Халкаро стандартлар ва Узбекистон Республикаси сайлов қонунчилиги - Юриспруденция - Рефераты

Халкаро стандартлар ва Узбекистон Республикаси сайлов қонунчилиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78.5 KB

Халқаро стандартлар ва Ўзбекистон Республикаси сайлов қонунчилиги Режа 1. Сайловлар – демократик институт сифатида 2. Дем ократик ислоҳотлар ва сайлов қонунчилиги 3. Ўзбекистонда сайлов қонунчилигини нг ривожланиш босқичлари 4. Ўзбекистон Республикаси сайлов қонунчилиги тизими 5. Конституция- сайлов қонунчилиги тизимининг ўзаги 6. Халқаро андозалар ва Ўзбекистон сайлов қонунчилигининг хусусиятлари 7. Сайловлар бўйича халқаро тамойиллар

Сайловлар – демократик институт сифатида Демократиянинг энг муҳим тамойили – одамларнинг сайлов ҳуқуқини, ўз хоҳиш-иродасини эркин ифодалаш, ўз манфаатларини рўёбга чиқариш ва ҳимоя қилиш ҳуқуқини таъминлаш учун ҳақиқий шарт-шароит, қонуний- ҳуқуқий замин яратиб бериш лозим. Ҳақиқатан ҳам демократиянинг бош талаби бу эркин ва адолатли сайловлардир. Демократик сайловлар кўппартиявийлик асосидагина бўлади. Кўппартиявийлик бўлгандагина ҳар бир фуқаро том маънодаги танлаш ҳуқуқига эга бўлади. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда халқаро ҳуқуқ андозалари ва талабларига ва илғор чет эл тажрибасига мос сайлов қонунчилиги яратилди. Асосий мақсад амалдаги қонунларни ҳаётга татбиқ қилиш механизмларини яратишдир. Ўзбекистонда сайлов қонунчилигининг ривожланиши, авваламбор, фуқароларнинг актив ва пассив сайлов ҳуқуқларидан фойдаланиш имкониятларини яратишга қаратилгандир. Ўзбекистонда сайлов ҳуқуқидан фойдаланишнинг ҳуқуқий процедуралари ва техникаси такомиллаштирилди. Бу фуқароларнинг сайлов ҳуқуқидан фойдаланиш маданияти даражасига боғлиқдир. Сайлов ҳуқуқи ҳар бир фуқаро учундир. Ундан тўлиқ фойдаланиш имкониятларини яратиш сайлов қонунчилигининг асосий мақсадидир. Ўзбекистонда нафақат сайлов қонунчилиги янгиланди, балким сайловларга ёндашув фалсафаси ҳам ўзгарди. Яъни сайлов қонунчилигида халқаро стандартлар тўла ўз аксини топди. Ва ниҳоят, сайловлар демократиянинг юраги, узвий бўлагидир. ХХ асрнинг сўнгги ўн йиллигини Ри Эрмэ айтганидек «демократияга бурилиш» даври деб баҳоласа бўлади. Ўзбекистон ҳам демократияга юз тутди. Шу ерда ЮНЕСКО Бош директори Федерико Майорнинг қуйидаги сўзлари ўринлидир: «Де мократия бошдан кечирилган тажрибага тўлиқ ўзаро келишувга, ма с ъулиятга асослангандагина яшайди. Бунда демократия

олинадиган фойда ёки кўриладиган зарарга боғлиқ бўлмайди. Демократия – фақатгина сайловлар процедураси ёки бошқариш шакли эмас, балким турмуш тарзи ҳамдир ». Ўзбекистонда фуқароларнинг сайлов маданияти миллий турмушимиз тарзига айланиб бормоқда. 2. Демократик ислоҳотлар ва сайлов қонунчилиги Сайлов қонунчилиги ва амалиёти Ўзбекистонда амалга оширилаётган демократик ислоҳотларнинг таркибий қисмидир. Ўзб екистон- ёш мустақил демократик давлат. Мустақиллик йиллари – бу маъмурий-буйруқбозлик тизимидан демократик ҳуқуқий давлат сари қўйилган дадил қадамлар йилларидир. Совет империясида сайлов тизими ҳам тоталитар тузумнинг таркибий қисми эди. Сайловчи психологиясида демократик сайловларга ишонч руҳи йўқ эди. Бу психологияни ўзгартириш Ўзбекистонда амалга оширилаётган сайлов борасидаги демократик ислоҳотларнинг устувор мақсадидир. Ўзбекистонда амалга оширилаётган демократик ўзгартишларнинг мантиғи, тамойиллари қуйидагиларда намоён бўлади: биринчидан, аста-секинлик ва босқичма-босқич ҳаракат қилиш ва ислоҳотларни амалга ошириш; иккинчидан, демократик ўзгаришлар даражасининг халқ руҳиятига, менталитетига мослиги; учинчидан, тарихий-миллий тажрибага таяниш; тўртинчидан, халқаро ҳуқуқ андозалари ва талабларини эътиборга олиш ; бешинчидан , илғор хорижий тажрибани ҳисобга олиш. Шунинг учун, янги сайлов қонунчилиги ва амалиёти тараққиётини мамлакатимизда амалга оширилаётган демократик сиёсий ва ҳуқуқий ислоҳотларнинг узвий таркибий қисми деб қараш керак.

3. Ўзбекистонда сайлов қонунчилигини ривожланиш босқичлари Ўзбекистон сайлов қонунчилигининг асосий мақсади: самарали, ишчан, профессионал вакиллик органларини сайлаш ва юқори фуқаролик ва ҳуқуқий маданиятли сайловчиларни шакллантиришдир. Истиқлол йилларида Ўзбекистонда сайлов қонунчилиги уч босқични босиб ўтди. Биринчи босқич: бир палатали парламентга сайловлар босқичи, яъни бу босқич Собиқ Иттифоқ давридан бошланган бўлиб, то 2004 йилга қадар давом этган. Бу босқичда илк бор Ўзбекистонда муқобил (альтернатив) кўппартиявийлик асосида Президентлик сайловлари бўлиб ўтди ва сайловлар тўғрисидаги бир қатор қонунлар қабул қилинди. Бу босқичда Конституцияда сайлов тизимининг асослари мустаҳкамланди, сайловлар тўғрисидаги қонунлар асосида, кўппартиявийлик асосида биринчи марта ўзбек парламенти – Олий Мажлис сайланди. Иккинчи босқич : икки палатали парламентга сайловлар босқичи, яъни 2004 йилдан бошланди. Бу босқичда амалдаги сайлов қонунлари асосан Олий МАжлис Қонунчилик палатаси ва Сенатига сайловлар бўлиб ўтди. Ўзбекистонда сайлов тизими ҳар бир босқичда ҳуқуқий асосда амалга оширилди ва жамиятда, давлатда муайян институциявий ўзгаришлар билан давом эттирилди. Сайлов ҳуқуқининг ривожланиши ва унинг қўлланилиши- бу демократик ислоҳотларнинг таркибий қисми сифатида қаралмоғи керак. Ўтган даврда нафақат сайлов қонунчилигимиз ўзгарди, ривожланди, балким сайлов тизимининг асосий «фигураси» сайловчи, онги, руҳияти ўзгарди. 4. Ўзбекистон Республикаси сайлов қонунчилиги тизими Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда янги сайлов қонунчилиги тизими яратилди. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Ўзбекистоннинг янги сайлов қонунчилиги тизими нафақат бевосита сайлов тўғрисидаги

қонунларни, балким сайловларга б е восита таалуқли яна бир қатор қонунларни ўз ичига олади. Янги сайлов қонунчилиги тизимига қайси қонунлар киради? Биринчидан, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси киради. Конституция- сайлов қонунчилиги тизимининг ўзагини, ядросини, умуртқасини ташкил этади. Сайлов қонунчилиги тизимига, и ккинчидан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисидаги қонун; учинчидан, Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисидаги қонун ; тўртинчидан, халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар кенгашларига сайлов тўғрисидаги қонун; бешинчидан, Марказий сайлов комиссияси тўғрисидаги қонун; олтинчидан, фуқаролар сайлов ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисидаги қонун киради. Санаб ўтилган 5 та қонун бевосита сайловларга бағишланган қонунлардир. Уларни бевосита сайлов тўғрисидаги қонунлар деб аташ мумкин. Бундан ташқари сайлов қонунчилиги тизимига яна бир қатор бошқа қонунлар киради. Бу иккинчи гуруҳ қонунларнинг ҳуқуқий тартибга солиш предмети бевосита сайловлар бўлмасада, улар сайловларни у ёки бу жиҳатларини тартибга солади. Бундай қонунлар жумласига қуйидагилар киради: “ Оммавий ахборот воситалари тўғрисида ” ги қонун, Маъмурий ҳуқу қ бузарлик тўғрисидаги кодекс, Жиноят Кодекси, “ Сиёсий партиялар тўғрисида ” ги қонун, “Сиёсий партияларни молиялаштириш тўғрисида”ги қонун, “ Жамоат бирлашмалари тўғрисида ” ги қонун, “ Фуқароларнинг ўзини- ўзи бошқариш органлари тўғрисида ” ги қонун, “ Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида ” ги қонун, “ Прокуратура тўғрисида ” ги қонун, Фуқаролик процессуал Кодекси. Яна шу каби бир қатор қонунларни сайлов қонунчилиги тизимига киритиш мумкин. Демак, Ўзбекистон сайлов қонунчилиги тизими икки гуруҳ қонунлардан ташкил топади: биринчиси, Конституция ва бевосита сайлов

тўғрисидаги қонунлар ; иккинчиси, у ёки бу жи ҳ атдан сайлов масалаларини тартибга соладиган қонунлар. 5. Конституция – сайлов қонунчилиги тизимининг ўзагидир Ўзбекистон Республикаси Конституциясида сайлов тизимига бағишланган махсус XXIII боб бор ва у «Сайлов тизими» деб номланади. Бундай боб кўпгина давлатлар Конституцияларида йўқ. Сайлов ҳуқуқига бағишланган Конституциянинг 118-моддаси катта ижодий салоҳиятга эгадир. Бу модда маълум шароитлар етилганда тегишли қонунлар қабул қилиш йўли билан ҳаракатга келтирилмоқда. Аристотель айтганидек, ҳуқуқ фуқароларнинг етуклигидан олдинда боради, лекин фуқароларнинг етуклиги ҳуқуқни татбиқ қилишни таъминлайди. Шу ерда бир тарихий фактни эслати б ўтиш керак. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси лойиҳасини тайёрлаш ва муҳокама қилиш даврида бир қатор чет эллик экспертлар Конституция матнига сайлов тизимига бағишланган махсус бобни қўшмасликни таклиф этган эдилар. Аммо биз сайлов тизимига бағишланган бобни Конституциямизга онгли равишда қўшдик. Нима учун?. Бир томон дан, сайлов тизимига конституциявий ёнд а шув сайлов ҳуқуқининг фундаментал принципларини кафолатлайди. Иккинчи томондан эса, жорий сайлов қонунларига асос бўлиб хизмат қилади. Фикримизча, Конституция қабул қилингандан бери ўтган вақт бизнинг қарорнинг тўғрилигини тасдиқлади. 6. Халқаро андозалар ва Ўзбекистон сайлов қонунчилигининг хусусиятлари Сайлов ҳуқуқи – сайлов қонунчилигидан кенгроқ тушунчадир. Сайлов ҳуқуқи – бу ҳуқуқнинг комплекс соҳаси бўлиб, конституциявий ҳуқуқ нормаларидан ташқари, маъмурий, жиноий ва бошқа

ҳуқуқ соҳалари нормаларини ўз ичига олади. Сайлов ҳуқуқининг ривожланиши ўзбек миллий ҳуқуқий тизимининг тараққиёт қонунларига тўла мос келади. Ҳозирги замон Ўзбекистон сайлов қонунчилиги халқаро андозаларга тўла мос келади. Ўзбекистон сайлов қонунчилигининг э нг биринчи ва асосий хусусияти – бу унинг уму м эътироф этилган халқаро андозаларга мослигидир. Сайловлар тўғрисидаги жаҳон андозалари (стандартлари) қайси халқаро ҳ ужжатларда ўз аксини топган ? Биринчидан, Инсон ҳуқуқларига оид БМТнинг халқаро ҳужжатларида. Бу Инсон ҳуқуқлари у мумжаҳон Декларацияси, Фуқароларнинг шахсий ва сиёсий ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро Пакт (1966). Иккинчидан, ЕХҲТнинг инсонийлик мезонларига оид ҳужжатларида. Булардан энг асосийси 1990 йилги Копенгаген анжумани ҳужжатларидир. Учинчидан, Парламентлараро Иттифоқ ҳужжатлари. Бу Иттифоққа 145 давлат аъзо, шу жумладан Ўзбекистон ҳам. Парламентлараро Иттифоқ Кенгаши 1994 йилги Эркин ва адолатли сайловлар мезонлари тўғрисида Декларация қабул қилган. Ушбу халқаро ҳужжатларда демократик сайловларнинг 4 та умум эътироф этилган принципларга асосан ўтказилиши кўрсатилган. Бу принциплар қуйидагилардан иборат: 1. Умумий сайлов ҳуқуқи ; 2. Тенг сайлов ҳуқуқи; 3. Тўғри-т ўғри сайлов ҳуқуқи ; 4. Яширин овоз бериш ҳуқуқи. Бу 4 принцип Ўзбекистоннинг Конституцияси ва сайлов тўғрисидаги қонунларида тўлиқлигича ўз аксини топган. Ўзбекистон сайлов қонунчилиги ва тизимининг иккинчи муҳим хусусияти Марказий сайлов комиссияси тўғрисидаги қонуннинг мавжудлиги

ва Марказий сайлов комиссияси таркибининг тузилганлигидир. Марказий сайлов комиссиясини тузишлик Парламентлараро Иттифоқ Кенгаши қабул қилган Эркин ва адолатли сайловлар мезонлари тўғрисидаги Декларация талабларидан келиб чиқади. Марказий Сайлов комиссяси сайловларни ўтказувчи асосий ташкилотчидир. У фуқароларнинг сайлов ҳуқуқини тўлиқ амалга оширишнинг гаровидир. Жаҳон амалиётида сайловларни ташкил этишнинг тўртта тури бор. Биринчиси , сайловлар ҳукумат томонидан ташкил этилади. Масалан, Германияда сайловларни Ички ишлар вазирлиги ташкил этади. Сайлов участкаларида ишловчи мансабдор шахслар давлат хизматчи л ари орасидан танланади. Иккинчиси , сайловлар суд органлари томонидан ташкил этилади. Масалан, Покистонда Марказий сайлов комиссияси Олий ва бошқа судлар раислари томонидан танланган уч судьядан иборат бўлади. Руминияда қуръа ташлаш йўли билан Олий суднинг 7 аъзоси Марказий Сайлов комиссиясига танлаб олинади. Учинчиси , кўппартиявий ёнд а шув бўлиб, манфаатдор сиёсий партиялар ўз вакилларини Марказий сайлов комиссиясига тайинлайдилар. Тўртинчиси, мустақил Марказий сайлов комиссиясини тузишдир. Ўзбекистон айнан шу тўртинчи турдаги Марказий сайлов комиссияси тузиш йўлини танлади. Ўзбекистонда 1998 йили 30 апрелда қабул қилинган Марказий сайлов комиссияси тўғрисидаги Қонунда ушбу комиссияни тузиш, унинг ваколатлари ва иш тартиби батафсил тартибга солинган. Ўзбекистон сайлов қонунчилигининг ўзига хос хусусияти – бу сайлов компанияси жараёнида фуқаролар ташаббускор гуруҳининг ташкил этилишидир. Бу сайлов ҳуқуқини ва қонунчилигини демократлаштиришга қаратилган муҳим қадамидир. Сайлов ҳуқуқида бу йўл билан фуқаролар ҳуқуқи сиёсий партиялар билан тенглаштирилди. Сайлов компаниясининг

барча босқичлардаги фуқаролар ташаббускор гуруҳларининг ҳуқуқлари Олий Мажлисга сайловлар тўғрисидаги қонуннинг мустаҳкамланган.. Ўзбекистон сайлов қонунчилигининг яна бир хусусияти – бу ўзини- ўзи бошқариш органларининг сайлов жараёнларидаги иштироки. Бу – Ўзбекистондаги демократлаштириш жараёнининг энг устувор йўналишларидан бири. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари сайлов ҳуқуқи субъектига айландилар. Бу бизнинг ҳуқуқий ҳаётимиздаги янгиликдир. Сайлов қ онунчилигимизнинг яна бир, ўзига хос хусусияти – бу Олий Мажлис Қону н чилик палатаси депутатлигига ва Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодларни бевосита фу қ аролар томонидан кўрсатилишидир. Бу модда классик рим ҳуқуқи талабларидан келиб чи қ ади. Эндиликка номзодларни икки та субъект кўрсатади 1. Сиёсий партиялар. 2. Сайловчиларнинг ташаббускор гуруҳлари . Сайлов ҳуқуқига эга ҳ ар бир фу қ аро 3 00 кишидан кам бўлмаган ташаббускор гуру ҳ тузиши мумкин. Бу фу қ ароларнинг сиёсий-ҳуқуқий фаоллигини оширишга қ аратилган му ҳ им қ адамдир. Сайловлар т ўғ рисидаги қ онунларда яна бир қ атор ўзига хос хусусиятлари бор. Улар хал қ аро стандарт ва меъёр талабларга т ў ли қ жавоб беради. 7. Сайловлар бўйича халқаро тамойиллар Сайловлар бўйича халқаро тамойиллар қуйидагилар. Биринчиси, умумийлик тамойили дейилганда ҳам сайловчилар учун, ҳам номзодлар учун камситишликдан ҳ оли бўлган самарали, ғаразсиз қайд этишлик тушунилади. Ёши етган фуқаролар сайловларга қатнашиш ҳуқуқига эга бўлишлари лозим . Бу ҳуқуқларнинг de facto фуқароларга алоқадорлиги қўллаб-қувватланади.

Иккинчиси, тенглик тамойили барча овозлар тенг ваколатни таъминлаш учун тенг салмоққа эга бўлишини талаб этади. Бу ҳол овоз беришнинг мажоритар тизимида турли сайлов округларидаги сайловчилар миқдори орасидаги фарқ 10% дан ортиқ бўлмаслиги лозим. Пропорционал вакиллик тизимида сайлов участкаларидаги сайловчилар миқдори турлича бўлиши мумкин, лекин ҳар бир округдан вакиллар миқдори сайловчилар миқдорига пропорционал бўлиши керак. Сайловчилар сайлов участкаларида тенглик ва самарали асосда бўлишлари лозим. Учинчиси, Адолатлилик тамойили сайлов жараёни барча қатнашчилари учун тенг шароитларни, лекин камида, у сайловчиларни барча номзодлар ва уларнинг программалари хусусидаги ахборотга эга бўлишларини таъминлаши керак. Тўртинчиси, яширинлик тамойили шу вақтга таъминланиши мумкин, қачонки, фа қ ат сайловчилар бюллетенни ташлаш ёпи қ хонада, тўлдирилган бюллетен сайлов қ утисига ташланиш жараёнида кўриб қ олинмайдиган шароитда ташланган та қ дирдагина таъминланган бўлиши мумкин. Бешинчиси, эркинлик тамойили фу қ ароларга ўз сайлашлигини қ ў р қ ув туфайли амалга оширмаслиги, шунингдек уларнинг ўзининг намоён этиши, йи ғ инлар ва ассосацияларда қатнашиш эркинлиги ҳуқуқи бутун сайлов жара ё ни мобайнида амал қилинишига бўлган ишончни таъминлаш лозим. Олтинчиси, ошкоралик тамойилида барча учун умумий ва ошкоралик тамойиллари асосида қонунга мувофиқ тарзда сайловлар ўтказишни кўзда тутади. Ошкора жараён сайлов вақтида алдашлик имкониятларини чеклайди; шундай қилиб, овозларни санаш сайлов участкаси даражасидан бошланиб, сайлов комиссияси ўрта бўғинида давом этиб давлат сайлов ҳокимиятида тугаллангунча ошкора ва тасдиқлай олинадиган бўлиши шарт. Еттинчиси, маъсуллик тамойили барча сайланувчилар ўзлари сайланган лавозимни эгаллар эканлар, сайловчилар олдида ўз ма с ъулиятларини тан олишлари лозим

Похожие

Халқаро стандартлар ва ўзбекистон республикаси сайлов қонунчилиги

Узбекистон Республикасида сайлов тизимининг конституциявий асослари

Узбекистон Республикаси бюджет тузилиши

Узбекистон Республикаси Конституциясининг яратилиши

Узбекистон Республикаси Давлат Мадхияси