Davlatning mohiyati va uni tushunish muammolari - Юриспруденция - Рефераты

Davlatning mohiyati va uni tushunish muammolari

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

118.5 KB

Davlatning mohiyati va uni tushunish muammolari Reja: 1. Davlat fenomeni va uni tushunish muammolari 2. Ommaviy-siyosiy hokimiyat 3. Davlatning sotsiologik konsepsiyasi 4. Davlatning legistik konsepsiyasi 5. Davlatning libertar konsepsiyasi 6. Davlatning substansiyaviy, hududiy va institutsiyaviy elementlari .

Davlat fenomeni Kishilik jamiyati tarixida davlat paydo bo‘lishi bilan uning haqida munozaralar ham boshlanib, olimu-allomalar «davlatning o‘zi nima?», «uning mohiyati nimada?» kabi savollarga javob berishga hanuzgacha urinib kelishmoqda. Biroq, mutloq murakkab (bo‘lgan) ijtimoiy-siyosiy hodisa bo‘lgan davlatga ta’rif berish, uning mohiyatini chuqur anglash oson kechmagan. Darhaqiqat, davlatga ta’rif berish murakkab vazifa bo‘lib, bir necha yuz yilliklar davomida insonlar davlat nima, u nima uchun kerak, nega mavjud, kabi savollarga javob topishga harakat qilib kelishmoqda. Bundan tashqari davlat qay tariqa vujudga keladi, uning mohiyati, jamiyat va odamlar hayotiga aralashish chegarasi qanday degan masalalar yuzasidan munozaralar har yangi avlod tadqiqotchilari, ya’ni davlatshunos olimlar oldida muqarrar ravishda turadi. Davlat masalasiga qadimgi mutafakkirlar, xususan Sharq mutafakkirlari ham katta qiziqish bilan qaraganlar. Davlatni tushunishda, unga bo‘lgan katta qiziqishga qaramasdan, - hamon yakdillik yo‘q. Xo‘sh, bunday holatning sababi nima? - Avvalo, davlatni tushunishdagi hilma-xillik, davlatga oid qarashlarni shakllantirgan davr bilan bog‘liqdir, boshqacha qilib aytganda, jamiyat taraqqiyoti, uning onggi va tafakkuri darajasi bilan bog‘liq. - Ayni paytda, davlatning tushunchasini aniqlashdagi plyuralizm, bir jihatdan odamlarning davlatni o‘ziga - har xil tushunishi bilan, ikkinchi tomondan esa, davlatning o‘zining ijtimoiy hodisa sifatida murakkabligi bilan tavsiflanadi. - Bundan tashqari, davlat atamasi turli ma’nolarda ham ishlatiladi va bu holat uni tushunishdagi turlichalikni keltirib chiqaradi. Yirik avstraliyalik huquqshunos Gans Kelzen (legistik yondashuv vakili) ning o‘rinli ta’kidicha, davlat so‘zi ko‘pincha jamiyatni ifodalaydi, ba’zan millat yoki hududni belgilab ham aytiladi. Davlat to‘g‘risidagi nazariyaning yetarli emasligiga

sabab, ko‘pincha tadqiqotchilar turli atatmalarni bir ma’noda va aksincha bir xil ma’nodagi atamalarni turli mazmunda qo‘llashlari hamdir. Kelzenning fikricha davlat tushunchasi qo‘yidagi ma’nolarda qo‘llanishi mumkin: 1. Davlat avvalo sof yuridik yondashuv, nuqtai-nazar orqali qarab chiqilmog‘i lozim. U yuridik shaxs, «huquqiy fenomen», o‘ziga hos korporatsiya sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. Davlat millat miqyosidagi huquqiy tartibdir. Yuridik fenomen sifatidagi davlat bilan huquq o‘rtasidagi munosabat huddi huquq bilan individuum o‘rtasidagi munosabat tarzida qaralmog‘i kerak . Kelzenning fikricha, davlat huquqni o‘rnatishi yoki sanksiyalashdan qat’i- nazar, huddi individdek bo‘lishi, ya’ni o‘z xatti harakatida huquq bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. 2. Davlat tushunchasi sotsiologik ma’noda ham ishlatilishi mumkin. Bu tarzda qaraganda davlat qandaydir «sotsiologik birlik», huquqiy tartib va huquqiy reallikdan mustaqil mavjud bo‘lgan «sotsial reallik» sifatida ham qaralishi mumkin. Sotsiologik nuqtai-nazardan qaralgan davlat uchun xos bo‘lgan jihat - uning jamiyatni boshqarish yuzasidan vakolatlarning bir qancha organlarga berilganligi, bir qator organlar qo‘lida to‘planganligidir. Shu bois jamiyatda bir necha hokimiy vakolatga ega bo‘lgan tuzilmalar mavjud bo‘ladi. 3. Davlat tushunchasi jonli, tabiiy organizm sifatida ham belgilanishi mumkin. Bu yondoshuvga asoslangan holda, davlat «sotsial biologiya shakli» sifatida namoyon bo‘ladi. Kelzenning bu qarashlari davlatning paydo bo‘lish to‘g‘risidagi organik nazariya tarafdorlari tomonidan qo‘llanilgan . 4. Kelzen va uning tarafdorlari davlatni «normalar tizimi», «normativ tartib», «siyosiy tashkillangan jamiyat» «davlat-hokimiyat» deb belgilashgan, ta’riflashgan .

Kelzenning fikricha, davlat siyosiy xarakterga ega, va u avvalo siyosiy tashkilot sifatida namoyon bo‘ladi, chunki u «kuch, majburlov ishlatish tartibini» belgilaydi, zero u «kuch ishlatishga bo‘lgan monopol huquqga ega». Shunday qilib, davlatning hodisa sifatida murakkabligi, uni turfa talqini, uning tushunchasining turlichaligini belgilaydi. Shu bois turli davrlarda davlatni turlicha tushunish mavjud. Davlatni ta’riflashda sovet davri yuridik fikri sinfiylik nuqtai-nazari bilan xarakterlanadi. U «sinfiy jamiyatning siyosiy tashkiloti» sifatida talqin etilgan. 1980 yilning o‘rtalaridan boshlab, davlatni ta’riflashda umumijtimoiy jihatni ko‘rsatish tomon siljish boshlandi va sinfiylikka berilgan urg‘u asta-sekin umumijtimoiy jihat tomonga surila bordi. Keyingi paytlarda davlatga quyidagi ta’rifga yaqin ta’rif berish ancha keng targ‘algan: «davlat bu jamiyatning yagona siyosiy tashkiloti bo‘lib, u butun hokimiyatni mamlakatning barcha hududiga va aholisiga tarqatadi va shu maqsadda maxsus boshqaruv apparatiga ega, hamma uchun majburiy amrlar chiqaradi va suverenitetga ega». Ta’kidlash lozimki, davlatga ta’rif berishda yo sinfiy, yoki umuijtimoiy jihatiga keskin urg‘u berish maqsadga muvofiq kelmaydi. Zero real hayotda sof sinfiy, yoki sof umuminsoniy davlat institutlari yo‘q, demak mos keladigan davlat ta’rifi ham yo‘q. Davlatni ma’muriy huquq nuqtai-nazarida qarash ham mavjud, unga ko‘ra davlat - «ma’muriy davlat» sifatida qaraladi. Ba’zi mualliflarning fikricha, globallashuv jarayoni asta-sekin davlatning tabiati va xarakterining o‘zgarishiga olib keladi, uning funksiyalari ham globallashadi va asta-sekin uning suvereniteti kamayadi. G‘arb nashrlarida ta’kidlanishicha, kapitalizmning kuchayishi natijasida, transnatsional kompaniyalar shunday qudratli iqtisodiyot, ijtimoiy-siyosiy institutlarni shakllantirmoqdaki, ular o‘z imkoniyatiga ko‘ra ba’zi davlatlardan oshib tushadi va aslida «turli millat va davlatlar ustida turadi». Ta’kidlash joizki, davlat ham institut, ham tashkilot sifatida boshqa tuzilmalar ichida, so‘zsiz ajralib turadi . Davlatning bosh jihatlari bo‘lib, qo‘yidagilar hisoblanadi: 1. davlat-ijtimoiy hodisa

2. davlat-siyosiy hodisa 3. davlat- muayyan vazifalarni hal etishga qaratilgan o‘z tarkibi va tuzilmasiga ega. Davlatni tushunish uchun avvalo uning ibtidoiy jamiyatdagi ijtimoiy hokimiyatdan va boshqa siyosiy tashkilotlardan farqini tushunib olishimiz kerak bo‘ladi. Davlatning ibtidoiy tuzumdagi ijtimoiy hokimiyatdan farq qiluvchi belgilari: 1.Ommaviy hokimiyat belgisi. Aslida har qanday hokimiyat ham ommaviy, ya’ni ijtimoiydir, biroq, bu joyda ushbu atamaga maxsus ma’no berilmoqda, zero davlat, subyekt, ya’ni hokimiyat sohibi sifatida o‘z obyektidan, ya’ni jamiyatdan ajratilgan. Bu holat o‘zining ifodasini alohida davlat apparati mavjudligida topadi. Ibtidoiy jamiyat organlari esa o‘zini-o‘zi boshqarish prinsipi asosida qurilgan va jamiyatning ichida bo‘lgan, ya’ni obyekt va subyekt o‘zaro mos kelgan. Shunday qilib, davlatning eng muhim belgisi shuki, u ommaviy hokimiyatning apparati hisoblanadi. Shu belgiga bog‘liq holda, davlat ommaviy-siyosiy hokimiyatning tashkilotchisi sifatida tavsiflanadi. 2 Hududiy prinsip. Urug‘ jamoasida odamlar qon-qarindoshlik asosida birlashgan va boshqarilgan; davlat hokimiyati esa hududiy prinsipga qarab belgilanadi. 3.Davlat xazinasining mavjudligi, soliqlarning joriy etilishi - davlatning muhim belgilaridan hisoblanadi. Soliq-davlat xazinasining to‘ldirish usulidir. Davlat boshqa siyosiy tashkilotlardan, eng asosan, suverenligi bilan farqlanadi. Suverenitet quyidagilarni anglatadi: A) davlatning tashqarida mustaqilligi; B) davlatning mamlakat ichkarisida oliyligi. Davlat suverenitetidan uni boshqa siyosiy tashkilotlardan ajratib turadigan boshqa belgilari kelib chiqadi : - davlat o‘z hokimiyatini davlat chegarasi bilan belgilangan mamlakatning butun hududiga tarqatadi; - davlat aholi bilan barqaror yuridik bog‘liqlik, aloqaga ega; - faqat davlat umummajburiy xarakterdagi qoidalarni chiqaradi; - faqat davlat aholiga nisbatan kuch ishlatish huquqiga ega ;

- faqat davlatda boshqa hech bir siyosiy tashkilotda bo‘lmagan ta’sir vositalari mavjud (armiya, politsiya, havfsizlik organlari, qamoqxona va b). Ba’zan davlatning belgisi sifatida huquqni ko‘rsatishadi. Huquq davlatning belgisi bo‘lolmaydi, huddi shuningdek davlat ham huquqning belgisi bo‘lolmaydi. Huquq davlatning mavjudligi belgisi bo‘lishi mumkin (V.N.Protasov). Davlatning mohiyati to‘g‘risida ham turli fikrlar aytilgan, bunda kimdir davlatning sinfiy mohiyatiga, boshqalari esa umumijtimoiy mohiyatiga urg‘u berishgan. Shuni aniq aytish mumkinki, davlat jamiyat taraqqiyotining ma’lum bosqichida -jamiyat hayotini tashkil etishning zarur vositasi sifatida, jamiyat mavjudligining ajralmas sharti sifatida vujudga kelgan. Hozirgi zamon nuqtai-nazaridan davlat «inson manfaatlari yo‘lida jamiyat hayotini tashkil etuvchi hokimiy tizim» sifatida namoyon bo‘lishi kerak. Davlat har qanday tizim sifatida hokimiy-tashkiliy jihatdan va huquq jihatidan ham yaxlit bo‘lmog‘i lozim; Davlatni tushunishda turli yondashuvlar mavjudligini ta’kidlagan edik. Shu o‘rinda davlat fenomeni o‘zi nima? - degan savolga javob berishimiz lozim. Umuman davlat hodisasiga turlicha «yaqinlashish» mumkin. Agar, biz davlat hodisasiga «tashqaridan» xalqaro huquq nuqtai-nazaridan yaqinlashsak, davlat bizga muayyan hududda yashaydigan, ommaviy-siyosiy hokimiyat ostida birlashgan aholi tarzida namoyon bo‘ladi. Bunda biz davlatning aholisi, hududi va davlat hokimiyati tashkiloti kabi yirik elementlarini ko‘ramiz. Ikkinchi «yaqinlashuvimizni» biz «ichkaridan» olib boramiz va bunda davlat bizga «ommaviy - hokimiy uyushma» sifatida namoyon bo‘ladi. Davlatni bu tarzda qarab chiqish vositasida, biz davlatning ijtimoiy ahamiyatini, uning jamiyatdagi vazifasini, jamiyat siyosiy tizimining boshqa elementlari bilan munosabatini anglab olishimiz mumkin . Davlat hodisasiga uchinchi bor «yaqinlashuvda» biz davlat hokimiyati apparatini, ya’ni uning tizimini-tuzilmasini, davlat organlari o‘rtasidagi munosabatni ko‘rib chiqish imkoniyatiga ega bo‘lamiz . Shunday qilib, «davlat» atamasi uch xil ma’noda: 2) 1) davlatli - tashkillashgan hamjamiyat ma’nosida;

3) davlat hokimiyati ma’nosida; 4) davlat organlari tizimi ma’nosida. Bu uch holatda ham, davlat hokimiyati sifatidagi ommaviy-siyosiy hokimiyatni tashkil etish va amal qilish haqida, biroq uning turli jabhalari (aspekto‘) haqidagi gap ketmoqda. Davlat tushunchasi mana shu uch jihatni o‘z ichiga oladi. Davlat tushunchasi doimo ommaviy-siyosiy hokimiyat tushunchasi orqali tushuntiriladi. Shunday qilib , davlat - bu muayyan hududda yashaydigan aholiga o‘z hokimiy ta’sirini o‘tkazadigan ommaviy-siyosiy hokimiyatning alohida organi bo‘lib, u o‘z oldiga ko‘ygan vazifalarni bajarish uchun maxsus apparatiga tayanadi. Davlat -bu alohida siyosiy tuzilma bo‘lib, u butun jamiyat nomidan ish yuritadi, jamiyatni birlashtirib, uni boshqaradi hamda turli guruhlar manfaati muvozanatini saqlab turadi. Bundan tashqari davlat tushunchasini turli ma’nolarda tushunish hollari mavjudligini ta’kidlab o‘tgan edik. Jumladan, davlat tushunchasi 2 xil ma’noda ishlatilishi mumkin: 1. tor ma’noda, ya’ni maxsus siyosiy tashkilot sifatida, ommaviy hokimiyat apparati sifatida; 2. keng ma’noda - muayyan hududda joylashgan, davlatli -tashkillashgan ijtimoiy birlik, bu tushuncha mamlakat tushunchasiga yaqin. Yana davlatning tarkibi va tuzilmasi mavjud; odamlar - bu davlat apparati tarkibini tashkil etadi; yana davlatning tuzilmasi mavjud, u davlatni tashkilotga aylantiradi. Davlat tuzilmasi nisbatan mustaqil, odamlar tarkibi o‘zgarib turish mumkin. Ommaviy-siyosiy hokimiyat tushunchasi Ma’lumki, jamiyatda hokimiyatning turlari ko‘p, xususan, oiladagi oila boshlig‘ining hokimiyati, ho‘jayinning xizmatkori ustidan hokimiyati, mulkdorning iqtisodiy hokimiyati, guruhdagi sardor hokimiyati, diniy hokimiyat va boshqalar.

Biroq bu hokimiyat ko‘rinishlarining birontasi ham butun jamiyatga tarqalmaydi, xalq nomidan ish yuritmaydi, ya’ni ommaviy xarakterga ega emas. Ommaviy hokimiyat hududiy prinsipga binoan tarqaladi, unga taaluqli hududdagi barcha aholi bo‘ysunadi . Siyosiy hokimiyat - jamiyatning farovonligini ta’minlash maqsadida xalqni boshqarishni amalga oshiradigan hokimiyat. Ommaviy hokimiyat maxsus odamlar tabaqasi - mutaxassislar tomonidan amalga oshiriladi va u soliqlar hisobiga faoliyat yurgizadi. Ommaviy-siyosiy hokimiyatning belgilari : o‘z hokimiyati ta’siridagi aholini birlashtiradi; maxsus apparat tomonidan amalga oshiriladi; suverenitet va qonun ijod etish huquqiga ega; Ommaviy-siyosiy hokimiyatni o‘z mazmuniga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin; - ommaviy-siyosiy hokimiyatni amalga oshirishning huquqiy tipi (bunda hokimiyat fuqarolarning erkinligi bilan cheklangan bo‘ladi); - kuchga asoslangan tip (eski despotiyadan to hozirgi totalitarizmgacha ). Aytish joizki, hozirgi zamon fanida davlat va huquqning o‘zaro bog‘liqligi umum e’tirof etiladi, davlat hokimiyati huquqiy asoslarda faoliyat yurgizish zarurati ta’kidlanadi . Davlatning sotsiologik konsepsiyasi Davlat va huquqni tushunishning tiplariga muvofiq holda turlicha konsepsiyalar shakllangan, xususan, pozitivistik tip doirasida sotsiologik va legistik, huquqni tushunishning neopozitivistik yuridik tipi doirasida esa libertar konsepsiya shakllangan. Davlatning ushbu konsepsiyasida shaklidan va mazmunidan qat’i nazar har qanday ommaviy-siyosiy hokimiyat tashkiloti davlat deb ataladi .

Sotsiologik konsepsiyaning barcha ko‘rinishlari uchun umumiy jihat bo‘lib, davlatning yuridik tabiatini inkor etish, uning kuchga tayanish jihatini esa mutloqlashtirish hisoblanadi. Bu kuchga urg‘u beradigan konsepsiyadir. Davlatning mohiyati bunda tashkiliy kuch, siyosiy kuch sifatida talqin etiladi. Unga ko‘ra, bu siyosiy-tashkiliy kuch huquq bilan cheklanmaydigan va erkinlik o‘lchovini (mera) o‘z xohishicha belgilaydi. Davlatni bunday tushunishda siyosiy erksizlikka yo‘l qo‘yilishi, siyosiy hokimiyatning cheklanmasligiga olib kelishi mumkin. Bu nazariyaning da’vlatga ta’rifi quyidagicha: davlat bu muayyan hududda yashaydigan aholiga nisbatan eng ma’qul (eng kuchli, oliy, suveren) hokimiyat tashkiloti. Davlatning bu konsepsiyasi klassik legistik pozitivizm D.N.Ostin, G.F.SHershenevich, L.Gumplovichlar tomonidan foydalanilgan. Ularning talqinicha «huquq - bu davlatning, oliy hokimiyatning, suverenning buyrug‘i». Huquqni bunday tushunishda, davlat kuch sifatida birlamchi, «huquq» esa - ikkilamchi, davlat - bu qonun chiqaradigan kuchga monopoliyasi bo‘lgan tashkilot. Shu bois hokimiyatning qonuniy shakli, uning bor yoki yo‘qligi bu konsepsiya uchun potensial ahamiyatga ega emas. Oliy xokimiyat qonunga binoan, yoki qonunga zid holda amalga oshirilishi mumkin, chunki bu xokimiyat oliy xokimiyat!? Konun (huquq) bu shu narsaki, oliy xokimiyat nimani xohlasa, suveren xokimiyatning amri-irodasi qanday bo‘lsa-huquq shunday bo‘ladi. Shu bois sotsiologik konsepsiya davlat hokimiyatining vakolati qonun bilan tartibga solinishi mumkinligi aytiladi, biroq qonun davlat hokimiyati uchun majburiy emas deb ta’kidlaydi. Bu konsepsiyaning qarashicha, davlat bu hokimiyat to‘g‘risidagi qonunlarda bitilgan rasmiy qoidalar emas, balki hokimiyatdagi faktik, amaldagi buysundirish, bo‘ysunish munosabatlari, hokimiyatning amalda tashkil etilishi va faoliyati deb tushuniladi. Davlat ijtimoiy kuch sifatida hokimiyatni amalga oshirishning qonuniy shakliga rioya etishi yoki etmasligi ham mumkin. Sotsiologik konsepsiyaning bir ko‘rinishi bo‘lib, davlatning markscha-lenincha konsepsiyasi hisoblanadi. Bunda davlatning mohiyati sinfiy hukmronlik va sinfiy majburlov orqali tushuntiriladi.

Bolsheviklar partiyasinig rahbari Leninning ta’rificha, davlatning mohiyati-bu diktaturadir, hukmron sinfning boshqa sinflarni bostirish uchun majburlovidir. I.V.Stalinning talqinida-davlat hukmron sinf qo‘lida o‘zining sinfiy dushmanlarini bostirish mashinasi. Muayyan bir sinf diktaturasi hokimiyatning hech qanday qonunlar bilan cheklanmaganligi bog‘liq emasligini anglatadi. Lenin aytganidek, diktatura- bu biron bir qonunlar bilan bog‘liq bo‘lmagan, bevosita kuchga asoslangan hokimiyatdir. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, marksizm-leninizm davlatni «hatto qonun bilan ham cheklanmaydigan tabiatli ommaviy-siyosiy hokimiyatning g‘ayri-huquqiy tashkiloti» sifatida talqin etgan. Ma’lumki, qadimdanoq siyosiy fikr siyosiy hokimiyatning eng muhim jihatlarini ko‘rsatgan : - maqsadga erishish vositasi sifatida tashkiliy zo‘rlik (tashkillashgan majburlov); -umumiy vazifalarni bajarish, hokimiyatning maqsadi sifatida ijtimoiy farovonlikka erishish . Tarixiy taraqqiyot natijasida muayyan guruh, muayyan sinf manfaati yo‘lidan tashkiliy majburlov siyosiy hayotda borgan sari keyingi o‘rinlarga o‘tib bormoqda, davlatning umumijtimoiy faoliyati esa birinchi o‘rinlarni egallamoqda. Hozirgi kunda, iqtisodiy, siyosiy jihatdan rivojlangan davlatlarda ijtimoiy ziddiyatlar borgan sari bartaraf etilmoqda va ular o‘zining tangligini yo‘qotmoqda, natijada katta ijtimoiy guruhlarga nisbatan siyosiy majburlov o‘tkazish ehtiyoji ham yo‘qolmoqda. Marksizmning «farzandi» bo‘lgan sinflar ham yo‘q. Hozirgi zamon demokratik davlatlarida siyosiy hokimiyat ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi bo‘lishi mumkin bo‘lgan nizolarni hal etishning sivilizatsiyaviy tartibotini, samarali mexanizmini ishlab chiqqan va undan o‘rinli foydalanadi. Ayni paytda jamiyat a’zolarining fuqarolik inoqlikka bo‘lgan umumiy intilishlarini yo‘llab, nafaqat ijtimoiy jihatdan kuchlilarninggina emas, balki ijtimoiy kuchsizlarning ham manfaatlarini himoya qiladi va kafolatlaydi, milliy daromadni qayta taqsimlash orqali kuchli va kuchsizlar o‘rtasida muvozanatni ta’minlaydi . Shunday qilib, zo‘ravonlik nazariyasi hozirgi zamon rivojlangan davlatlariga mos kelmaydi. Shuni anglagan sotsiologik konsepsiya vakillari hokimiyatning

sinfiy, diktatorlik, despotik xarakteri davlatning ayrim tarixiy shakllariga xos, ayniqsa, aholi uchun umumiy bo‘lgan ishlarni asosan majburlov vositasida hal etish tarixiy rivojlanmagan davlatlarga xos, hozirgi zamon davlati uchun esa- hokimiyatning ijtimoiy kelishuvga, kompromisga intilishi xos, degan fikrlarni ham ilgari surishmoqda. Sotsiologik konsepsiyaning yana bir nozik jihati-davlat bilan despotiyani farqlamasligidir. Bu nazariyaning talqinida davlatga oid hodisalarning mohiyati, hatto zo‘rlovgacha borib yetadigan tashkiliy majburlovda tushuniladi va (bunga bog‘liq holda) shu bois, fuqarolarning erkinligi bilan cheklanmagan «davlat» hokimiyati bo‘lishi nazarda tutiladi. Shu bilan «davlat» atamasi bilan belgilanadigan siyosiy hodisa va munosabatlarning doirasi asossiz kengaytiriladi- demak davlat liberal, demokratik, diktatorlik, despotik, totalitar va shunga o‘xshash bo‘lishi mumkin, barcha holda ham u davlat bo‘laveradi. Hokimiyat yaxshi yoki yomon, adolatli yoki adolatsiz va sh.o‘. bo‘lishi mumkin, biroq bu baholash sotsiologik konsepsiyadagi davlat tushunchasiga aloqasi yuq. Qisqasi, bu nazariyaning mohiyatidan shu narsa kelib chiqadiki, har qanday o‘z-o‘zicha majburlovni amalga oshiruvchi istalgan tashkilot, agarda u muayyan hududdagi muayyan xalqda eng kuchli tashkilot bo‘lsa davlat bo‘lishi mumkin, Shu munosabat bilan, V asrda yashab o‘tgan «cherkov otalari» dan biri bo‘lmish Avgustining ushbu masaladagi ritorik savolini eslash o‘rinli, u davlatli- tashkillashgan hamjamiyat- (civitas) adolatga asoslanadi, despotik podshohliklarni esa (regnu) davlat deb bo‘lmaydi-qabilida isbotlashga urinib, «Adolatga asoslanmaydigan podshohlikning mohiyati-talonchilar to‘dasidan nimasi bilan farqlanadi?» degan edi. Ushbu xristian mutafakkirining tasavvurida qoloq xalqlardagi (yazo‘chnikov) podsholikda davlat-huquqiy muloqot va munosabatlar yuq, ularda bitta yo‘lboshchining hokimiyatigina mavjud va uning bu hokimiyatiga hech kim tajovuz qila olmaydi, bor «huquq» esa topilgan o‘ljani belgilangan odatga ko‘ra bo‘lishdan iboratdir. Mana shu «hokimiyat» ularda «davlat» hisoblanadi. Bu muhim savolga bir yarim ming yildan so‘ng, G.Kelzen sotsiologik konsepsiya nuqtai-nazaridan javob bergan: «Talonchilar to‘dasini shuning uchun ham davlat deb bo‘lmaydi-ki, ushbu to‘da harakat qiladigan hududda talonchilar

to‘dasidan kuchli va qudratli bo‘lgan ijtimoiy kuch, hokimiyat mavjud. Ana shu hokimiyat-aynan davlatdir». Shu bois, ko‘chadagi bosqinchilarning buyrug‘ini davlatning qonun-qoidalari bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Biroq, bosqinchilar bandasi tomonidan muayyan hududda o‘rnatilgan tartibot eng kuchli va samarali bo‘lsa, uni huquqiy tartibot deb, va bu huquqiy tartibot doirasida shakllangan sotsiumni esa davlat deb hisoblash kerak. O‘z fikrini isbotlash uchun Kelzen XVI-XIX asrlarda Afrikaning shimoliy qirg‘oqlarida shakllangan qaroqchi davlatlarni, ya’ni Jazoir, Tunis, Trispoli va bolsheviklarning totalitar rejimini misol qilib keltiradi. Kelzenning ta’kidlashicha AQSH sudlari bolsheviklar rejimining aktlarini davlat-huquqiy aktlar sifatida dastavval tan olmagan, chunki bu rejimni gansterlar to‘dasi deb hisoblashgan, keyinchalik esa, bu rejimning tugamaganligini, balki barqaror, SSSR hududidagi istalgan hokimiyatga ko‘ra samarali ekanligini ko‘rib, bu rejimni davlat- huquqiy rejim sifatida tan olgan. Sotsiologik konsepsiya insonning tabiiy huquqlarini va huquqiy davlat tushunchasini inkor etadi. Barcha subyektiv huquq-larni davlat tomonidan berilgan, oktrairlangan (in’om etilgan), konun chiqaruvchining irodasidan kelib chiqqan deb, hisoblaydi. Bu konsepsiyada «huquq» oliy hokimiyatning buyrug‘i deb, shaxsning huquq va erkinliklari esa-hokimiy qonun ijodkorlik-ning mahsuli sifatida qaraladi. Bu holatda davlat huquq bilan emas, balki, aksincha, huquq-bu davlatning ixtiyorida to‘laligicha bo‘ladigan hodisa. Shu bois, bu konsepsiya «huquqiy davlat» qoyasiga salbiy munosabatda bo‘ladi.Davlat despotik bo‘lishi mumkin, biroq u huquqiy bo‘la olmaydi.Huquqiy davlatda fuqarolarning erkinligi bilan hokimiyat cheklangan bo‘ladi; hech bir kuch davlatni cheklay olmaydi chunki davlat o‘sha hududdagi eng kuchli hokimiyat tashkiloti, mabodo boshqa ijtimoiy siyosiy kuch davlatni cheklay olsa-qandaydir «huquq» bilan, bunday vaziyatda davlat deb, faoliyatini cheklash mumkin bo‘lgan siyosiy hokimiyatni emas, balki boshqalarni cheklaydigan, biroq o‘zi cheklanmagan holda, to‘la hokimiyatli qoladigan kuchni davlat deyish kerak. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, mazkur konsepsiya doirasida konstitutsiyaviy va xalqaro huquqni tushuntirish amrimahol.

Umuman, agar davlatning mohiyatini, tabiatini kuchga asos-langan hokimiyat tashkiloti deb talqin etiladigan bo‘lsa, bu holda huquqiy davlat tushunchasini na gnoseologik, yo na mantiqan anglash qiyin. Sotsiologik konsepsiya vakillari zamonga moslashishga harakat qilib, o‘z qarashlari va huquqiy davlat tushunchasini hozirgi kun talablariga moslab uyg‘unlashtirishga intilmoqdalar. Biroq davlat ni kuchga asoslanadi deb tushunish zamirida hokimiyatning huquqga bo‘ysunishini, yoki huquq hukmronligini qanday tushuntirish mum kin?! Bunday tushunishda huquq bilan qonun tenglashtiriladi va huquq hukmronligi tushunchasi qonunning ustuvorligi tushunchasi bilan almashtiriladi . Bu konsepsiya uchun huquqiy davlat tushunchasi tushunarsiz bo‘lib qolmoqda. U «qonuniylik (yoki qonunchilik) davlati» degan tushunchani qabul qilib, unga ko‘ra, davlat o‘zini o‘z qonunlari bilan cheklovchi, ya’ni hokimiyat qonun bilan bog‘langan, biroq, ayni paytda u bu qonunlarni o‘z hohishicha o‘zgartirishi mumkin. Demak, bunda davlat bevosita o‘zining istagi (proizvol) bilangina bog‘langan. Bu holda diktaturaga aylanib qolishi hech gap emas. Kelzencha davlatni tushunishning mohiyati mana shularda ifodalanadi . Davlatning legistik konsepsiyasi Ushbu konsepsiya XIX-asrning ikkinchi yarmida Germaniyada vujudga kelgan va XX-asrda G.Kelzen tomonidan nazariya sifatida mantiqan yakunlangan. Bu konsepsiyaning mazmunida davlat fenomeni ommaviy-siyosiy hokimiyat to‘g‘risidagi qonunlar mazmuni bilan tenglashtiriladi. Davlatning legistik konsepsiyasi davlat deganda siyosiy hokimiyatning qonunlar bilan rasmiylashtirilgan apparatini, uning qonunga muvofiq tashkil etilishini va amal qilishini, hokimiyat organlarining qonuniy kompetensiyasini tushunadi. Bu nazariya davlatni aslida amalda konstitutsiyaviy va ma’muriy qonunchilik qoidalari, sud tuzilishiga va boshqa davlat organlariga oid qonunchilik qoidalariga tenglashtiradi. Demak, bu nazariya yondoshuvicha - monarx, prezident, xukumat, sud, prokuratura, politsiya va hokimiyatning boshqa institutlari hamda mansabdor shaxslar to‘g‘risida qonunlarda nima deyilgan bo‘lsa, o‘sha davlat, bunda qonunlarda yuqoridagi organlar

to‘g‘risida nima deyilganligi e’tiborga olinmaydi, garchi bu qonunlarning mazmuni turlicha bo‘lishi mumkin. Davlat hokimiyatning qonuniy shakli orqali belgilanadi, biroq qonunlarning mazmuni orqali emas. Yuqorida ko‘rib chiqqanimizdek, davlatning sotsiologik konsepsiyasi davlatning elementlari sifatida hokimiyat ostidagi hududni, hokimiyat ostidagi aholini va suveren hokimiyatni ko‘rsatadi. Legistik konsepsiyada esa davlatning bu elementlari o‘zining qonunchilik talqinini topadi, ya’ni davlat hududi - bu «qonunlarning makonda harakat qilish sohasi» deb, davlat aholisini esa «mamlakat qonunlarining shaxslarga nisbatan harakat sohasi» deb, davlat hokimiyatini esa - muayyan makonda va muayyan doiradagi shaxslarga nisbatan harakat qiladigan qonunlardagi qoidalar deb talqin etadi. Pozitivizm yo‘nalishidagi fan davlat sof «yuridik» nuqtai-nazaridan qarashga intilishi legistik konsepsiyaning keng tarqalishiga zamin yaratgan: zero sotsiologlar va politologlar real hokimiyat munosabatlarini o‘rganadilar, faylasuflar ideal, fozil davlat to‘g‘risida o‘y suradilar, yurist-qonunshunoslar esa harakatdagi qonunlarni o‘rganishlari kerak, demak, davlat qonunshunoslar uchun hokimiyat to‘g‘risidagi qonunlar mazmuni sifatida kasbiy qiziqish uyg‘otadi. Umuman olganda davlat hokimiyatining ajralmas xususiyati -bu uning qonuniy shaklidir, chunki qonunlar davlat hokimiyati organlarining tashkil etilishi va faoliyati asoslarini, ularning kompetensiyalari doiralarini belgilab beradi. Shu bois, agar faktik, real hokimiy munosabatlar davlat hokimiyati to‘g‘risidagi qonunlar mazmuniga mos kelsa, bu holda qonunlarni o‘rganish bilan kifoyalanish mumkin. Biroq qonunda mustahkamlangan munosabatlar ham davlatni ifodalay olmaydi, qonunlarni qonun chiqaruvchi hokimiyat o‘rnatadi, shu bois ommaviy-siyosiy hokimiyat, aslida doimo qonunda mustahkamlangandek bo‘lavermaydi. Ushbu konsepsiyaga ko‘ra, qonunlarni davlat vujudga keltirmay, balki qonunlar davlat hokimiyatini vujudga keltiradi . Shu o‘rinda sotsiologik va legistik konsepsiyalarning farqi yaqqol ko‘zga tashlanadi: sotsiologik konsepsiya hokimiyatning (hokimiy munosabatlarning) faqat faktik munosabatlarigagina urg‘u bersa va hokimiyatning qonuniy shaklini e’tibordan chetda qoldirsa, legistik konsepsiya, aksincha, faktik siyosiy munosabatlardan uzoqlashib, davlatni u haqdagi qonun hujjatlari qoidalari bilan tenglashtirishadi,

hokimiyat qonunda belgilangandan boshqacha tarzda faoliyat yurgizishi mumkinligi bu nazariya tomonidan hisobga olinmaydi. Legistik nazariya hokimiyat to‘g‘risidagi qonunlar, faktik hokimiy munosabatlar bilan mos keladigan davlatlarda ancha ildiz otgan, chunki bu davlatlarda hokimiyat to‘g‘risida qonunlarda ko‘rsatilgan qoidalar hayotga mos keladi, lekin bu hol barcha davlatlarga xos emas. Soxta konstitutsiyali davlatlarga legistik davlat nazariyasi mos kelmaydi, garchi legistlar uchun hokimiyatning qonuniy shaklidan tashqari real shakli huddi yo‘qdek ko‘rinsa-da. Legizm uchun qonun xujjatlari birlamchi, faktik hokimiy munosabatlar ikkilamchi hisoblanadi, ya’ni «qonunda nima deyilgan bo‘lsa, real hayotda ham shunday» degan yondoshuvga asoslaniladi. Qonun bilan ijtimoiy hayot o‘rtasidagi munosabatni bunday tasavvur etish, «yuridik idiotizm» yoki «yuridik kretinizm» ga yaqinlashib qolishdir. Sotsiologik konsepsiya ham, legistik konsepsiya ham davlat bilan despotiyani farqlamaydi. Agar legistik yondoshuvga asoslanib, davlat bu qonun xujjatlarida mustahkamlangan qoidalar deb tushunilsa, unda despotik, majburlovga asoslangan tartibotni ham davlatiy tartibot deyish mumkin, chunki u ham qonunlarda mustahkamlangan axir?! Legistik konsepsiya nuqtai nazaridan turib, huquqiy davlat tushunchasini anglash ham qiyin. Qonunlarda hokimiyat qanday mustahkamlanganligiga qarab bu davlatlar demokratik, respublikaviy, totalitar, fashistik deb atalishi mumkin. Bu holda «huquqiy davlat» atamasi bema’no tushunchaga aylanib qoladi, huquqiy davlat atamasi esa pleonizm (ortiqcha, keraksiz so‘z) ga aylanadi. Zero, legistlar uchun har qanday mazmundagi qonunlar -«huquq» hisoblanadi, davlat esa - qonunda nimalar mustahkamlangan bo‘lsa, o‘sha, demak barcha davlatlar avvaldanoq huquqiy hisoblanadi, chunki ular qonunda mustahkamlangan. Hokimiyatni tashkil etishning har qanday kuchga asoslangan, o‘zboshimcha shakllari ham huquqiy deb tushunish mumkin, zero u qonunda mustahkamlangan . Gnoseologik jihatdan ham legistik nazariya to‘g‘ri emas. Chunki, bir tomondan hozirgi zamon rivojlangan davlat-huquqiy madaniyati sharoitida ommaviy-siyosiy hokimiyat, albatta, qonuniy shaklda amal qiladi. Huddi shuningdek, yana bir talab, ya’ni normativ-qonunchilik talabi ham o‘rinli, chunki davlat hokimiyati qat’iy ravishda qonunga

muvofiq tashkil etilishi amal qilishi lozim. Biroq, shunisi aniqqi, barcha davlatlarning mazmun va mohiyatini qonun hujjatlari mazmunini bilish orqali anglab bo‘lmaydi, shu bois davlat tushunchasini qonunlardagi normalar mazmuni bilan chegaralab bo‘lmaydi. Ikkinchi tomondan esa hozirgi zamon yuridik fanida davlat nazariyasi davlatni ommaviy-siyosiy hokimiyatning huquqiy tashkiloti sifatida, huquqiy qonunlar bilan cheklangan hokimiyat sifatida talqin etadi va davlatga siyosiy hokimiyatning g‘ayri huquqiy kuchga asoslangan tashkilotini qarama-qarshi qo‘yadi. Shu o‘rinda aytish mumkinki, davlat kuchini huquq bilan cheklashdan tashqarida mavjud bo‘lmaydi. Bu holatda legistik konsepsiyaning «davlat - bu pozitiv huquqqa asoslanadigan hokimiyat» degan qoidasi qonunlarning, hamda davlatning huquqiyligini belgilovchi mezonlarini ko‘rsatmaydi. Legistik konsepsiyaga ko‘ra, pozitiv huquq - bu hokimiyat qonunlarida o‘rnatgan qoidalar, ehtimol hokimiyat - bu qonunlarni o‘zboshimchalik bilan ham o‘rnatgan bo‘lishi mumkin, bu jihat legizm uchun ahamiyatsiz hisoblanadi. Shunday qilib, davlatning yangi konstruksiyasi «qonunchilik (zakonnicheskiy) davlati» kelib chiqayapti. Sotsiologik konsepiyada, hokimiyat o‘z hoxishicha qonunda davlat hokimiyatini amalga oshirishning doirasini, chegarasini belgilash yoki belgilamasligi ham mumkin, mabodo belgilangan bo‘lmasa ham davlat hokimiyati o‘zining davlat ekanligi yo‘qotmaydi. Legistik konsepsiyada esa hokimiyat qonun bilan bog‘langan bo‘lmasa u davlat hokimiyati deb hisoblanmaydi, biroq, bunda qonunlarning xarakteri to‘g‘risida aniq fikr aytilmaydi, qonunlar o‘zboshimchalik xarakteriga ega bo‘lishi mumkin degan fikrga kelishi mumkin. Boshqacha aytganda, legistik konsepsiyada davlat hokimiyati o‘zini qanday tarzda qonunlarda ko‘rsatsa, shunday shakli nazarda tutiladi. Shunday qilib, legistik konsepsiyada davlatning xarakteri, mazmuni, qonun xujjatlaridagi hokimiyat to‘g‘risidagi qoidalarga tenglashtiriladi, biroq, oddiy talaba ham qonun boshqa, hayot boshqa bo‘lishi mumkinligini biladi, shu bois faqat huquqiy qonunlarda ifodalangan hokimiyat real hokimiyatga mos kelsagina, shunda tom ma’nodagi davlat haqida hulosa qilish mumkin. Biroq bu konsepsiya qonunlarni huquqiy, yoki noqonuniyga ajratmaydi, ya’ni qonun bilan huquqni tenglashtiradi. Konsepsiyaning nomaqbul jihati shundaki, unda g‘ayri demokratik rejimli davlatlar ham haqiqiy davlat deb tushuniladi, zero ular ham qonuniy shaklda amal qiladi. Konsepsiya

qonunlarni xarakterini aniqlash, aniq mezonlar oldinga surish kabi vazifalardan o‘zini olib qochadi. Hozirgi kunda faqat huquqiy qonunlarda o‘zining ifodasini topgan, qonuniy shaklda amal qilayotgan va real faktik hokimiy munosabatlar qonun qoidalarga mos kelgan siyosiy hokimiyat tashkilotini, davlat deyish mumkin . Davlatning libertar konsepsiyalari Davlat - hokimiyatning huquqiy shakli sifatida. Davlatni yuridik jihatdan tushunish, davlatni kuch bilan huquqning birlashuvi yoki hokimiyatni huquqiy qonunlar bilan cheklash, davlatga despotiyani qarshi qo‘yish kabi fikrlar qadimdan ma’lum - qadimgi Yunon siyosiy fikridanoq ular boshlangan. Fanda pozitivizm hukmronlik qilgan davrlarda sotsiologik va legistik konsepsiyalar keng tarqalgan, biroq, XX asrning 2-yarmida davlatni yuridik tushunish fanda o‘zining yo‘qotilgan nufuzini ancha tiklab oldi. Davlatni yuridik tushunish, ilmiy adabiyotda, xususan, Vladik Sumbatovich Nersesyans tomonidan qo‘yidagicha belgilanadi: davlat -bu ommaviy-siyosiy hokimiyatni tashkil etish va uning amal qilishining huquqiy shakli (huquq tipi) dir. Ko‘rinib turibdiki, bu o‘rinda huquqiy degan ibora qonun bilan huquqni bir-biridan farqlashga asoslangan, aks holda, qonun bilan huquq tenglashtirilsa, bu holda «davlat - bu hokimiyatning huquqiy tashkiloti, hokimiyatni huquqiy tashkil etishdir» degan ibora bemanilik - tavtalogiyaga yaqinlashib qoladi, ya’ni davlat hokimiyati-qonun tushunchasi orqali, ya’ni hokimiy faoliyatning o‘zining bevosita natijasi bo‘lishi-qonun orqali talqin etiladi. Biroq, bu hozirgi zamon davlatiga huquqiy qonunchilik ko‘zgusi orqali, davlat hokimiyatiga oid qonunlar normalari orqali qarash kerak emas, degan ma’noni anglatmaydi. Hozirgi zamon libertar nazariyasi davlat hokimiyati to‘g‘risidagi qonunlarni fuqarolarning erkinligini ta’minlashning zaruriy shakli sifatida tushuntiradi va qonunlarni o‘zining asl vazifasi bo‘lgan, fuqarolarning erkinligi, xavfsizligi, mulkini ta’minlashni qanday amalga oshirayotganligiga bog‘liq holda baholaydi.

Agar hokimiyat haqidagi qonunlar fuqarolarning erkinligini inkor etsa, bu holda bunday qonunlar, yuridik jihatdan davlatga emas, despotiyaga mos keladi. Davlat- bu insonlarning ijtimoiy hayotlarida erkinliklarini amalga oshirishning va ta’minlashning institutsiyaviy mavjudligi (borlig‘i) shaklidir. Shunday qilib, davlat tushunchasi ommaviy-siyosiy hokimiyatning tashkilotini nazarda tutadi, biroq, albatta, faqatgina huquqiy tipda tashkil etilgan hokimiyatni taqozo qiladi. Buning ma’nosi shuki, bir tomondan, davlat hokimiyatining tashqi belgilari bo‘lib, hokimiyatga bo‘ysunuvchi aholi, hokimiyat tarqaladigan hudud va suveren hokimiyat hisoblanadi. Biroq, boshqa tomondan esa, davlatning bu belgilariga, elementlariga yuridik talqin beriladi, xususan, libertar nazariyaga ko‘ra, davlat hokimiyati oliy hokimiyat hisoblanadi, biroq, har tomonlama kuchaygan hokimiyat (vsesilnaya) emas. Davlat hokimiyati bu shunday ommaviy-siyosiy hokimiyatki, u huquqiy ramkaga solingan, fuqarolarning erkinligi bilan hech bo‘lmasa, minimal darajada cheklangan bo‘lishi shart. Bu siyosiy hukmronlikning shunday mexanizmiki, u albatta, u yoki bu tarzda huquq bilan bog‘liq, o‘z-o‘zicha emas, balki vakolatlar doirasida amal qiladi. «Hech bo‘lmaganda», «minimal darajada», «u yoki bu tarzda» degan iboralarning ishlatilishi boisi shundaki, har bir davlat huquq bilan o‘zining sivilizatsiyaviylik darajasi, har bir xalqda huquqning va huquqiy madaniyatning rivojlanganligiga qarab bog‘liq bo‘ladi. Davlatning huquq bilan bog‘langanlik darajasi davlatlar taraqqiyotining turli bosqichlarida turlicha bo‘lganligi tabiiydir. Hozirgi kunda huquqiy davlat andozalariga hamma davlat ham mos kelavermaydi. Biroq, maboda hokimiyat hech bo‘lmasa, muayyan qism fuqarolarning muayyan huquqlari bilan ma’lum darajada cheklangan bo‘lsa, bu xolda har kanday davlatni davlat deyish mumkin, Shu o‘rinda «davlat» «stato» atamasi etimologiyasiga ozroq to‘xtalish zarur. Umuman, bu atamani ilmiy muomalaga XVI-asrda buyuk italyan siyosiy mutafakkiri N.Makiavelli kiritgan. Albatta ruscha «gosudarstvo» so‘zlarida libertar davlatni tushunish unchalik ifodalanmagan. Davlat so‘zi mulk ma’nosini ham anglatishi ma’lum darajada ramziy ma’noga ega, eslab ko‘raylik osiyocha paydo bo‘lgan davlatlarda hokimiyatga egalik, o‘z navbatida, tegishlicha mulkka egalikka olib kelgan, xususan, monarx eng katta mulk egasi ham hisoblangan, shu bois bo‘lsa kerak, davlat so‘zi ikki

ma’noda -ommaviy-siyosiy hokimiyat tashkiloti bo‘lgan davlat ma’nosida va yana mol- mulk boylik ma’nosida ham ishlatiladi. Ruscha «gosudarstvo» so‘zi go- sud-ar, ya’ni sud so‘ziga yaqin, biroq, hozirgi kun tushunchasiga binoan davlat ham «gosudarstvo» mohiyatan yunoncha polis, politeia, lotincha civitas, respublica so‘zining ma’nosini anglatadi. Keyinchalik lotin tili asosida roman va german tillarida status (stato, state, staat, etat va boshqalar) kabi terminlar shakllanib, ularning bari - jamiyat ommaviy- hokimiy va ommaviy-huquqiy holatini ifodalangan. Makiavelli stato atamasini XVI- asrda ilmiy adabiyotga kiritgunga qadar, siyosiy tilda «respublika», «boshqaruv», «imperiya», «knyazlik» kabi atamalar ishlatilib, yevropalik allomalar umume’tirof etilgan davlat atamasini bilishmagan ham va har bir davlatning konkret shaklidan foydalanishgan: respublika, podsholik va boshqalar. Stato so‘zi italiya tilida «holat», «tabaqa», «maqom» ma’nolari-ni anglatgan, na inglizcha state, na nemischa staat etimologik jihatdan podsho, xukmdor ma’nolarini anglatmagan, bu ma’noni ular yangi davrda kasb etgan. Hozirgi zamon libertar nazariyasi davlat bilan despotiyani bir-biridan ajratib farqlaydi. Shu munosabat bilan sivilizatsiyaning ikki shakli olg‘a suriladi, -personatsentrik -sistematsentrik Personatsentrik sivilizatsiyada shaxs sistemadan nisbatan mustaqil bo‘ladi, uning aksi esa - sistematsentrik sivilizatsiya bo‘lib, unda individning manfaatiga sovuqqonlik bilan qaraladi. Hozirgi zamon Yevropa sivilizatsiyasi personatsentrik hisoblanadi, biroq, hozirda ham sistematsentrik rejimlar mavjud, totalitar tuzumda sistematsentrizm hukmronlik qiladi. Libertar nazariyaga ko‘ra istalgan, nisbatan rivojlangan sivilizatsiyalarda ommaviy-siyosiy hokimiyat mavjud, biroq, bu hokimiyat personatsentrik va sistematsentrik sivilizatsiyalarda har xildir, tipan bir-biriga qarama-qarshidir. Personatsetrik sivili-zatsiyadagi siyosiy hokimiyatni davlat deb atasak, sistematsentrik sivilizatsiyadagi siyosiy hokimiyatni g‘ayri davlat deb ataymiz. Aynan, personatsentrik sivilizatsiyada hokimiyat jamiyatga nisbatan ikkilamchi, sistematsentrik sivilizatsiyada esa - hokimiyat birlamchi, birinchi o‘rinda turadi. Insonni

butunlay ijtimoiy tuzulma ixtiyoriga beradigan uning mehnat taqsimotida tutadigan o‘rnini, qaysi tabaqa va qatlamga mansubligini belgilaydigan ommaviy-siyosiy hokimiyat sistematsentrik sivilizatsiyani shakllan-tiradi, uning ijtimoiy, iqtisodiy tizimini, ma’naviy olamini vujudga keltiradi. Bu sivilizatsiyada butun ijtimoiy borliq siyosiylashgan, inson doimo hokimiy amr - bo‘ysunish munosabatlari doirasida mavjud bo‘ladi. Bu despotiyadir. Personatsentrik sivilizatsiyada -muayyan ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy olamda amal qiladigan insonlar, umumiy vazifalarni bajarish uchun ommaviy -siyosiy hokimiyatning tegishli institutlarini vujudga keltiradi va bu institutlar, o‘z navbatida, shakllanib bo‘lgan jamiyatga nisbatan xizmat vazifasini o‘taydi. Demak, davlat - bu jamiyatning birligini, yaxlitligini ta’-minlaydigan, davlat mexanizmi orqali jamiyat ishlarini boshqara-digan, suveren ommaviy-siyosiy hokimiyatni amalga oshiradigan, huquqqa insonlarning huquq va erkinliklarini, qonuniylik va huquqiy tartibotni kafolatlovchi umummajburiylik maqomini beradigan jamiyatning siyosiy tashkilotidir . Davlatning substansiyaviy, hududiy va institutsiyaviy elementlari Ta’kidlash joizki, hozirgi zamon davlati ko‘p qirrali ijtimoiy-siyosiy hodisa bo‘lib, uni tavsiflashda turfa qarashlar va yondashuvlar, nazariya va konsepsiyalar mavjud. Bunday holatning sabablaridan biri - dunyodagi barcha davlatlar rivojida va amal qilishida umumiy jihatlar bo‘lishi bilan birga, ayni paytda har bir davlat o‘ziga xos va mosdir. Aytish mumkinki har bir davlat o‘ziga xos unikumdir. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, «Dunyoda bir-biriga aynan o‘xshagan ikkita inson bo‘lmaganidek, bir-biriga aynan o‘xshagan ikkita davlat ham yo‘q. Har bir davlat - betakror ijtimoiy hodisa». Jahonda kechayotgan globallashuv va integratsiyalashuv jarayonlari davlat haqidagi klassik qarashlarga o‘zining ayrim tuzatishlarini kiritmoqda. Har bir davlat borgan sari xalqaro hamjamiyatga bog‘liq bo‘lib bormoqda. Bu obyektiv jarayon. Shu bilan bir qatorda, davlatni davlat ekanligini ta’minlab turadigan shunday elementlar borki, ularsiz davlat to‘la qonli bo‘laolmaydi. Bu davlatning aholisi, hududi va davlat organlaridir.

Darhaqiqat, davlat o‘z qo‘lida to‘plangan davlat hokimiyatini aniq belgilangan hududda istiqomat qiladigan aholiga qaratadi . Shunga bog‘liq holda davlatning: -davlat aholisi, - davlat hududi, -davlat hokimiyatini amalga oshiradigan davlat organlari tizimi - mavjud bo‘ladi . Davlatning substansiyaviy elementi Kishilik jamiyati tarixiga nazar tashlab, davlatlarning paydo bo‘lishi jarayoniga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, har qanday davlatning muayyan xalq (etnos) tomonidan shakllanganligini ko‘ramiz. Muayyan xalqning o‘z taqdirini o‘zi belgilashi jarayonida va uning natijasida millat shakllanadi. Shunga ko‘ra millat -davlatning substansiyaviy elementini tashkil etadi. Ayni paytda davlatning paydo bo‘lishi va shakllanishi tabiiy - tarixiy jarayon bo‘lmay, balki ijtimoiy-tarixiy jarayondir. Shu bois, muayyan xalqda davlatchilikning paydo bo‘lishi bevosita millatning shakllanishi natijasi bo‘lmay, balki bu jarayon kechgan ijtimoiy muhit hisoblanadi. Bundan har qanday davlat bir millatni yoki xalqni o‘z ichiga oladi, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak, albatta. Ko‘p millatli davlat umumiy hokimiyat ostida birlashgan ko‘p etnoslar tomonidan tashkil etilmaydi. Masalan, imperiyalar (asosiy) titul millat sifatidagi bir xalq yoki millat tomonidan tashkil etilib, boshqa millat va elatlar uning tarkibida «davlatni tashkil etuvchi» sifatida mavjud bo‘ladi. Etnos bu -siyosiy, madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan o‘z taqdirini o‘zi belgilash tabiiy huquqlariga ega bo‘lgan insonlar hamjamiyatidir. Etnosni ijtimoiy hodisa sifatida qaraydigan bo‘lsak, u-muayyan hududda tarixan vujudga kelgan tili, madaniyati, dini va boshqa ijtimoiy belgi va xususiyatlarining umumiyligiga asoslangan insonlarning uyushmasidir. Boshqa ijtimoiy belgilar sirasiga, agarda muayyan etnos davlatli-tashkillashgan jamiyatda istiqomat qilayotgan bo‘lsa, davlat hokimiyatining umumiyligi ham kiradi.

Etnogenez nazariyasiga ko‘ra etnos insonlarning tabiiy tarzda shakllangan hamjamiyati sifatida qaralsa-da, ayni paytda antropologik belgini juda mutloqlashtirish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Xolbuki, etnoslar turli xil aholi tarkibi asosida vujudga keladi, bir necha irqlarni ham o‘z ichiga olishi mumkin . Demak, etnos bu- uni tashkil etgan tarkibiy qismlarning antropologik turlichaligiga yo‘l qo‘yadigan insonlar hamjamiyati. Shu o‘rinda etnos bu ijtimoiy va biologik hodisadir deyish mumkin. Etnos nafaqat tabiiy, balki ijtimoiy-madaniy umumlashma bo‘lib, bu uni tashkil etuvchi aholining tili, dini moddiy madaniyati va boshqa jihatlari umumiyligiga asoslanadi. Bu belgilarning etnosni belgilashdagi ahamiyati salmoqli ekanligini e’tirof etgan holda, ayni paytda ular etnosni to‘la tavsiflashga yetarli bo‘lmay qolishi mumkinligini ta’kidlashga to‘g‘ri keladi. Masalan, til belgisini oladigan bo‘lsak, bitta til bir necha etnosga mansub bo‘lishi mumkin. Muhimi bunday isbotlarni etnosni tavsiflovchi boshqa ijtimoiy-madaniy belgilarga nisbatan ham ko‘rsatish mumkin. Yuqoridagilar asosida ijtimoiy-madaniy belgilarning birlamchi xarakterga ega emasliklarini e’tirof etishga to‘g‘ri keladi. L.N.Gumilevning fikricha, muayyan etnosga mansub ekanligini his etish insonlar o‘rtasidagi tizimli aloqaning bir ko‘rinishi bo‘lib, u mavjud obyektiv birlikni o‘zida ifoda etadi. Etnoslar o‘ziga xos xulq-atvor, yurish-turish stereotiplari bilan bir-biridan farqlanadi. Shu tariqa ijtimoiy tuzilmalarning tarixiy rivojlanishi sari etnoslarning madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o‘z taqdirini o‘zi belgilashi, boshqa etnoslardan siyosiy- huquqiy alohidalashuvi sodir bo‘la boradi, undan keyin etnos siyosiy hokimiy tashkilotga ega bo‘lishga intiladi. Bu holat hozirgi xalqaro huquqda xalqlarning siyosiy jihatdan o‘z taqdirini o‘zi belgilashga bo‘lgan tabiiy huquqi deb e’tirof etiladi. Etnos har doim muayyan bir hududda shakllanadi, shu bois uning mazkur hudud bilan uzviy bog‘liqligi vujudga keladi. Bunday jo‘g‘rofiy hudud mazkur etnosga Vatan hisoblanadi, va ushbu huquq bilan bog‘liqlik etnosning shakllanishida hal qiluvchi o‘rin tutadi.

Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, har bir etnos hududiy o‘z taqdirini o‘zi belgilashga, yoki Vatanga ega bo‘lishga, ya’ni o‘zi shakllangan hududda ommaviy - siyosiy tashkilot tuzishga haqli . Shunday qilib, aytish mumkinki, etnos bu muayyan hududda shakllangan, ijtimoiy- madaniy xususiyatlarga ega bo‘lgan va boshqa xuddi shunday birliklarga nisbatan siyosiy jihatdan alohida bo‘lishga intiladigan, umumiy etnik mansublik hissi bilan birlashgan insonlar uyushmasidir. Etnos tushunchasidan keyin bevosita millat tushunchasini tushu-nishga harakat qilamiz. Hozirgi zamon xalqaro huquqida millat tushunchasi ikki xil ma’noda ishlatilishini ta’kidlash zarur. Avvalo «etnos» atamasining sinonimi sifatida, so‘ngra xalqaro huquqda davlat atamasining sinonimi sifatida qo‘llaniladi. Ayni paytda «millat» muayyan davlatga mansublik, fuqarolik sifatida anglaniladi. Bunday yondashuv davlatni insonlar hamjamiyati sifatida tushunish bilan bog‘liq holda shakllangan bo‘lsa kerak. Darvoqe xalqaro huquq nuqtai nazaricha «millat» bu - «davlat tashkil etuvchi» xalqdir, bu xalqning tarkibiga etnik jihatidan qat’i nazar barcha aholi kiradi. Bu holda Birlashgan Millatlar Tashkiloti birlashgan etnoslar tashkiloti bo‘lmay, balki Birlashgan Davlatlar Tashkilotidir, xuddi shuningdek, xalqaro huquq, etnoslararo huquq bo‘lmay, davlatlararo huquqdir. Qisqasi xalqaro huquqdagi Millat atamasi orqali mavjud bir davlat anglashiladi. Xalqning tashqi siyosiy jihatdan o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqining subyektlari bo‘lib, butun dunyo bo‘yicha tarqalib ketmagan holda muayyan hududda zich joylashib, istiqomat qilayotgan har qanday xalq bo‘lishi mumkin. Millat esa shunday huquqini amalga oshirgan xalq hisoblanadi. Xalqning tashqi siyosiy jihatdan o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqi ikki yo‘l bilan amalga oshishi mumkin : -o‘zining mustaqil alohida suveren davlatini tashkil etish yo‘li bilan; -yoki alohida davlat tashkil etmay, biron-bir mavjud davlat tarkibiga kirish. Hozirgi zamon xalqaro huquqiga ko‘ra har bir xalq o‘z davlat-chiligiga ega bo‘lishi mumkin, biroq bu huquqni amalga oshirish boshqa xalqlarning huquqlarini, manfaatlarini, tinchligini buzish hisobiga amalga oshirilmasligi kerak . Shu o‘rinda «titul millat» va «etnik(milliy) kamchilik» tu-shunchalarini ajratish zarur. «Titul millat» bu –o‘zining mustaqil davlatini tuzgan, tashkil topgan davlatga o‘z nomini,

tilini bera-digan xalqdir. Biroq davlat tarkibiga «titul millat» dan boshqa ham millat va elatlar kiradi. Ular ham o‘z navbatida ikki tipga ajraladi: Birinchi tipga o‘zining asl vatanida yashaydigan, biroq mazkur davlat hududidan tashqarida o‘z davlatiga ega bo‘lmagan etnoslar yoki etnosning bir qismi kiradi. Mazkur etnik kamchiliklar boshqa etnoslar kabi tashqi siyosiy o‘z taqdirini o‘zi belgilashga haqli. Etnik kamchilikka nisbatan bu huquq uning davlatdan ajralib chiqib, o‘z milliy davlatini tuzish yoki boshqa bir davlatga, uning roziligi bilan qo‘shilish huquqini anglatadi. Ikkinchi tipga esa muayyan davlat hududida yashaydigan va ushbu davlat hududidan tashqarida o‘z siyosiy davlatchiligiga ega bo‘lgan, hamda o‘sha davlatda mazkur etnos kamchilikni tashkil etadigan etnoslar kiradi. Basharti bunday etnik kamchilikning yashab turgan hududi uning asl tarixiy vatani bo‘lsa, bu holda u tashqi siyosiy o‘z huquqini o‘zi belgilash huquqiga ega. Basharti yashab turgan hudud mazkur etnos uchun tarixiy vatan hisoblanmay, balki «titul millat» uchun vatan hisoblansa, bu holda u bunday huquqga da’vo qila olmaydi. Ayni paytda barcha etnik kamchilik ichki o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga ega. Etnik kamchilikning o‘z milliy davlatini tuzishga bo‘lgan huquqi mazkur etnik kamchilik istiqomat qiladigan davlat suvereniteti bilan cheklanadi. Oqibatda muayyan kolliziya holati yuzaga keladi. Etnik kamchilik tomonidan tashqi siyosiy o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqi ma’lum bir davlatdan uning muayyan bir qismining chiqib ketishi - setsessiyani anglatadi. Aslida setsessiya umumiy qoidaga ko‘ra, mazkur suveren davlatning roziligisiz mumkin emas. Jumladan, federatsiya subyekti federatsiya roziligisiz undan chiqib ketishi mumkin emas. Shu bois, davlat ichida etnik kamchilikning o‘z taqdirini o‘zi belgilashi varianti hozirgi zamonda ko‘proq maqsadga muvofiq. Etnik kamchilikning davlat ichida setsessiyasiz o‘z siyosiy taqdirini o‘zi belgilashining maqsadi - mavjud davlat hududi doirasida o‘zini o‘zi boshqarishga ega bo‘lishidir. Bu holda etnik kamchilik zich yashaydigan hududda markaziy organlar bilan munosabatlarda mustaqil bo‘lgan davlat hokimiyati organlarini tashkil etishni anglatadi. Bunday mustaqillikka markaziy va o‘zini o‘zi boshqarish organlari o‘rtasida vakolatlarni konstitutsiyaviy chegaralash orqali erishiladi.

Unitar davlatda milliy kamchilikning o‘zini o‘zi boshqarishi shakli bu etnohududiy avtonomiya, ya’ni muayyan ma’muriy-hududiy birliklarga etnik prinsipga ko‘ra mustaqillik berishdir. Muammoning boshqa yechimi -federativ davlat tuzilishi bo‘lib, uning doirasida etnik kamchilik tomonidan federatsiya subyektlari tuziladi. Ayni paytda federatsiyaning boshqa subyektlari hududiy prinsip bo‘yicha tuziladi. RF mana shunday aralashgan, ya’ni hududiy-etnik prinsipga asoslangan holda tuzilgan. Shu tariqa etnik kamchilikning ichki o‘z taqdirini belgilashi unitar davlatda avtonomiya, federativ davlatda federatsiya subyekti tashkil etish orqali amalga oshiriladi. V.A.Chetverninning ta’kidlashicha, davlat setsessiyaga qarshi turishi mumkin, biroq ichki o‘z taqdirini o‘zi belgilashni rad eta olmaydi, zero bunda mazkur davlatning suverenitetiga daxl qilin-maydi. Faqat bu holda suveren davlatning roziligi talab etiladi. Etnik kamchilikning davlat ichida o‘z taqdirini o‘zi belgilashini amalga oshirishda ikk shartga rioya etish kerak bo‘ladi: - insonning individual huquqlarining buzilishiga olib kelmasligi kerak; - boshqa etnik guruhlarning huquqlari buzilmasligi kerak. Maboda etnik kamchilik aholining oz qismini tashkil etadigan bo‘lsa, bu holda suveren davlat ichki siyosiy o‘z taqdirini belgilash huquqiga e’tiroz bildirishi mumkin. Bu holda etnik kamchilik nohududiy etnomadaniy avtonomiya shaklida o‘z taqdirini o‘zi belgilashi mumkin. Bu shaklda davlat hokimiyatining markaziy, mintaqaviy organlarida vakillik kafolatlanadi. Shunday qilib, davlatning substansiyaviy elementi - millat, ya’ni siyosiy-huquqiy umumlashma-birlik bo‘lib, u tashqi siyosiy o‘z taqdirini belgilash natijasida vujudga keladi va uning doirasida etnik guruhlarning ichki o‘z taqdirini belgilash huquqi amalga oshirilishi mumkin . Davlatning hududiy elementi Davlat hokimiyati muayyan hududga emas, balki ushbu hududda joylashgan aholiga o‘z hokimiy ta’sirini o‘tkazadi. Davlatning hududiy elementi bu muayayn makon bo‘lib, uning doirasida ma’lum bir davlatning hokimiyati harakatda bo‘ladi, bu makonni ushbu hokimiyat fuqarolarning hayotiy makoni sifatida himoya qiladi.

Davlatning hududiy elementi uning substansiyaviy elementi bilan uzviy bog‘liqdir. Davlatning hududiy elementi bu muayyan hudud bo‘lib, unga nisbatan davlatni tashkil etgan tegishli etnos vatanga ega bo‘lish huquqiga ega . Davlat hududini o‘zgartirish hozirgi zamon xalqaro huquqi shakllanguniga qadar faqat kuch yo‘li bilan sodir bo‘lgan. Shu munosabat bilan okkupatsiya, anneksiya, sessiya va adyudikatsiya kabi tushunchalarni qarab chiqishga zarurat bor. Okkupatsiya (lot. occupatio- egallab olish, egallash)- biron-bir boshqa davlatga tegishli bo‘lmagan (go‘yoki egasiz hisoblanuvchi) hududni egallab olishdir. Kolonistlar yevropa millatiga mansub bo‘lmagan aborigenlar joylashgan hududlarni «hech kimniki» deb hisoblab, uzoq vaqt davomida amalda egallab turganligi bois, yevropa davlatiga «okkupatsiya» yo‘li bilan qo‘shib olinishini to‘g‘ri yo‘l hisoblashgan. Ta’kidlash joizki, bunday yo‘l bugungi kunda xalqaro huquqda mavjud bo‘lgan tushunchalar occupatio belloca va occupatio pacifica bilan hech qanaqa aloqasi yo‘q. Occupatio pacifica bu muayyan bir davlat tomonidan boshqa davlat hududini o‘z hududi tarkibiga rasman kiritmagan holda bosib olishini anglatadi. Anneksiya (lot. annexio -qo‘shib olish) - bu shartnomaga asoslanmagan holda bir davlat tomonidan boshqa davlat hududini o‘ziga qo‘shib olishdir. Hozirgi zamonda okkupatsiya va anneksiya holatlari haqida gap ketganda, biron-bir davlat hududining amalda de facto kengayishi nazarda tutiladi, chunki bu ikki holatda boshqa davlat hududini o‘ziga qo‘shib olish uchun yuridik asos yetarli emas, zero bu masala so‘zsiz tegishli hududda yashayotgan aholining siyosiy o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqi orqali amalga oshiriladi. Bir davlat hududining ikkinchisiga shartnoma asosida o‘tishi sessiya (lot. Cessio- rasmiy yon bosish, boshqa shaxsga o‘z huquqini o‘tkazish) hisoblanadi. Ko‘pincha sessiya ikki davlat o‘rtasidagi urush tinchlik shartnomasi bilan tugashi natijasida yuz berishi mumkin. Ma’lumki, bu holda aholining davlatga mansubligi o‘zgarishi mumkin, shu bois aholiga fuqarolik tanlash huquqi - optatsiya imkoni beriladi. Adyudikatsiya (lot. adjudicatio- berish, taqdirlash) bunda nizoli hudud vakolatli xalqaro sud qaroriga muvofiq tegishli davlatga o‘tkaziladi. Bunday yondashuv bugungi xalqaro huquq normalariga mos kelmaydi. Demak, davlat hududi o‘zgarishining ikki

yo‘li –kuch orqali va huquq asosidagi yo‘llar bo‘lib, ularni ajratish mezoni munozarali hudud aholisining siyosiy irodasi hisoblanadi. Shunday qilib, davlatning hududiy elementi davlatni belgilovchi muhim omillardan biri bo‘lib qolmoqda . Davlatning institutsiyaviy elementi Davlat bu erkinlikning institutsiyalashgan shakli yoki davlat bu siyosiy institutsiyadir. Jamiyat rivojlangan sari davlatning institutsiyaviy-huquqiy tabiati yanada namoyon bo‘la boradi . Davlat suvereniteti ning hozirgi zamon tushunchasi bu huquqga bo‘ysungan davlat hokimiyatning ustunligi va mustaqilligi, davlat vakolatlari doirasida kuch ishlatishga bo‘lgan monopol huquqi hamda xalqaro huquqiy tartibot doirasida uning mustaqilligidir. Ichki davlat suvereniteti bu-davlatning boshqa huquq subyektlariga nisbatan ularning huquq va erkinliklarini tan olish va rioya etish majburiyati bilan cheklangan majburlov qo‘llash huquqi hisoblanadi. Insonning tabiiy va ajralmas huquqlari doktrinasiga ko‘ra hozirgi zamon jamiyatida individlar erkinligi davlat hokimiyatiga nisbatan birlamchi bo‘lib hisoblanadi va inson erkinligidan davlat hokimiyatining vakolatlari kelib chiqadi. Inson huquqlari borasida xalqaro umume’tirof etilgan tamoyillarga sodiq O‘zbekistonning Asosiy qonunida «birinchi navbatda shaxs manfaatlarining davlat manfaatidan ustun etib belgilanganligi, inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari eng oliy qadriyat sifatida muhrlab qo‘yilganligi» ni ko‘rsatish zarur. Shunday qilib, davlatning institutsiyaviy elementi muayyan davlatda oliy hokimiyatning tashkil etilishini anglatadi va u faqat davlat suverenitetini e’tirof etadi (V.Chetvernin ).

Adabiyotlar ro‘yhati: 1. Karimov I.A. O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqti- sodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. T.: «O‘zbekiston».1995. 2. Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. T. :O‘zbekiston. 1992. O‘zbekiston:milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T.: 1996.-44-b. 1. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom. -T.: «O‘zbekiston», 1996, 53- betlar 2. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T.: O‘zbekiston.2005.74-b. 3. Karimov I.A.O‘zbekiston demokratik taraqqiyotning yangi bosqichida.T.:O‘zbekiston.2005.70-bet. 4. Inson, uning huquq va erkinliklari va manfaatlari -eng oliy qadriyatdir. Xalq so‘zi.2005 yil 8 dekabr. 5. Karimov I.A. Yangi hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan qurib bo‘lmaydi. Xalq so‘zi. 2005 yil, 17 fevral. 7. Islamov Z.M.Obshestvo. Gosudarstvo. Pravo. T.:Adolat 2001. s.

Похожие

Davlatning mohiyati

Davlatning mohiyati

Davlatning shakli va funksiyalari muammolari

Davlatning mohiyati to‘g‘risidagi nazariyalar

Davlatning kelib chiqishi mohiyati, belgilari, shakllari