalq xo`jalik hisobining har bir turi-tezkor, statistika va buxgalteriya korxonalarni, hududlar va respublika boshqaruv jarayonida ma`lum rol o`ynaydi. Hisobning o`zaro chambarchas bog`langan uchta turi xalq xo`jalik xisobining yagona tizimini tashkil kiladi. Bu tizimning to`g`ri tuzilishi va doimiy rivojlantirilishi bozor iqgisodiyoti sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi. Xo`jalik hisobining predmeti – ishlab chiqarishni boshqarish uchun iste`molchilarga tez va obyektiv axborot yetkazib berishdir. Uning ayrim turlari shu jarayonning alohida-alohida tomonlarini aks ettiradi. Xo`jalik hisobi barcha turlarining maqsadi-korxona, tashkilot rahbariyatiga xo`jalik faoliyatini imkon qadar unumli amalga oshirish va ishlab chiqarishning eng yuqori samaradorligini ta`minlashga erishish maqsadida xo`jalik faoliyatining borishi haqidagi axborotni yetkazib berishdir. Hisobning har bir turi shu maqsadga erishishga yordam beradi. Hisobning barcha turlarining vazifalari umuman olganda bir xildir, lekin ular alohida olingan obyektlarga nisbatan hal etiladi. Statistika hisobi buxgalteriya hisobining, ayniqsa, yakuniy ma`lumotlari (hisobot ko`rsatkichlari)dan keng foydalanadi. Bunda u bu ma`lumotlardan ba`zi tarmoqlar va xalq xo`jaligi miqyosida har xil umumlashtiruvlar uchun zaminiy materiallar sifatida foydalanadi. O`z navbatida buxgalteriya hisobi ham ko`p hollarda statistikaning ma`lumotlaridan foydalanadi. Jumladan, ishchilarning ish haqini aniqlashda statistika usullari bilan hisoblab topilgan ishlab chiqarish normalarini bajarilishi ko`rsatkichlaridan foydalaniladi. Xo`jalik hisobi uch turining o`zaro bog`liqligi yagona dastlabki hujjatlashtirishdan foydalanish bilan ta`minlanadi. Yagona dastlabki hujjatlashtirish deganda hisobning barcha turlaridagi muomalalarni aks ettirish uchun bir turdagi ma`lumotlardan va bir turdagi hujjatlardan foydalanish tushuniladi. Bunday amalhisob ko`rsatkichlaridagi qarama-qarshiliklarni bartaraf qiladi va hisobdagi parallellik bilan ishlashni yuzaga keltiradi.

Xo`jalik hisobi ustidan rahbarlik qilish Iqtisodiyot vazirligi va Statistika Davlat Qo`mitasiga yuklangan. Buxgalteriya hisobiga uslubiy rahbarlik qilish O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga yuklatilgan. Xo`jalik hisobining har xil turlari va uning butun tizimi uzluksiz rivojlanib boradi. Dastlabki ma`lumotlarni yig`ish, texnikasi, ishlash uslublari yaxshilanib bormoqda. Shuni ta`kidlash lozimki, xalqaro standartlariga javob beradigan va bozor iqtisodiyoti xususiyatlariga mos keladigan hisobning yangi tizimini ishlab chiqishda, olimlar va amaliyotchilar rivojlangan bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarda bu sohada yaratilgan narsalarga ko`r-ko`rona yondoshayotganlari yo`q. Lekin xorij mamlakatlarining amaliyotini o`rganish, ularni chuqur va har tomonlama tahlil qilish O`zbekiston Respublikasida xo`jalik hisobini takomillashtirish imkoniyatini beradi. Xo`jalik hisobining vazifalari iqtisodiyot rivojlanishining har bir bosqichida amalga oshirilayotgan xo`jalik siyosati bilan belgilanadi. Respublika xalq xo`jaligi rivojlanishini bozor munosabatlari mexanizmini chuqurlashtirishga yo`naltirib, O`zbekiston Respublikasi hukumati uni bozor iqtisodiyoti qonunlari asosida amalga oshirmoqda. Bu qonunlar Respublikamizni mustaqil davlat sifatida rivojlantirish bo`yicha oldiga qo`yilgan maqsadlar va vazifalarga binoan ishlab chiqarishni jamiyat tomonidan to`g`ridan-to`g`ri, ongli ravishda tartibga solishning obyektiv zaruriyat ekanligani anglatadi. Respublika oldida turgan vazifalarni amalga oshirish uchun ularni xalq xo`jaligining barcha bosqichlarida bajarilishini nazorat qilish talab qilinadi. Boshqarish maqsadlari uchun axborotni shakllantirishning muhim vositasi hisoblangan xo`jalik hisobi aynan shu maqsadlarga xizmat qiladi. Demak, xo`jalik hisobining asosiy vazifasi unda aks ettiriladigan obyektlarni boshqarish uchun ma`lumotlarni yig`ish, ularni filtrlash va kerakli axborotni shakllantirishdan iborat. Buxgalteriya hisobiga taalluqli adabiyotlarda hisobning vazi-falari uning funksiyalari bilan chalkashtiriladi. Jumladan, ba`zi mualliflar hisobning

vazifalariga xo`jalik mablag`larining hara-katini aks ettirish, xo`jalik faoliyatining natijalarini aniqlab topish, hisobot tuzish va shu kabilarni kiritishadi. Boshqacha qilib aytganda, ular hisobning vazifalari deganda, hisobning o`zini ang-latadigan va hisobning o`zi tomonidan bajariladigan uning funk-siyalarini tushunishadi. Hisobning vazifalarini bunday tushunish mutlaqo noto`g`ridir. Agar hisobning vazifalariga uning funksiya-lari kiritilsa, unda ularga hujjatlarni tuzish, hisob yozuvlarini yoritish va boshqalarni ham kiritishga to`g`ri keladi, bu esa noto`g`- ridir. Buxgalteriya hisobini isloh qilish bir qator qaror va qonun-larni qabul qilinishi bilan bog`liq. Masalan, 1999 yil 5 fevralda O`zbekiston Resiublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan "Mahsulot (ish xizmatlar)ni ishlab chiqarish xarajatlarining tar-kibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risi-da»gi Nizom, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomo-nidan 1996 yil 30 avgustda qabul qilingan «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi Qonun, buxgalteriya hisobini Milliy standartlari-ning tasdiqlanishi va amalga kiritilishidir. Buxgalteriya hisobi axborotlaridan foydalanuvchilarni shart-li ravishda uch guruhga ajratish mumkin: - korxonani boshqaruvchilar; - korxonaning tashqarisida joylashgan va uning moliyaviy fao-liyatidan bevosita manfaatdor bo`lganlar; - korxonaga nisbatan bilvosita moliyaviy qiziqish bildiradi-gan shaxs va guruhlar. Boshqaruvchilar boshqaruv faoliyatida nazorat, qaror qabul qilishda axborotga muhtojdirlar. Masalan, mahsulotlarning sotish bahosi, xarajatlar tarkibi, talab, rentabellik ko`rsatkichlari to`g`risidagi axborotlar shular jumlasiga kiradi. Korxona tashqarisidagi axborot iste`molchilariga hissador-lar, kreditorlar, banklar va boshqa bevosita manfaatdor guruhlar kiradi. Ular korxona olgan foyda miqdori, moliyaviy majburiyat-larning bajarilishi haqida ma`lumotga ega bo`lishga qiziqishadi. Uchinchi guruh axborot iste`molchilariga har xil jamoat tash-kilotlari,

ijtimoiy fondlar, klub a`zolari kiradi. Buxgalteriya hisobining yana bir vazifasi korxonalar faoliyati natijalari haqidagi axborotni o`lchash va taqdim etishdir. Bu nati-jalarni kompaniyaning foydalanish rejalaridagi maqsadlariga erishishdagi muvaffaqiyatlar qanday va uning lidvidligi qanday ekanligi haqidagi ma`lumotlarga ega bo`lgan umumiy maqsadga yo`naltirilgan moliyaviy hisobotdan topishi mumkin. Haqiqiy va potensial investorlar, bu hisobotlarni tahlil qilib, kompaniyaning kelajakdagi moliyaviy istiqbollari qanday, unga mablag`larni qo`yishga arziydimi yoki yo`qmi ekanligi haqida xulosalar chiqarishga harakat qiladilar. Haqiqiy va potensial kreditorlar, kompaniyalar foizlar to`lash va o`z vaqtida qarzlarni uzish uchun yetarli pullarga egami yoki yo`qmi ekanligi bilan qiziqishadi. Bilvosita (egri) moliyaviy manfaatdorli foydalanuvchilar buxgalteriya axborotidan foydalanuvchilardan eng muhim hisob-langan davlat va ijtimoiy guruxlardan iborat. Soliq organlari budjetga mahalliy soliqlar, ish haqiga soli-nadigan soliqlar va ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar, pensiya fond-lari, ish bilan ta`minlash fondi, mulklar, transport vositalari soliqlari, aksiz yig`imlari va qo`shilgan qiymat soliqlari va hokazolar bo`yicha to`lovlarning to`g`riligini nazorat qiladi. Tartibga soluvchi organlar kompaniyalarning kuchlilik axborotini davlat, viloyat va shahar darajasidagi bir yoki bir nechta tartibga soluvchi organlarga taqdim etadilar. Masalan, aksiyalari ochiq sotiladigan barcha kompaniyalar qimmatli qog`ozlarning chiqarili-shini, harid qilinishini va sotilishini tartibga solib turuvchi qimmatli qog`ozlar va birja operatsiyalari bo`yicha komissiyalarga muntazam ravishda hisobot topshirib turishlari kerak. Birjalarida ro`yxatga olingan kompaniyalar o`z birjalariga maxsus moliyaviy hisobotlarni topshirib turishadi. Investor va kreditorlarga maslahat beruvchi ham moliyaviy faoliyat va biznesning istiqbollariga bilvosita manfaatdordir. Iste`molchilar guruhi, haridorlar va umuman jamiyat barcha korxonalar va korporatsiyalarning moliyaviy holati va foydalari bilan tobora ko`proq qiziqadilar, chunki ular inflyatsiyaga, atrof-muhitga, ijtimoiy muammolarni yechishga va hayotning sifatiga o`z ta`sirini ko`rsatadi.

Hisobning ayrim turlari xalq xo`jaligining barcha uchastkalarida resurslarning mavjudligi va o`zgarishlari ustidan kuzatib turish imkonini beradi. Bunda buxgalteriya hisobi alohida ahamiyatga ega. Uning yordamida korxonaning moddiy va pul mablag`larining holati va ularning sarflanishini boshqarish ustidan kuzatish o`rnatiladi, menejerlar, javobgar shaxslar harakati nazorat kilinadi, mahsulot tayyorlash chiqimlari hisoblab topiladi va hokazo. Xo`jalik hisobining navbatdagi vazifasi - xo`jalik hisobi (xozraschet) ni mustahkamlashga yordam berishdan iborat. Korxonalarning ko`pchiligi (ayniqsa, kichik va o`rta biznes korxonalar) xo`jalik hisobi asosida ish yuritadilar. Xo`jalik hisobi ishlab chiqarish jarayonida minimal moddiy va mehnat sarflarini qilib, maksimal samaradorlikka erishishga yo`naltirilgan xo`jalik-ni yuritish usuli hisoblanadi. Xo`jalik hisobining mohiyati korxonalarning o`z xarajatlarini o`zlari qoplash va rentabellikdan iborat. Uni amalga oshirish uchun xodimlarning eng yaxshi natijalarga erishishidagi moddiy manfaatdorligi va ularning ishlari yakunlari uchun moddiy javobgarligini ta`minlash zarur. Mazkur tadbirlarning barchasini hayotga tadbiq etish uchun talab qilinadigan barcha ma`lumotlar hisob turlari tomonidan tayyorlab beriladi. Bozor iqtisodiyotidagi xo`jalik hisobi oldida turgan vazifa-larni yechilishi asosan har xil xo`jalik amallarini samarali boshqa-rishdan iborat. Shunday qilib, xo`jalik hisobi faoliyatni boshqa-rish maqsadida yuritilar, boshqaruv qarorlari esa xo`jalik hisobi-dan olingan ma`lumotlarga qarab qabul qilinar ekan. Demak, hisob va boshqaruv - bu yagona butunlikning ikki qismi bo`lib, ularni bir-birlaridan ajratib bo`lmaydi. Bu qoidaning muqarrarligiga qaramasdan, garchi hisobga boshqa-ruv funksiyasi sifatida qaralsa ham u (hisob) ko`p yillar mobaynida boshqaruvdan ajratib qo`yilgan edi. Hisobga texnika ishlari sifa-tida qarash va uni qaror qabul qilish jarayonidan ajratib qo`yish mutlaqo noto`g`ri bo`libgina qolmay, balki hech narsa bilan oqlanmay-digan zarardir. Agar hisob xizmatchilari amalga oshirilayotgan operatsiyalarni faqat beparvolik bilan qayd qilib borsalaru, qaror

qabul qilish uchun kerakli axborotni, bu muomalalarning sodir bo`l-ganidan ma`lum bir vaqt o`tganidan keyin boshqa bo`lim xizmatchila-ri tayyorlasa, unda korxona faoliyatini samarali boshqarishga tuza-tib bo`lmaydigan zarar yetkazilgan bo`ladi. Yuqorida keltirilgan vazifalardan tashqari xalq xo`jalik hisobi boshqa vazifalarni ham bajaradi. Masalan, u xo`jalikdagi imkoniyatlarni yuzaga chiqarish va ulardan foydalanishga ta`sir ko`rsatadi. Uning ma`lumotlari bo`yicha ishlab chiqarishni kengaytirish imkoniyatlari, asbob-uskunalaridan foydalanishni yaxshilash, mablag`larni unumsiz sarflash sabablari aniqlanadi, korxona xo`ja-lik faoliyatidagi kamchiliklarni bartaraf qilish va uni yaxshilash yo`llari belgilanadi. Xalq xo`jalik hisob (uchyot) ini rejalashtirish, faoliyatni iqtisodiy baholash, nazoratini tashkil etish, istiqbolini belgilash boshqarishning tarkibiy qismlari sifatida uzviy bog`liqdir. Korxonalar iqtisodiy ko`rsatkichlar asosida boshqariladi. Bu ko`rsatkichlar iqtisodiy obyektlar, voqealar va jarayonlarning iqti-sodiy holatini miqdoriy va sifat mazmuni bilan chambarchas bog`liq-likda aks ettiradi. Rejalashtirish boshqaruv obyekti harakatining talab qilina-digan darajasi, normativini aniqlaydi va nazorat qiladi. Tezkor-texnika, buxgalteriya va statistika hisoblari boshqari-ladigan obyektlar ustidan kuzatuv olib boradi va ishlarning haqiqiy holati haqida axborot beradi. Reja va hisobot axboroti vositasida xo`jalik faoliyatiga baho beriladi, uning natijasiga ta`sir etgan omillar tahlil qilinadi, ishlab chiqarishning borishini tartibga solish bo`yicha asoslangan qarorlarni qabul qilish uchun xulosalar shakllanadi va takliflar ifodalanadi. Korxonalarda hozirgi paytda amal qilinayotgan buxgalteriya hi-sobi xo`jalik hisobining boshqa turlariga qaraganda yetakchi o`ringa egaligi bilan tavsiflanadi. Odatda statistika va tezkor texnika hisobi bilan iqtisodiy va texnologik bo`limlar va boshqa xizmat qismlari alohida ajralgan holda, olingan ma`lumotlarni bir-biro- viga bog`lamasdan va umumlashtirmasdan shug`ullanishadi. Buning sa-babi - korxonadagi statistika va tezkor-texnika hisobida tashkiliy rasmiylashtirilgan

tizimning yo`qligidir. Tezkor hisob ko`pincha xo`jalik muomalalari sodir bo`layotgan joylar (sex, uchastka, ish joyi, ombor va hokazolar)da tashkil qili-nadi. Uning ma`lumotlari moliyaviy hamda boshqaruv hisobi doira-sida korxona faoliyatiga (moddiy-texnika ta`minoti mahsulot ishlab chiqarish, xizmat ko`rsatish, shartnomalarning bajarilishi, mah-sulot sifatini hisobga olish, nazorat qilish va hokazolar) kunda-lik, joriy rahbarlik qilish va boshqarish uchun ishlatiladi. Bu ma`lumotlar hujjatlar bilan rasmiylashtirish yo`li bilan yoki og`zaki shaklda olinishi mumkin. Moliyaviy va boshqaruv hisobida buxgalteriya hisobi quyidagi-larni ta`minlaydi: ish haqini hisoblash va ijtimoiy sug`urta aj-ratmalar, pensiya jamg`armasi va ish bilan ta`minlash jamg`armasiga ajratmalar, asosiy vositalar amortizatsiyasi va ularni ta`mirlash xarajatlari, moddiy boyliklarning mavjudligi, harakati va taq-simlanishi, moddiy mehnat chiqimlarining normativlaridan hamda ishlab chiqarishga xizmat qilish va boshqarish xarajatlari smetasidan chetga chiqishi; mahsulot tannarxi va tugallanmagan ishlab chiqa-rish qoldiqlari mavjud tayyor mahsulot, uning ortib jo`natilishi va sotilishi hamda foyda haqidagi ma`lumotlar bilan ta`minlaydi. Statistika hisobi moliyaviy va boshqaruv hisobi doirasida tezkor-texnika va buxgalteriya hisobining moddiy mehnat hamda moliyaviy resurslardan foydalanish bo`yicha axborotni navbatdagi umumlashtirilishi bilan shug`ullanadi. Shunday qilib, hisobning barcha uch turi nshlab chiqarish resurslaridan foydalanish to`g`risidagi axborotni shakllantirish va umumlashtirish bilan o`zaro bog`liq, yagona tizimni hosil qiladi. Tezkor-texnika, statistika va buxgalteriya hisobining maqsadi tegishli xizmat joylarini rejalashtirish, nazorat, iqtisodiy tah-lil qilish va tartibga solib turish uchun axborot bilan ta`minlashdan iborat. O`z navbatida, nazorat ham boshqarish funksiyasi hisoblanib, u boshqaruvning barcha boshqa tarkiblari bilan o`zaro bog`liq va ularni amalga oshirishda tegishli o`zgarishlar kiritadi. Nazorat korxona, uning tarkibiy qismlari faoliyatidagi kamchiliklar hamda xatolarni yuzaga chiqarib, o`z vaqtida to`g`rilash

va kelajakda yo`l qo`ymaslik maqsadiga xizmat qiladi. Boshqaruv nazorat resurslaridan samarali foydalanishni ta`minlab, qarorlar qabul qilish va korxonaning iqtisodiy siyosatini ishlab chiqishga xizmat qiladi. Nazorat jarayonida haqiqiy ma`lumotlar normativlar (standartlar) bilan solishtiriladi va uning natijalariga qarab normativlardan chetga chiqishlarni to`g`rilashlar amalga oshiriladi. Xo`jalik faoliyatini baholash manbai bo`lib joriy hisob (tezkor-texnika va buxgalteriya hisobi) va boshqaruvning barcha darajasidagi davriy hisobot (smenalik, oylik, choraklik va hokazo) ma`lumotlari xizmat qilishi mumkin. Ichki hisobotning muddati va hajmi boshqaruvchining kerakli axborotga bo`lgan talabiga qarab belgilanadi. Bunda boshqaruv darajasi qancha past bo`lsa muddatlari shuncha qisqa, hajmi tor va axborotlari shuncha mukammal bo`ladi. Haqiqiy natijalarni reja (normativ) lardagiga yaqinlashti-rishga yo`naltirilgan amallar nazoratning asosiy va yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. Bunda, chetga chiqishlar qancha vaqtliroq yuzaga chiqarilsa, samarali faoliyatni ta`minlash imkoniyatlari ham shuncha ko`p bo`ladi. Moliyaviy va boshqaruv tizimidagi rejalashtirish, kelajakda korxonaning samarali faoliyatini ta`minlash uchun bugun qabul qilinadigan qarorlarni aniqlab boradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ichki ishlab chiqarishni rejalashtirish faqat har bir korxonaning hodisalarini oldindan ko`-rish, raqobatchilar, mol yetkazib beruvchilar, haridorlarga o`z irodasini izhor etish imkoniyatlariga asoslanadi. Bu o`rinda korxonalar o`z faoliyatlarini optimallashtirishga harakat qilishlari kerak. Buning uchun quyidagilarni rejalashtirishlari lozim: nima qilish kerak, kim tomonidan amalga oshiriladi, nimalar bajarilishi lozim, hisob vositasi yordamida nazorat shakli va erishilgan natijalari tahlil qilinadi. Ichki xo`jalikni rejalashtirish pirovard maqsadlarga erishish uchun eng yaxshi yo`llarni tanlashga yo`naltirilgan bo`lishi kerak. Bunda har bir tuzilma bo`limi pirovard umumiy maqsadga erishishga o`z hissasini qo`shishi lozim. Bu esa ichki ishlab chiqarishni rejalashtirishsiz mumkin emas.

Yuqorida bayon qilingan moliyaviy va boshqaruv hisobning kor-xona, uning bo`limlari darajasidagi ichki rejalashtirish va istiq-bolni aniqlash bilan o`zaro birgalikda amal qilishdan dalolat bera-di. Lekin korxonalar mahsulotni davlat organlari tomonidan bel-gilangan assortimentda va miqdorda ishlab chiqaradigan paytlardagi markazlashtirilgan rejalashtirish va ma`muriy buyruqbozlik sha-roitida bunday amalga o`rin yo`q edi. Tijorat tahlili (marketing tahlili) haridorning iste`moli, afzalliklari haqida axborot olish imkonini beradi. Bu axborotni texnikaviy imkoniyatlar, kiymatdagi chiqimlar va foyda darajasi, haridorlar uchun ma`qul bo`lgan mahsulot sifatini hisobga olgan holda qaytadan o`zgartirish mahsulot assortimentini rejalashtirish jarayonida bo`lib o`tadi. Bu jarayon yangi bo`limni yaratish haqidagi fikrning tug`ilishi daqiqasidan boshlab, uning ishlab chiqarishdan olib tashlash daqiqa-sigacha uzluksiz hisoblanadi. Shu bilan birga, hisobning assorti-mentini rejalashtirish bilan bog`liq ravishda amal qilishi faqat yangi tovarlarga nisbatan emas, balki tovarlarning hayotiy siklini baholash maqsadida ilgari ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlari bo`yicha ham kuzatiladi. Tovarning hayotiy sikli esa sotish hajmi va uning sotilishidan olinadigan foydalilik o`rtasidagi tebranish bilan tavsiflanadi. Shu tebranishning darajasiga muvofiq ishlab chiqarish dasturini tartibga solish amalga oshiriladi. Ishlab chikarish dasturini tartibga solish asosan ikki sabab bilan shartlanadi. Ular birinchi navbatda, istiqbolni aniqlashda belgilangan talabdan xaqiqiy talabning chetga chiqishi va haqiqiy ishlab chiqarishning rejadagidan chetga chiqish bilan bog`liq bo`ladi. Agar uzoq muddat davomida talabning ishlab chiqarishdan chetga chiqishlari bir xil yo`nalishda bo`lsa, unda ishlab chiqarish zahira-lari haddan tashqari o`sib boradi yoki juda kichrayib qolishi mum-kin. Bu esa, ortiqcha zahiralarning paydo bo`lishi yoki ularning yet-may qolishini oldini olish maqsadida sotishning tuzilishi va hajmi, ishlab chiqarishga sarflash uchun harid qilinadigan materiallar partiyasining optimal miqdorini aniqlash, moddiy va

mehnat xarajatlarining qatiy me`yorlarini ishlab chiqish, har bir bo`lin-ma bo`yicha bilvosita xarajatlar smetasini tuzib, shu smetaga rioya qilinishi uchun javobgarlikni bo`linma rahbarlariga yuklashni ta-lab qiladi. Foyda va rentabellikka tasir etadigan xarajatlar va boshqa omillar ustidan nazorat hisob usullari vositasida ta`minlanadi. Olingan natijalarni tahlil qilish natijasida esa ishlab chiqarish-ni tartibga solish bo`yicha boshqaruv qarorlari qabul qilinadi. Shunday qilib, hisob, rejalashtirish, tahlil, baho berish, tartibga solish va istiqbolni belgilash ishlab chiqarishni boshqarishda birgalikda amal qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv hisobi tizimida mahsulot sifati ustidan boshqarish alohida ahamiyat kasb etadi. Sifatni boshqarish konsepsiyasi quyidagi qism (unsur)lardan iborat: sifatning talab qilinadigan darajasini ta`min qilish maqsadida texnologik jarayonni o`z vaqtida aniqlab turish, hisobga olish, nazorat qilish, tahlil qilish va shular asosida uni tartibga solish. Sifatni tartibga solish hozirgi paytda amal qilayotgan nazo-ratdan tubdan farq qiladi, chunki u loyiha-konstruktorlik yechim va ishlanmalardan boshlab, to mahsulot ishlab chiqarishgacha bo`lgan bar-cha ishlab chiqarish tizimini o`z ichiga oladi. Nazoratni kelajakdagi ishlab chiqarish va mol sotish faoliyatining yutuqlari yoki yutqazish-lar ko`p jihatdan oldindan belgilanadigan hamda kutilayotgan foyda hajmi va rentabellik darajasi aniqlanadigan ishlab chiqarishni texnikaviy tayyorlash bosqichidan boshlash lozim bo`ladi. Mahsulot sifatini boshqarish, loyihalash bosqichidagi iste`-molchi talablariga javob beradigan mahsulot bajariladigan ishlar yoki xizmatlarning sifat darajasini aniqlashni nazarda tutadi. Bu darajaga erishish minimal ishlab chiqarish chiqimlari bilan mahsu-lot, ishlar va xizmatlarni bajarish belgilangan muddatlarda amalga oshirilishi bilan ta`minlanishi kerak. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun rejalashtirish, hisob, nazorat va tartibga solish o`zaro birgalikda amal qilishlari zarur. Masalaga shunday amal qilish tizimli yondashish va sifatni boshqa-rishning yagona tizimini yaratish

imkonini beradi. Bozor va raqobatchilikning rivojlanishi sharoitida sifatni boshqarish borgan sari muhim bo`lib boradi va shu bilan birga ishlab chiqarish jarayonining qimmatga tushadigan qismiga aylanadi. Shuning uchun mahsulot sifati, ishlab chiqarish chiqimlari va foyda o`rtasida o`zaro chambarchas bog`liqlik mavjud. Boshqaruv hisobi doirasidagi rejalashtirish, hisob, iazorat, tartibga solish, tahlil qilish va istiqbolni belgilash funksiyalarini o`zaro birgalikda amal qilishini ta`minlashda kommunikatsiya masalasi birlashtiruvchi (interagsiyalovchi) omil sifatida namoyon bo`ladi. «Kommunikatsiya» so`zi lotinchadan tarjima qilinganda mulo-qot, aloqani anglatadi. Boshqaruv hisobidagi kommunikatsiya mutaxassislarning o`z funksiyalarini bajarish maqsadida o`zaro ham-fikrlik va maqsadga muvofiq amal qilishni ta`minlaydigan aloqa, axborot bilan almashinish jarayoni, fikrlar, g`oyalar bilan almashi-nishni ifodalaydi. Kommunikatsiya o`zining eng oddiy shaklida axborotning bir shaxsdan boshqasiga o`tkazilishini (berilishini) anglatadi. Bunda o`tkazilayotgan axborot uni olayotganga tushunarli bo`lishi kerak. Shu bilan birga bu axborot qimmatli va ishonchli bo`lishligiga harakat qilish kerak. Shunday qilib, kommunikatsiya tizimi bosh maqsad hisoblangan - eng kam xarajat bilan maksimum rentabellikka erishish maqsadida korxonani boshqarishning barcha unsurlarini (elementlarini) yagona butunlikka birlashtiradi. Hisob tizimidagi kommunikatsiyaning samaradorligini oshirish uchun qaytim (teskari) aloqa mavjud bo`lishi lozim. Qaytim aloqani tashkil qilishda axborotni taqsimlashning ikki asosiy yo`nalishi hisobga olinadi: Usul tushunchasi ikki ma`noni bildiradi: 1) ayrim voqealarni bilish, o`rganish usuli; 2) alohida usul, harakat usuli yoki ko`rinishi. Birinchi tushuncha kengroq ma`noga ega. Har bir fan kabi buxgalteriya hisobi o`z usuli bilan ta`riflanadi. Hisob yuritish tartibini belgilab beruvchi tarkibiy qism sifatida buxgalteriya hisobiga xos bo`lgan quyidagi usullar ma`lum:

1. Hujjatlashtirish; 2. Inventarizatsiya; 3. Baholash; 4. Kalkulyatsiya; 5. Buxgalteriya hisobi schyotlari; 6. Ikkiyoqlama yozuv; 7. Buxgalteriya balansi; 8. Hisobot. Bu tushunchalar usul elementlari ham deyiladi. Ikkinchi ma`noda - alohida foydalaniladigan usullar ma`nosida - qo`llaniladigan usullar yig`indisi hisobning metodologiyasi (uslubiyati)ni tashkil etadi. Metodologiya buxgalteriya hisobi oldida turgan maqsad va vazifalar ham ularni yechish imkoniyatlari, ya`ni mavjud texnik va texnologik baza bilan belgilanadi. Usulning mazmuni - mazkur fanning predmeti, vazifalari va uning oldiga qo`yiladigan talablar xususiyatlariga bog`liq bo`ladi. Ular buxgalteriya hisobi usulining tarkibiga kiradigan aniq usullarni belgilab beradi. Eng avval shunga e`tibor berish lozimki, buxgalteriya hisobida sodir bo`ladigan barcha xo`jalik jarayonlari, uning ixtiyoridagi bar-cha mablag`larni aks ettiruvchi axborotlarni shakllantiradi. Har xil jarayonlarda sodir bo`ladigan muomalalar soni hamda korxona ix-tiyorida joylashgan mablag`lar turi manbalari juda ko`pdir. Har bir xo`jalik muomalasi mablag`lar hamda manbalar turi ustidan zaruriy boshqaruv axborotini umumlashtirish, shakllantirish, hujjatlash-tirish yordamida kuzatib boriladi. Hujjatlashtirish buxgalteriya hisobining obyektlari (uning predmetining tarkibiy unsurlari) ustidan yoppasiga va uzluksiz kuzatishni amalga oshirish imkonini beradigan dastlabki aks ettirish usulidir. Buning uchun har bir alohida muomala uchun yoki ularning bir turdagi guruhi uchun dastlabki hisob axborotini muayyan moddiy tashuvchisi tuziladi. Unda amalga oshirilgan muomalaning

mazmuni qayd etiladi. Hujjatlashtirish yordamida sodir bo`layotgan xo`jalik muomalalari haqida mukammal ma`lumotlar olinadi. Bu ma`lumotlar ularni keyinchalik iqtisodiy jihatdan guruhlash va umumlashtirish uchun asos bo`lib hisoblanadi. Huquqiy talablar himoya qilingan holda hujjatlardan foydalanish buxgalteriya hisobi ma`lumotlariga isbotlovchi kuch bag`ishlaydi. Lekin xo`jalik jarayonida bo`lib o`tayotgan barcha hodisalarni ham hujjatlashtirish yordamida qayd qilib bo`lavermaydi. Jumla-dan, tabiiy yo`qolish, mablag`larni qabul qilish va topshirish payti-dagi noaniqliklar, hisobdagi xatolar va qolaversa, o`g`irliklar te-gishli qiymatliklarning haqiqiy miqdorini dastlabki axborotni tashuvchilar hamda hisobda aks ettirilganlaridan chetga og`ishishiga olib keladi. Bunday hodisalarni rasmiylashtirish, ular sodir bo`layotganda emas, balki ma`lum bo`lgandagina mumkin bo`ladi. Dast-labki axborot tashuvchilar tomonidan qayd qilinmay qolgan hodisa-lar, hujjatlashtirishga zaruriy qo`shimchalar, ya`ni qayta ro`yxatga olish (inventarizatsiya) yordamida aniqlanadi. Uning ma`lumotlari yuqorida keltirilgan u yoki boshqa sabablarga ko`ra o`z vaqtida hisobga olinmay qolgan hisob ko`rsatkichlarini haqiqatdagiga muvofiqlash-tirish uchun xizmat qiladi. Shunday qilib, hujjatlashtirish va ro`yxatga olish buxgalteriya hisobining obyektlarini dastlabki kuzatishni amalga oshirish uchun qo`llaniladi. Ulardan foydalanish mulkning but saqlanishi ustidan nazorat qilish imkonini beradi. Hujjatlashtirish va ro`yxatga olishning ma`lumotlari moddiy javobgar shaxslarning xatti-hara-katlari, amalga oshirilayotgan muomalalarning qonuniyligi, mablag`- larning to`g`ri saqlanishi, ulardan maqsadga muvofiq ravishda foy-dalanish va shu kabilar ustidan kuzatish imkonini beradi. Yuqorida ta`kidlanganidek, xo`jalik muomalalari va mablag`lar juda turli - tumandir. Lekin buxgalteriya hisobi ular haqida yig`ma (umumlashtirilgan) ko`rsatkichlarni berishi kerak. Bu yig`iladigan ma`lumotlar pul o`lchagichlarida ifodalanadi. Buning uchun buxgalteriya hisobida baholash usuli qo`llaniladi. Baholash yordamida natura va mehnat ko`rsatkichlarini pul ko`rsatkichlariga

aylantiriladi. Xo`jalik jarayonini boshqarish uchun uni amalga oshirish bilan bog`liq bo`lgan barcha chiqimlarni hisoblab chiqish, har bir jarayonda ishlatilgan ham jonli, ham moddiylashtirilgan mehnatni hisoblab chiqish kerak. Bunda har bir chiqim turining miqdorinigina emas, balki aniq bo`lgan, ularning obyektiga tegishli bo`lgan umumiy summasini topish, ya`ni hisobga olinayotgan mahsulotlarning tannarxini aniqlab topish lozim bo`ladi. Mahsulot tannarxi - ishlab chiqa-rish xarajatlarining miqdori ustidan nazorat qilish uchun qo`lla-niladigan kal`kulyatsiya yordamida hisoblab topiladi. U obyektlar-ning haqiqiy tannarxini aniqlash imkonini beradi. Shunday qilib, kalkulyatsiya buxgalteriya hisobi obyektlarini qiymatli o`lchash uchun xizmat qiladi. Ularning qo`llanilishi tijorat hisob-kitobini mustahkamlash uchun katta ahamiyat kasb etadi. Ma`lumki, tijorat hisob-kitobiga rioya qilish korxona xarajatlari bilan uning faoliyat natijalari o`rtasidagi muvofiqlikni talab qiladi. Xarajatlar bilan natijalarni solishtirish haqiqiy tannarx.kalkulyatsiyasi ma`lumotlariga asoslanadigan puldagi ifodalash yo`li bilan erishiladi. Buxgalteriya hisobining obyektlari tarkibidagi va funksiyala-ridagi farqlanishlar ularning ustidan alohida guruhlar bo`yicha, masalan, mehnat vositalari, buyumlari, pul mablag`lari va hokazo-larni kuzatish zarurligini taqozo etadi. Undan tashqari, ushbu guruhlarning ichida mablag`larning alohida turlari va ularning joylashgan joylari bo`yicha tashkil qilish kerak bo`ladi. Demak, hisob bilan alohida ajratilgan har bir mehnat vositasining turi- -binolar, mashinalar, uskunalar; mehnat buyumlari - asosiy va yordam-chi materiallar, yoqilg`i, yarim tayyor mahsulot va boshqalar; pul mablag`lari ularning joylashgan joylari bo`yicha hisob-kitob, valyu-ta va bankdagi boshqa schyotlar, korxonaning kassasida qamrab olingan bo`lishi kerak. Shu bilan birga bunday guruhlash ko`pincha yetarli deb hisoblanmaydi. Masalan, mehnat buyumlarining har xil turlari, ay-taylik, asosiy materiallar ustidan kuzatish ularning har bir turi, navi, katta-kichikligi va hokazolar to`g`risida ma`lumotlar olishni talab qiladi. Shunga o`xshash guruhlash

buxggalteriya hisobida mab-lag`lar manbalari va xo`jalik jarayonlari bo`yicha ham amalga oshiri-ladi. Xo`jalik mablag`lari va xo`jalik muomalalarini aks ettirishda, ularni boshqarish uchun zarur bo`lgan ma`lumotlarni olishda, buxgalteriya hisobi obyektlarini iqtisodiy jihatdan guruhlashda schyotlardan foydalaniladi. Axborotni dastlabki tashuvchilardagi ma`lumotlar hisob obyektlariga faqat tarqoq bo`lgan tavsifni beradi. Shu sababli schyotlarga ehtiyoj tug`iladi. Bu ma`lumotlarni umumlashtirgan holda guruhlash va summalashtirish lozim bo`ladi. Bunday funksiyani buxgalteriya hisobida schyotlar bajaradi. Xo`jalik muomalalarini buxgalteriya schyotlarida aks ettirish ikkiyoqlama yozuv vositasida amalga oshiriladi. Ikkiyoqlama yozuvning mohiyati har bir xo`jalik muomalasi natijasida yuzaga keladigan ikki aloqani o`zaro bog`langan holda aks ettirishdan iborat. Masalan, material harid qilish muomalasini qayd eta turib, sotib olingan qiymatliklarning kelishi (tayyorlanishi) va mol yetkazib beruvchilarga to`langan pul mablag`larining sarflanishi (qarzning yuzaga kelishi) ko`rsatkichlari o`zaro bog`lanadi yoki mahsulot tayyorlashga meteriallar sarflashni aks ettira turib, o`zaro bog`liqlikda ishlab chiqarish chiqimlarining oshishi va korxona omboridagi materiallarning kamayishi ko`rsatiladi. Muomalalarni bunday usul bilan yozish ularning iqtisodiy mazmunini ochib beradi va xo`jalik faoliyatini chuqurroq o`rganishga yordam beradi. Shunday qilib, schyotlar va ikkiyoqlama yozuv buxgalteriya hisobi obyektlari to`g`risidagi ma`lumotlarni joriy guruhlash maqsadida qo`llaniladi. Ular yordamida korxonani tezkor boshqarish, moddiy javobgar shaxslar mulklarini but saqlanishi ustidan nazorat amalga oshiriladi. Ular xo`jalik faoliyatining yig`ma ko`rsatkichlarini hisoblab chiqish uchun zarur bo`lgan ma`lumotlarni asta-sekin joylashtirish va tartibga solish (sistemalash) imkonini beradi. Buxgalteriya hisobi, aniq obyektlarning keng bo`lgan tarkibi korxona xo`jalik mablag`larini doimiy ko`zdan kechirish zarurligini taqozo etadi. Buning uchun xo`jalik mablag`larini ikki, ya`ni ularning turlari va joylashishi hamda tashkil topish manbalari qanday maqsadga mo`ljallanganligiga qarab,

ko`rsatadigan buxgalteriya balansi xizmat qiladi. Xo`jalik mablag`larini aks ettirishning bunday tartibi ularning barcha yig`indisini o`zaro bog`langan holda ko`rish imkonini beradi va korxonaning ular bilan ta`minlanganligini tahlil qilishni yengillashtiradi. Xo`jalik jarayonlarini vaqti-vaqti bilan ko`zdan kechirish bux-galteriya hisobida ularni tavsiflovchi ko`rsatkichlar ustidan kuza-tish yo`li bilan amalga oshiriladi. Bunday ko`rsatkichlar xo`jalik faoliyatining barcha asosiy uchastkalari bo`yicha belgilanadi. Bu - ishlab chiqarish va sotish hajmi, foyda va rentabellik, tannarx va boshqalardir. Bularning hammasi hisob ma`lumotlari asosida byud-jet bajarilishining yig`ma tizimini ifodalovchi hisobotda aks et-tiriladi. Hisobot hisob- kitoblarning ilmiy asoslangan tizimi yordamida tuziladi. U hisoblab chiqariladigan ko`rsatkichlarning to`g`-riligini va ularning o`tgan davrdagi xuddi shunday ko`rsatkichlari bilan hamda korxonaning moliyaviy ahvolini baholash maqsadida boshqa korxonalarning xuddi shunday ko`rsatkichlari bilan solish-tirish mumkinligini ta`minlaydi. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, balans va hisobot buxgalteriya hisobi ma`lumotlarini yakunlovchi umumlashtirish usuli hisoblanadi, desak bo`ladi. Bu usullardan foydalanish buxgalteriya hisobining muhim vazifalari hisoblangan korxona va uning tarkibiy bo`linmalarini boshqarish, korxonaning moliyaviy ahvolini baholash kabi muhim bo`lgan vazifalarni yechishni ta`minlaydi. Korxonada tezkor boshqarish hujjatlar va schyotlar ma`lumotlari bo`yicha har kuni amalga oshiriladi, lekin u uzoqroq bo`lgan muddatdagi korxonalar ishini chuqur tahlil qilish imkonini bermaydi. Xo`jalik faoliyati natijalarini uzoq bo`lgan vaqtlar uchun har tomonlama va mukammal tahlil qilishni faqat balans va hisobot yordamidagina amalga oshirish mumkin. Shu bilan, buxgalteriya hisobida qo`llaniladigan usullar mohiyatini ko`rib chiqishga yakun yasaymiz. Shunday qilib, buxgalteriya hisobining metodi quyidagi usul (element)lardan iborat ekan: hujjatlashtirish va yo`qlama qilish (inventarizatsiya), baholash va kalkulyatsiya, schyotlar va ikkiyoqlamali yozuv, balans va hisobot.

Bu usullardan ba`zi birlari xo`jalik hisobining boshka turla-rida ham keng qo`llaniladi. Jumladan, keng miqyosda hujjatlash-tirish, baholash, kalkulyatsiya, hisobot va ma`lum darajada balans (balansli usul) qo`llaniladi. Masalan, statistikada balansli usul-dan - mehnat va turli moddiy resurslarning balansini tuzish uchun foydalaniladi. Buxgalteriya hisobining amaliyotida barcha usullar ajralgan holda emas, balki yagona butunlikning bir qismi sifatida quyidagi ketma-ketlikda ko`llaniladi. Hujjatlashtirishdan - xo`jalik muo-malalari haqida dastlabki ma`lumotlarni olish uchun foydalanila-di. Ma`lumotlarni hujjatlashtirish asosida xo`jalik faoliyatini buxgalteriya hisobida navbatdagi aks ettirish amalga oshiriladi. Hujjatlardan ma`lumotlar, albatta, umumlashtirilgan pul o`lchagi-chida ifodalanadi. Buning uchun natura va mehnat ko`rsatkichlaridan pul ko`rsatkichlariga o`tkazish imkonini beradigan baholash xizmat qiladi.Hujjatlarda qayd etiltan buxgalteriya hisobi obyektlari to`g`risidagi ma`lumotlar iqtisodiy jihatdan guruhlanadi va sum- malashtiriladi. Buning uchun esa schyotlar va ikkiyoqlama yozuvdan foydalaniladi. Schyotlardan olinadigan ko`rsatkichlar ikkiyoqlama yozuv yordamida o`zaro bog`lanadi. Schyotlarda keltirilgan ma`lumotlar yo`qlama qilish jarayonida tekshiriladi va aniqlanadi. Tekshirilgan ma`lumotlar asosida u yoki boshqa obyektga tegishli bo`lgan chiqim-lar, ya`ni ularning tannarxi hisoblab chiqiladi - kalkulyatsiya tuzi-ladi.Shunday tarzda joriy buxgalteriya hisobi yuritiladi hamda korxona va uning tarkibiy bo`linmalarining faoliyati boshqariladi. Buxgalteriya hisobi obyektlarini joriy aks ettirish mablag`larning turlari va ularning manbalari sinov balansida solishtirish bilan nazorat qilinadi va ichki hisobot yordamida joriy ma`lumotlarni vaqti-vaqti bilan yig`ib yakunlanadi. Buxgalteriya hisobi usulini turli unsurlari bilan birga olib borish va ulardan amaliy foydalanish mana shulardan iborat. Usulning unsurlari bir-birovlari bilan chambaras bog`liq bo`lib, ularning har biri oldingilaridan foydalanadi yoki o`zlari keyingilariga ma`lumotlar beradi. Shunday qilib, buxgalteriya hisobining usuli - bu xo`jalik mablag`lari va jarayonlarini boshqarish uchun axborotni shakllantirish usullarining yig`indisidir.Buxgalteriya hisobining usuli qator usullardan keng

foydalanish bilan tavsiflanadi va ularning har biri ma`lum maqsadlarga xizmat qilib, birgalikda yagona tizimni hosil qiladi. Buxgalteriya obyektlari unda yoppasiga va uzluksiz o`z aksini topadi. Buxgalteriya hisobining usuli hisobga olinayotgan obyektlarni o`zaro bog`langan holda aks ettirish imkonini beradi va shu bilan ayrim hodisalar o`rtasidagi sababli bog`liqlikni yuzaga chiqaradi. Xo`jalik hodisalari buxgalteriya hisobida real ma`lumotlar asosida ko`rsatiladi va shu bilan uning obyektivligi ta`minlanadi.

Adabiyotlar ro`yxati: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, 2003 y 2. I.A.Karimov “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida xavfsizlikka tahdid barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”. –T.: O`zbekiston, 1997 y. 3. I.A.Karimov “O`zbekistonda demokratik o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllan- tirishning asosiy yo`nalishlari ”. –T.: O`zbekiston, 2002 y. 4. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir”. –T.: O`zbekiston, 2005 y. 5. Karimov I.A. «Yangicha hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan qurib bo`lmaydi». Xalq so`zi gazetasi. 17 fevral 2005 y. 6. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi. T.; 2004 y. 7. Xolbekov D. Buxgalterlik - faxrli kasb. Iqtisod va siyosat, 1996y, №8-bet 8. Do`stmurotov R. Asosiy vositalar auditini tashkil etish, Iqtisod va hisobot. 1998 y №7-bet 9. Qayumov U.K. Sud buxgalteriyasi ekspertizasi T. 1993 y 10. Qayumov X. Sud buxgalteriyasi ekspertizasi nazariy asoslari. T.1992y. 11. Maxbubov M.M. Jumamuratov.SH. Dastlabki tergovda hujjatli reviziya va sud buxgalteriyasi ekspertizasi. O`quv qo`llanma. T. 1989y . 12. Ortiqov A.A. Iqtisodiy-huquqiy atamalarning izohli lug`ati, T.1996y. 13. Ostanakulov. M. Buxgalteriya hisobi nazariyasi . Oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik. T.1993y. 14. Raxmonov K. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish. Iqtisod va hisobot. 1998.№5-bet

Похожие

Sudlov hokimiyatining umumiy tavsifi

Buyruq tаrtibidа ish yuritish

Ma'muriy huquqbuzarliklar bo`yicha ish yuritish

Jinoyatchilik va uning kriminologik tavsifi

Umumiy mulk huquqi