Fuqarolik jarayonida taraflar

Fuqarolik jarayonida taraflar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61 KB

Reja : 1. Fuqarolik jarayonida taraflar tushunchasi 2. Protsessual ishtirokchilik va uning turlari 3. Ishga tegishsiz tarafni almashtirish 4. Protsessual huquqni qabul qilish (huquqiy vorislik) 5. Fuqarolik protsessining demokratik prinsipiga asoslanish 6. Fuqarolik protsessual huquqi prinsiplari tushunchasi va tizimi

Fuqarolik jarayonida taraflar tushunchasi Aksariyat fuqarolik ishlarining sud majlisida ko`rilishida, xususan, fuqarolar bilan fuqarolar, tashkilotlar bilan fuqarolar o`rtasidagi huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolarning sudda ko`rilishida albatta ikki taraf: da`vogar va javobgar ishtirok etadi. Ammo ba`zi hollarda, chunonchi: alohida tartibda ko`riladigan ishlarda, faqat bir tarafgina, biron-bir muddaoni aytib sudga ariza bilan murojaat qiluvchi tarafgina ishtirok etishi mumkin. Nizoli ishlarda nizo predmetiga nisbatan qarama-qarshi bo`lgan ikki taraf bo`ladi. Taraflardan biri da`vogar, ya`ni huquqning va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarning himoya qilinishini iltimos qilib da`vo qo`zg`atgan yoxud manfaatini ko`zlab ish qo`zg`atgan shaxs va ikkinchi tomonida javobgar, ya`ni da`vo yuzasidan da`vogarni huquq va qonuniy manfaatini buzganligi uchun sud tomonidan javob berish uchun jalb etilgan shaxs bo`ladi. Shu tarzda nizoli huquqning yoki qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatning subyekti da`vogar deb faraz qilinsa, nizoli burchning subyekti esa javobgar sifatida faraz qilinadi. Shu ma`noda yangi FPKda da`vogar va javobgar fuqarolik protsessining taraflari ekanligi, da`vogar o`zining buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari yoxud qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish maqsadida sudga murojaat etgan yoinki manfaatini ko`zlab ish qo`zg`atilgan shaxsligi, javobgar esa sud tomonidan da`vogarning buzilgan huquqlari va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlari yuzasidan javob berish uchun jalb qilingan shaxs deb ta`rif berilgan (FPKning 39-moddasi). Fuqarolik jarayonida taraflar, ya`ni da`vogar va javobgar sifatida fuqarolar, shuningdek korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari bo`lishi mumkin. Fuqarolik jarayonida da`vo faqat da`vogar tomonidangina qo`zg`atilmasdan, balki buzilgan huquqlarning barcha hollarda himoya qilinishini ta`minlash maqsadida qonun sudda da`vo qo`zg`atish huquqini boshqa shaxslarga ham beradi. Chunonchi: FPKning 46-48-moddalarida ko`rsatilishicha, prokuror, davlat boshqaruvi idoralari, muassasalar, korxonalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari

yoxud ayrim fuqarolar, agarda qonunga ko`ra ular boshqa shaxslarning huquq va manfaatlarini himoya qilish uchun sudga murojaat qilishlari mumkin bo`lsa (FPKning 5-moddasi), qo`zg`atilgan jarayon to`g`risida sud tomonidan xabardor qilinadi va o`zining huquqini va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatini himoya qilish uchun ariza bergan shaxs bilan bir qatorda jarayonda da`vogar tarafida turib ishtirok etishlari mumkin. Ammo sud ishining kim tomonidan qo`zg`atilishidan qat`iy nazar, nizoli huquq subyekti (manfaatdor shaxs) jarayonda, barcha hollarda da`vogar bo`lib ko`riladi. Masalan, aytaylik, nogiron va ko`zi ojiz fuqaroni mulkiga birovlar tomonidan g`ayriqonuniy ravishda yetkazilgan zararning undirilishi to`g`risida da`vo ishini prokuror qo`zg`atsa ham, ammo da`vogar nogiron shaxs hisoblanadi, javobgar taraf esa, nogiron, ko`zi ojiz shaxsning mulkiy huquqini buzgan shaxs (yoki shaxslar) bo`ladi. Fuqarolik ishlarining sudda ko`rilishi va hal qilinishida taraflarning (da`vogar va javobgarning) teng huquqli bo`lib ko`rilishlari-Respublika fuqarolarining teng huquqligi to`g`risidagi konstitutsion prinsipining ifodasidir. Jarayonda taraflarning tengiligi, fuqarolik ishining ko`rilishida da`vogar yoki javobgar bo`lib ishtirok etuvchi fuqaro uchun ham, tashkilot, davlat boshqaruv idoralari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari uchun ham taalluqlidir. Sudda ishning hal qilinishida har ikki taraf: da`vogar ham, javobgarlar ham teng huquqlardan foydalanadilar. har ikki taraf o`zlari o`rtasidagi nizoning ko`rilishida, bu nizoning kim tomonidan qo`zg`atilishlaridan qat`iy nazar, sud majlislarida teng darajada belib ishtirok etish huquqiga egadirlar. Jarayonda, ya`ni fuqarolik ishining ko`rilishida teng darajada ishtirok etish huquqi taraflarning bir qator protsessual huquqlardan bab-baravar foydalanishlarini bildiradi. Bu prinsipga rioya qilingani holda taraflar ish materiallari bilan tanishish, ish materiallaridan ko`chirmalar va nusxalar olish, chetlatishni bildirish, dalillar keltirish yoki dalillarni tekshirishda ishtirok etish, ishda ishtirok etish, ishda ishtirok etuvchi guvohlarga, ekspertlarga, mutaxassislarga savollar berish, sudga

iltimoslar qilish, og`zaki va yozma bayonotlar berish, ishning sudda ko`rilishi davomida vujudga kelgan barcha masalalar yuzasidan o`z vajlarini keltirish va fikrlarini aytish, ikkinchi tarafning iltimoslariga, ko`rsatgan vajlari va iltimoslariga qarshi e`tirozlar bildirish, sudning hal qiluv qarori va ajrimlari ustidan shikoyatlar berish, hal qiluv qarorining majburiy ravishda ijro etilishini talab qilish sudning hal qiluv qarorlari ijro etilishida sud ijrochisining muayyan harakatlarida qatnashish, shuningdek qonun bilan berilgan boshqa protsessual huquqlardan keng darajada foydalanishga haqli bo`ladilar. Nizoli huquq to`g`risidagi masalalar sudda ko`rilishi va hal qilinishida taraflar jarayonnining boshqa ishtirokchilaridan farq qilib, o`zlariga xos huquqlarga ega bo`ladilar. Chunonchi: da`vogar da`voning asosini yoki predmetini o`zgartirishga, da`vo talablarining miqdorini oshirishga yoki kamaytirishga yoxud da`vodan voz kechishga, da`vogar esa da`voga iqror bo`lishga haqli bo`ladi. Taraflar jarayonning har qanday davrida ishni kelishuv bitimi bilan tamomlashlari mumkin (FPKning 40-moddasini 4-qismi). Taraflarning bu huquqlari qonunga binoan sud nazorati ostida amalga oshiriladi. Sud da`vogarning da`vodan voz kechishini, javobgarning da`voga iqrorligini basharti, bu harakatlar qonunga xilof bo`lsa yoki kimning bo`lmasin huquqini va qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini buzsa, qabul qilmaydi va taraflarning kelishuv bitimini tasdiqlamaydi. Agar da`vodan voz kechish, da`voga iqror bo`lish, kelishuv bitimi taraflarning erkiga, qonunga, davlat manfaatlariga xilof bo`lsa, taraflardan birining yoki boshqa shaxslarning manfaatlariga zarar keltiradigan bo`lsa, sud ish yuzasidan to`plangan dalillarni tekshirishni davom ettiradi va mazkur ishning holatlariga muvofiq tarzda qaror chiqaradi. Sud taraflarga tegishli bo`lgan huquqlarning amalga oshirilishida ularga har tomonlama yordam beradi, huquqlarini tushuntirishda muayyan protsessual harakatning qilinishi yoki qilinmasligining oqibatlari to`g`risida ogohlantiradi.

Taraflar o`zlariga berilgan barcha protsessual huquqlardan vijdonan, insofli ravishda foydalanishga majburlar. Jarayonni cho`zish yoki buzish maqsadida har qanday g`ayriqonuniy harakatlar qilinishiga sud yo`l qo`ymaydi. Protsessual ishtirokchilik va uning turlari Protsessual sherik ishtirokchilik deb, muayyan fuqarolik ishining sudda ko`rilishida har ikki tarafdan ham bir necha da`vogarlar yoki bir necha javobgarlar ishtirok etishiga aytiladi. FPKning 41-moddasida ko`rsatilganidek, talab qo`yilgan ariza bir yoki bir necha da`vogarlar tomonidan birgalikda yoxud bir yoki bir necha javobgarlarga nisbatan qo`zg`atilishi mumkin. Yuqorida keltirilgan qonunda belgilanganidek, da`vogarning o`rnini bir vaqtning o`zida qachonki nizoli huquq bir necha subyektlarga tegishli bo`lganida bir necha shaxslar (sherik da`vogarlar) egallashlari mumkin. Masalan, vasiyat bo`yicha meros mulki vorislarning faqat birigagina qoldirilganida qonunga (FKning 1142- moddasiga) binoan meros mulkidan majburiy xissa olish huquqiga ega bo`lgan shaxslar (marxumning voyaga yetmagan bolalari, boqimida bo`lgan boshqa shaxslar) o`zlariga tegishli meros xissasining ajratib berlishi to`g`risida sudda da`vo qo`zg`atib sherik da`vogarlar bo`la oladilar. Da`vo yuzasidan javobgar taraf ham bir necha shaxslardan iborat bo`lishi mumkin. Masalan, bir necha shaxs birgalikda jinoyat qilib, aytaylik o`g`rilik qilib, fuqaroga yoki tashkilotga zarar yetkazganlarida, jinoyatdan zarar ko`rgan shaxs sudda da`vo qo`zg`atib, ko`rgan zararining jinoyatda ishtirok qilgan barcha shaxslardan sherikchilik prinsipi asosida undirilishi to`g`risida talab qo`ya oladi.

Bu prinsipning mazmuni, mohiyati shundan iboratki, agar zararni sheriklardan biridan undirish mumkin bo`lmaganida, uning xissasini boshqa sherik javobgarlardan undirish mumkin bo`ladi. Da`vogar tomonidan bo`ladigan sherik ishtirokchilar odatda, faol (aktiv) ishtirokchilar va javobgar tomonidan ishda qatnashadigan sherik ishtirokchilar esa passiv ishtirokchilar deyiladi. Agar jarayonda bir vaqtning o`zida bir necha da`vogarlar va bir necha javobgarlar ishtirok etsalar, aralash sherik ishtirokchilik to`g`risida so`z boradi. Jarayonda sherik ishtirokchilik majburiy va nomajburiy (fakultativ) bo`lishi mumkin. SHerik ishtirokchilik turlari nizoning predmeti nimadan iborat bo`lishiga va sherik ishtirokchilar o`rtasidagi huquqiy munosabatning xarakteriga qarab belgilanadi. Jarayonda majburiy sherik ishtirokchilik to`g`risida shuni aytish kerakki, jarayon subyektlaridan birining huquqi (yoki burchi) to`g`risidagi masalani, huquqiy munosabatning boshqa subyektlarining huquqlari yoki burchlarini shu bir vaqtning o`zida aniqlamasdan hal etish mumkin bo`lmaganida, sud nizoli huquqiy munosabatning hamma sherik da`vogarlar yoki sherik javobgarlarini ishga jalb etishga majbur bo`lganida-majburiy sherik protsessual ishtirokchilik to`g`risida so`z boradi. Masalan, turar joydan ko`chirish to`g`risidagi ishlarni ko`rishda, sud sherik javobgarlar sifatida oilaning barcha voyaga yetgan a`zolarini jarayonga jalb qilishga majbur. Shu tartibda majburiy sherik ishtirokchilikni belgilash uchun zarur asos-nizoli huquqiy munosabat subyektlarining umumiy burchi bo`ladi. Fuqarolik jarayonida nomajburiy (fakultativ) sherik ishtirokchilik bir-biri bilan uzviy bog`liq bo`lgan talablarning birga qo`shib hal qilinishi majburiy bo`lmasa ham, ammo maqsadga muvofiq deb topilgan holda vujudga keladi. Masalan, mulkning qo`riqlanishi tufayli zarar ko`rgan bir shaxsning da`vo ishi sudda qo`zg`atilganida javobgarga nisbatan boshqa shaxslarning ham da`volari borligi aniqlaganida, bunday shaxslar huquqlarining himoya qilinishini xohlasalar ko`riladigan ishda sherik da`vogarlar bo`lib hisoblanishlari mumkin. Sud hamma

da`vo ishining bir vaqtning o`zida ko`rilishi maqsadga muvofiq deb topganida va bunday hollarda ishda boshqalarning ham ishtirok etishini lozim deb topsa, ish yuzasidan qo`shimcha da`vogarlar sifatida ishda ishtirok etish uchun boshqa zarar ko`rgan shaxslarni taklif qiladi. Ularning ishda ishtirok etishlari majburiy emas, ammo o`z mulkiy huquqlarining himoya qilinishini xohlasalargina bir vaqtda ko`riladigan ishda sherik da`vogarlar sifatida ishda ishtirok etishlari mumkin. SHerik ishtirokchilarning har qaysilari fuqarolik jarayonida har qanday da`vogar va javobgar kabi protsessual huquqlardan va protsessual burchlardan teng foydalanadilar. Fuqarolik ishida ishtirok etgan sherik da`vogarlar yoki sherik javobgarlarning birontasi tomonidan beriladigan shikoyat arizasiga ularning har qaysisi qo`shilish huquqiga ham ega bo`ladilar. Fuqarolik ishining yuritilishida sherik ishtirokchilardan birining harakati boshqa sheriklarning foydasiga ham, zarariga ham qaratilmaydi, chunki sherik da`vogarlar va sherik javobgarlarning har qaysilari jarayonda boshqa tarafga nisbatan mustaqil da`vogar yoki mustaqil javobgar bo`lib ko`riladi. SHerik ishtirokchilar ishning sudda yuritilishini o`z sheriklaridan biriga topshirishlari mumkin. Ishga tegishsiz tarafni almashtirish Sudya arz qilgan da`vo talablarini qabul qilishda, ishni sud majlisida ko`rish uchun tayinlashda ariza bilan sudga murojaat qilgan shaxsning (fuqaro yoki tashkilotning) huquqi yoki qonun bilan himoya qilinadigan manfaati buzilganligini va javobgar sifatida ko`rsatilgan aynan shu shaxs tomonidan buzilganligini hanuz

bilmaydi, faqat bunday holatning bo`lishi faraz qilinadi va kimning da`vogar va kimning javobgar bo`lishi taxminan belgilanadi. Da`vogar shaxs huquqining buzilganligi va shu munosabat bilan uning o`zi da`vogar bo`lish va bu nizoli huquqni buzuvchi javobgar sifatida ko`rsatilgan shaxsning aynan o`zi javobgar bo`lishligi sud majlisida, ishni atroflicha, holisona (obyektiv) ravishda tekshirish natijasida aniqlanadi. Ishning ko`rilishida aksariyat hollarda da`vogar ham, javobgar ham da`vo arizasida ko`rsatilgan shaxslar bo`ladi. Ammo ba`zi hollarda jarayonda yo da`vogar, yo javobgar taraf yoinki har ikki tomon ham xatolik bilan ishga jalb etilishlari tufayli tegishsiz (daxldor bo`lmagan) taraf (taraflar) bo`lib chiqishi, ya`ni da`vogar da`vo ishi qo`zg`atishga haqli bo`lmagan taraf, javobgar esa mazkur da`vo yuzasidan javob berishga majbur bo`lmagan shaxs bo`lib topilishi mumkin. Shunday holatlarni nazarda tutib, qonun ishga daxldor-tegishsiz tarafni sudning tashabbusi bilan yoki prokurorning talabi bo`yicha yoinki taraflardan birining iltimosiga ko`ra boshqa tegishli taraf bilan almashtirishga yo`l qo`yadi. FPKning 42-moddasida ko`rsatilishicha, sud ishni tekshirish vaqtida arizani talab qilish huquqiga ega bo`lmagan shaxs tomonidan qo`zg`atilganligini yoki javob berishi lozim bo`lmagan shaxsga nisbatan qo`zg`atilganligini aniqlasa, da`vogarning roziligi bilan ishni bekor qilmasdan, dastlabki da`vogarni yoki javobgarni tegishli da`vogar yoki javobgar bilan almashtirishga yo`l qo`yishi mumkin. Tegishsiz, daxlsiz da`vogar deb nizoli huquqning yoki qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatning o`ziga tegishli bo`lishi to`g`risida da`vo qo`zg`atish huquqiga ega bo`lmagan da`vogarga aytiladi. Chunonchi fuqaro G. vafot etgan o`g`lining xotinini kvartiradan ko`chirish to`g`risida sudda da`vo ishi qo`zg`atishda da`voga asos qilib, kelinining shu shaharda shaxsiy egaligida otasidan meros bo`lib qolgan uy-joyi borligini ko`rsatadi. Sud FKning 601-moddasi mazmuniga ko`ra, aniq maqsadga qaratilgan kommunal uy-joy fondidagi uy-joylar fuqarolarga uy- joyni ijaraga berish asosida berilganligini uy-joydan ko`chirishni har kim talab qila olmasdan, balki bu joyni ijaraga beruvchigina talab qilishi mumkinligini ko`rsatib,

fuqaro G.ning ishi bo`yicha tegishsiz taraf ekanligini va uning tegishli da`vogar taraf kommunal uy-joy fondi rahbariyati bilan almashtirilishi lozimligi to`g`risida ajrim chiqaradi. Agar da`vogar o`z o`rniga boshqa shaxs qo`yilishiga rozi bo`lmasa, u shaxs ishda nizo predmeti yuzasidan mustaqil talab bilan arz qiluvchi uchinchi shaxs sifatida qatnasha oladi. Masalan, yuqorida keltirilgan misoldagi dastlabki da`vogar G. da`voning boshqa asosini, chunonchi: kelini bilan doimo janjallashuvlari sababli bir kvartirada yashashlari mumkin bo`lmasligini asos qilib ko`rsatib, FKning 615-moddasiga muvofiq kelinini ko`chirish to`g`risida mustaqil talab quyib ishda uchinchi shaxs sifatida qatnashishi mumkin. Agar daxlsiz, tegishsiz da`vogar taraf jarayondan chiqishlikka rozilik bersa-yu, ammo tegishli da`vogar taraf sud ishiga kirishishga o`zining roziligini bermasa, bunday holda sud dastlabki holda da`vogarning arz qilgan talablaridan voz kechganligi tufayli ish yuritishni tugatadi (FPKning 100-moddasining 3-bandi). Fuqarolik ishlarining ko`rilishida ba`zi hollarda daxlsiz, tegishsiz javobgarning ishtirok etishi uchrab turadi. Masalan, mulkini o`g`irlatgan fuqaro A. fuqaro B.ga nisbatan o`ziga yetkazilgan zararning undiriishi to`g`risida da`vo qo`zg`atadi. qo`zg`atilgan jinoyat ishining sudda ko`rilishida fuqaro A. nizoli huquqning taxmin qilingan subyekti sifatida da`vogar o`rnini oladi. Fuqaro B. esa nizoli burchning subyekti, ya`ni javobgar sifatida ko`rsatilgan bo`ladi. Ammo ishning sudda ko`rilishi davomida A.ning mulki B. tomonidan o`g`irlanmasdan, balki uning ukasi V. tomonidan o`g`irlanganligi aniqlandi. Shu munosabat bilan sud tegishsiz javobgarning daxldor-tegishli javobgar bilan almashtirilishi to`g`risida ajrim chiqaradi. Agar da`vogar javobgar o`rniga boshqa shaxsni javobgar qilishga rozi bo`lmasa, sud u shaxsni ikkinchi javobgar sifatida ishga jalb qila oladi. qonun (FPKning 42- moddasining 3-qismi) tegishsiz tarafning (tegishsiz da`vogar va tegishsiz javobgarning) o`zgartirilishi sharti sifatida albatta da`vogarning roziligi bo`lishligi zarurligini ko`rsatadi.

qonun javobgarning yoki da`vogarning tegishli taraf bilan O`zgartirilishiga javobgarnining rozilik berishini talab qilmaydi. Ishga ikkinchi, ya`ni daxldor-tegishli javobgar jalb etilgani holda chiqariladigan sudning hal qiluv qarori mazmuni har turli bo`lishi mumkin. Chunonchi: birinchidan, da`vogarning birinchi javobgarga nisbatan xatolik bilan qo`zg`atilgan talablarini ikkinchi javobgar hisobidan undirish to`g`risidagi qaror; ikkinchidan, sud birinchi javobgarga nisbatan, shuningdek ikkinchi javobgarga nisbatan ham qo`zg`atilgan da`vo ishi bo`yicha javobgarlikdan ozod qilishi, masalan, ikkinchi javobgarga nisbatan da`vo muddatining o`tishi yoki majburiyatning ish sudda ko`rilishiga qadar ijro etilishi va boshqa asoslar bo`yicha ozod etish to`g`risidagi qaror; uchinchidan, sud ikkinchi javobgarni mas`uliyatdan ozod qila turib, birinchi javobgarga nisbatan qo`zg`atilgan da`voni kondirish to`g`risida hal qiluv qarori chiqarishi ham mumkin. Taraflardan biri almashtirilganidan keyin yoki ishga mustaqil talab bilan arz qiluvchi uchinchi shaxs yoxud ikkinchi javobgar jalb qilinganidan keyin taraflarga ish uchun loim hujjatlarni to`plash, jarayonga tayyorlanish imkoniyatini berish maqsadida ishning yangidan ko`rilishi boshqa vaqtga qoldiriladi. Protsessual huquqni qabul qilish (huquqiy vorislik) Nizoli yoki hal qiluv qarori bilan aniqlangan huquqiy munosabatdan taraflarning biri uchinchi shaxs yoki ularning qonuniy vakili chikib ketgan hollarda (fuqaroning o`limi, yuridik shaxsning tugatilishi yoki uni qayta tashkil etilishi, talabning boshqa shaxsga o`tkazilishi, qarzning boshqa shaxsga o`tkazilishi) sud bu tarafni uning huquqini qabul qiluvchi shaxs huquqiy voris bilan almashtirishga yo`l

qo`yadi. Jarayonning hamma bosqichida protsessual huquqni qabul qilish mumkin (FPKning 43-moddasi). Protsessual ma`nada huquqning qabul qilinishi (huquqiy vorislik)-sudda da`vo predmeti bo`lgan moddiy huquqning qabul qilinishi munosabati bilan ro`y beradi. Ba`zi hollarda muayyan shaxsning huquq va burchlari boshqa shaxsga o`tishida huquq va burch subyektgari ham o`zgaradi. Chunonchi: meros qoldiruvchi vafot etganida uning mulkiy xarakterdagi huquq va burchlari qonun va vasiyat bo`yicha belgilangan vorislarga O`tadi. Huddi shuningdek yuridik shaxs hisoblangan tashkilot qaytadan tuzilishida ham, uning huquq va burchlari boshqa tashkilotga o`tadi. Fuqarolik huquqida ko`rsatiladigan talab qilish huquqining o`tkazilishi va qarzning boshqa shaxsga o`tkazilishi instituti (FKning 313-323-moddalari) moddiy-huquqiy ma`nodagi huquqning qabul qilinishiga va shuning o`zi bilan protsessual huquqning ham qabul qilinishiga olib keladi. Masalan, birovga qarz bergan shaxs (kreditor) vafot etsa, qarzdordan tegishli haqni talab qilish huquqi (moddiy huquq) bilan birga javobgarga nisbatan da`vo ishini qo`zg`atish, sudda ish yuritilishida ishtirok etish huquqi (protsessual huquq) talab qilish huquqini oluvchilarga (vorislarga) o`tadi. Protsessual huquqning qabul qilinishi hollarida ishda ishtirok etish uchun yangi da`vogar yoki javobgar jalb etilishiga qadar fuqarolik ishinining ko`rilishi vaqtincha to`xtatiladi. FPKning 43-moddasining 2-qismida ko`rsatilganidek, huquqni qabul qiluvchi jarayonga kirishganiga qadar qilingan hamma harakatlar uning bilan almashtirilgan shaxsga qanchalik majburiy bo`lsa, unga ham shunchalik majburiydir, ya`ni huquqni qabul qiluvchi (huquqiy voris) shaxs uchun ham tegishli bo`ladi. Agar jarayonda taraflardan biri, masalan, tegishsiz, daxlsiz taraf tegishli taraf bilan almashtirilishida fuqarolik ishining ko`rilishi yangidan boshlansa, protsessual huquqning boshqa shaxs tomonidan qabul qilinishida unga ish materiallari bilan tanishish uchun vaqt va imkoniyat berilib, ishni ko`rish davom ettirilaveradi, yangitdan boshlanmaydi.

Huquqiy voris (huquq qabul qilish) protsessning har qanday bosqichida amalga oshirilishi mumkin. Huquqiy vorisning protsessga kirishganligini sud tegishli ajrim bilan rasmiylashtiradi. Fuqarolik protsessining demokratik prinsipiga asoslanishi Mustaqil O`zbekiston fuqarolarining keng ishtirokida qabul qilingan Konstitutsiyasi xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qilishini hamda davlat organlari va mansabdor shaxslarning jamiyat va fuqarolar oldida mas`ul ekanligini e`lon qildi. Davlat hokimiyati organlari demokratik tamoyillarga asoslangan holda ish olib borishlari bilan birga majburiy etish vositalarini ham saqlab qoladi va bu vositalarni xalqning tub manfaatlarini, ularni turmush qoidalarini buzuvchilarga ishlatadi. O`zbekistonda yashovchi barcha fuqarolarning Konstitutsiya va boshqa qonunlarda belgilab qo`yilgan va bajarilishi lozim bo`lgan huquq va burchlari turli usullar bilan nazorat qilinadi. Konstitutsiyaning yangi jihatlaridan biri fuqarolarning ham, davlatning ham o`zaro huquq va burchlar orqali uzviy bog`langanligidadir. Shunday ekan fuqarolarning o`z huquq va erkinliklarini amalga oshirishlari boshqa fuqarolarning hamda davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlariga zid bo`lmasligi lozim. Amaldagi qonunlar Konstitutsiya asosida fuqarolarga berilgan huquqlar bilan bir qatorda tegishli burchlarini bajarishi lozimligini qayd qiladi. Masalan, protsessual

qonunchilikda fuqarolarga erkin huquq tamoyillari bilan bir qatorda shu huquqlarni asoslash, tasdiqlash, isbotlash-baxslashish (tortishuvchilik) qoidasiga rioya qilgan holda amalga oshirish lozimligi ham belgilangan. Demak, huquq bor joyda burch bo`lishligi zaruriy talab bo`lib, jamiyatda shaxsning to`tgan o`rni, mavqei faqat huquq bilangina emas, shu bilan birga burch bilan ham belgilanadi. Fuqarolik protsessual huquqi prinsiplari tushunchasi va tizimi Fuqarolik protsessining tamoyil (prinsip)lari deb, fuqarolik protsessual huquqining asosiy, rahbariy qoidalariga aytiladi. O`zining mazmuni bo`yicha bu prinsiplar sudning fuqarolik ishlarini ko`rish va hal qilish borasidagi vazifalari va faoliyati to`g`risidagi prinsiplari bo`lib ko`riladi. Protsess prinsiplari tizimi «Sudlar to`g`risida»gi qonunda va fuqarolik protsessual huquqi me`yorlarida ifodalangan bo`lib, amalda bo`lishi, tadbiq etilishi yuzasidan bir-birlari bilan o`zaro uzviy bog`liq holda ikki guruhga: birinchidan, sud tuzilishi hamda sud ishlarini yuritishga oid umumiy prinsiplarga va ikkinchidan, faqat sud ishlarini yuritishga xos prinsiplarga bo`linadi. Birinchi guruhga doir bo`lgan prinsiplar quyidagicha: 1)odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi; 2)fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi; 3)odil sudlovni saylangan (tayinlangan) sudyalar tomonidan amalga oshirilishi; 4)fuqarolik ishlarining birinchi instansiya sudida ko`rilishida xalq maslaxatchilarining ishtirokisiz sudyaning yakka tartibda yuqori sudlarda esa ishlarning qollegial, ya`ni eng kamida uchta sudya ishtirokida ko`rilishi; 5)sudyalarning mustaqilligi; 6)sud ishlarining milliy tilda yuritilishi va 7)sudda ish ko`rishning oshkoraligi prinsiplaridir.

Ikkinchi guruhga oid prinsiplar: 1)ishlarning amaldagi qonunlar asosida hal qilinishi; 2)chin haqiqat; 3)jarayondagi erkinlik huquqi, ya`ni dispozitivlik; 4)tortishuvchilik; 5) fuqarolik ishlarida ishtirok etuvchi taraflarning teng huquqliligi; 6) ishning og`zaki ko`rilishi; 7) ish ko`rishning bevositaligi; 8)sud ishining uzluksiz ko`rilishi va 9) sud himoyasidan foydalanish imkoniyatining ta`minlanishi prinsiplaridir.

Похожие

Fuqarolik jamiyati

Fuqarolik huquqining obyektlari

Fuqarolik protsessual muddatlar

Fuqarolik-huquqiy munosabat

Fuqarolik holati dalolatnomalari