Dalillarni to`plash usullari - Юриспруденция - Рефераты

Dalillarni to`plash usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

190 KB

Dalillarni to`plash usullari Reja: 1. Tergov va sud harakatlarining tushunchasi hamda turlari 2.So`roq qilishning umumiy qoidalari 3.Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so`roq qilish 4.Guvoh va jabrlanuvchini so`roq qilish 5.Yuzlashtirish tushunchasi va uni o`tkazish tartibi 6. Tanib olish uchun ko`rsatish 7.Ko`rsatuvlarni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirish 8.Ko`zdan kechirish tergov harakatining tushunchasi, turlari va uni o`tkazish tartibi 9.Guvohlantirish 10.Murdani eksgumatsiya qilish 11.Eksperiment 12.Olib qo`yish va tintuv

Tergov va sud harakatlarining tushunchasi hamda turlari Tergovchi jinoyat ishlarini tergov qilish jarayonida ko`plab protsessual harakatlarni amalga oshiradi. Jinoyatni ochish, tergov qilish va uning oldini olish uchun tergovchi jinoyat- protsessual qonunda aniq belgilab qo`yilgan keng miqyosdagi protsessual huquqlarga egadir. JPKning 36-moddasiga binoan tergovchi: jinoyat ishini qo`zg`atishga va tugatishga, ishni qo`zg`atishni rad etishga; jinoyatni sodir etishda gumon qilinayotgan shaxslarni ushlash va so`roq qilishga; JPKda nazarda tutilgan tergov harakatlarini olib borishga; shaxsni ishda ayblanuvchi sifatida ishtirok qilish uchun jalb etish to`g`risida va unga nisbatan ehtiyot chorasini tanlash to`g`risida qaror chiqarishga; o`zi yuritishga qabul qilgan ish bo`yicha surishtiruv organlariga qidiruv va tergov harakatlarini bajarish to`g`risida yozma topshiriqlar berishga; surishtiruv organlaridan ayrim tergov harakatlarini yuritishda ko`maklashishni talab qilishga haqlidir. Tergovchi tergovning yo`nalishi va tergov harakatlarini yuritishga oid barcha qarorlarni, prokuror ruxsatini olish qonunda nazarda tutilgan hollarni istisno etganda, mustaqil ravishda qabul qiladi. Tergovchi ishni qabul qilib olar ekan, bu haqda tegishli qaror qabul qiladi va tergovni boshlaydi. Tergovchi qonunning qat`iy talablariga muvofiq ko`plab protsessual harakatlarni amalga oshiradi. Ammo bu hol ularning barchasi jinoyat protsessual me`yorlarda belgilab qo`yilganini anglatmaydi. Ularning ba`zilari tashkiliy, tayyorgarlik yoki yordamchi-texnik xususiyatlarga ega bo`lib, qonuniy ravishda tartibga solishga muhtoj emas, o`z mazmuniga ko`ra alohida ahamiyat kasb etadigan boshqa harakatlar JPKda ko`zda tutilgan bo`lib, protsessual hisoblanadi. Tergovchining protsessual faoliyati turlichadir. Bunga tergov qilish yo`nalishini belgilash, jinoyat ishi bo`yicha u yoki bu shaxsning mavqeini belgilash haqidagi qarorlar hamda muayyan shaxsning huquqini ta`minlash va dalillarni to`plash bilan bog`liq harakatlar kiradi. Tergovchi jinoyat ishini tergov qilish jarayonida tergov harakatlaridan tashqari protsessual bo`lmagan harakatlarni ham olib boradi. Bunga quyidagi tashkiliy harakatlar kiradi: taxminlarni ilgari surish, tergov qilish rejalarini ishlab chiqish va tuzish, tezkor bo`linmalar bilan hamkorlikni tashkil etish. Tergovchining protsessual bo`lmagan harakatlariga uning qidiruv deb atalgan harakatlari ham kiradi: fuqarolarni so`roq qilish, ulardan ariza va tushuntirishlar olish, ma`lumotlar to`plash, idora, korxona va

tashkilotlarga jinoyat ishi bo`yicha zarur haqiqiy ma`lumotlarni aniqlashi mumkin bo`lgan ashyo va hujjatlarni taqdim etish haqida turli so`rovnomalar, talabnomalar, taftish va boshqa xizmat tekshiruvlari o`tkazishga doir talabnomalar yuborish. Tergovchining tashkiliy va qidiruv harakatlari uning amalga oshiriladigan tergov harakatlaridan shu bilan farq qiladiki, ular jinoyat-protsessual harakatlar hisoblanmaydi, oldindan belgilab qo`yilgan protsessual shaklga ega emas va protsessual hujjatlar tuzishni talab etmaydigan erkin shaklda amalga oshiriladi. Tashkiliy va qidiruv harakatlari borasida tuzilgan reja, so`rovnomalar, ma`lumotnomalar, odatda, jinoyat ishiga ilova qilinmaydi. Surishtiruv organlari zimmasiga jinoyat alomatlarini aniqlash va jinoyatni sodir etgan shaxslarni topish maqsadida zarur tezkor-qidiruv choralarini ko`rish yuklatiladi (JPKning 339-m.). Shu bilan birga tergovchining surishtiruv organlarining tezkor bo`linmalari bilan hamkorligi tezkor-qidiruv va jinoyat protsessual choralarni qonuniylikka qat`iy rioya etgan holda uyg`unlashtirishga imkon beradi. Jinoyatlar va ularni sodir etgan shaxslar, shuningdek tergov qilinayotgan ishga ahamiyatli bo`lgan, tezkorlik yo`li bilan olingan boshqa holatlar haqidagi ma`lumotlar tergovchi tomonidan ularning olingan manbalari va usullari ko`rsatilmagan holda ma`lum qilinadi. Bu ma`lumotlar jinoyat-protsessual qonunda nazarda tutilgan tergov harakatlari yo`li bilan aniqlanganidan so`nggina ulardan jinoyatni tergov qilish borasida dalillar sifatida foydalanish mumkin bo`ladi. Tezkor qidiruv yo`li bilan olingan ma`lumotlar ko`rsatilgan tezkor hujjatlar va boshqa hujjatlar jinoyat ishiga ilova qilinmaydi. Barcha harakatlar orasida tergov harakatlari alohida ahamiyat kasb etadi. Tergov harakati deyilganda jinoyat protsessual qonunda belgilab qo`yilgan, dalillarni aniqlash, qayd etish, tekshirish, o`rganish va baholashga bevosita yo`naltirilgan harakatlar tushuniladi1. Jinoyat protsessual qonun dalillar to`plash usullari sifatida tergov va sud harakatlari ro`yxatini o`z ichiga oladi. JPKning 87-moddasida aytilganki, dalillar tergov va sud harakatlarini yuritish: gumon qilinuvchini, ayblanuvchini, sudlanuvchini, guvohni, jabrlanuvchini, ekspertni so`roq qilish; yuzlashtirish; tanib olish uchun ko`rsatish; ko`rsatuvni hodisa ro`y bergan joyda tekshirish; olib qo`yish; tintuv; ko`zdan kechirish; guvohlantirish; murdani eksgumatsiya qilish; eksperiment o`tkazish; ekspertiza tadqiqotlarini o`tkazish uchun namunalar olish; ekspertiza va taftish tayinlash; taqdim etilgan ashyolar va hujjatlarni qabul qilish; telefonlar va boshqa so`zlashuv qurilmalari orqali olib borilgan so`zlashuvlarni eshitish yo`li bilan to`planadi.

Har bir tergov harakati muayyan bilish va tasdiqlash amallarining yig`indisidir. Har qanday tergov harakatini o`tkazish huquqiy asosga tayanadi. Jinoyat ishi bo`yicha aniqlanishi lozim bo`lgan barcha ma`lumotlar qonunda belgilangan manbalardan olinadi. Barcha tergov harakatlari u yoki bu darajada majburlov choralarini ko`rishga tayanadi. Bunday choralar itoatsiz qatnashchilarga nisbatan qo`llanilishi mumkin. Har bir tergov harakatining huquqiy jihatdan tartibga solinishi u yoki bu bilish usullarining ishonchliligi va ma`naviy joizligi, shuningdek dalillar to`plashda majburlov choralari chegaralarini belgilaydigan protsess vazifalari va prinsiplariga bo`ysunadi. Bu umumiy xususiyatlar tergov harakatlarining yig`indisiga ichki yagona va tartibli tizim sifatida qarashga imkon beradi. Har qanday tergov harakati buning uchun haqiqiy va yuridik asoslar bo`lgandagina amalga oshirilishi mumkin. Haqiqiy asos deganda tergov harakati olib borilishining zarurati va mumkinligiga sabab bo`lgan muayyan ma`lumotlar tushuniladi. Yuridik asoslar tergov harakati olib borilishining sharoiti va tartibidir. Ular qonunda ifoda etilgan, barqaror va odatda tergov qilinayotgan jinoyat xususiyati va ish holatlariga bog`liq emas. Tergov harakatini yuritishning umumiy qoidalariga quyidagilarni kiritish mumkin: fuqarolar, korxona, muassasa va tashkilotlarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini muhofaza qilish, tergov harakatlarini kunduzgi vaqtda (soat 22 dan 6 ga qadar tungi vaqt hisoblanadi) olib borish. Tayyorlanayotgan yoki sodir etilayotgan jinoyatning oldini olish, jinoyat izi yo`qolishiga yoki gumon qilinuvchining qochib ketishiga yo`l qo`ymaslik, eksperiment jarayonida tekshirilayotgan hodisaning holatini qaytadan tiklash zarurati bo`lgan hollar bundan mustasno. Shaxslarning hayoti va sog`lig`i uchun xavfli bo`lgan yoki ularning sha`ni va qadr-qimmatini kamsituvchi xatti-harakatlar sodir etish; zo`rlik, po`pisa qilish, aldash va qonunga xilof boshqa yo`llar bilan ko`rsatuv, tushuntirish, xulosalar olishga, ekperimental harakatlarni bajarishga, hujjatlar yoki buyumlar tayyorlanishiga va berilishiga erishish; tungi vaqtda, ya`ni kech soat 22-00 dan ertalab 6-00 gacha tergov harakatlari olib borish taqiqlanadi. Tergov yoki sud harakatlari bilan bog`liq ishlarni bajarayotganda, surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sudya va ishda mutaxassis yoki ekspert sifatida ishtirok etayotgan shifokorlardan boshqa shaxslarning o`zga jinsdagi shaxsni yalang`och qilib yechintirish chog`ida hozir bo`lishlari taqiqlanadi.

Surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sudya tergov va sud muhokamasi jarayonida gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, jabrlanuvchi va boshqalarning shaxsiy hayotiga doir aniqlangan ma`lumotlarni oshkor qilmaslik chora-tadbirlarini ko`rishi shart. Tergov harakatlari olib borishning ko`rsatilgan shartlari O`zbekiston Respublikasi JPKning 88-moddasida, shuningdek, ayrim tergov harakatlarini o`tkazish tartibini aks ettiruvchi moddalarda belgilangan. Lekin ularga barcha hollarda ham rioya qilish lozim. Barcha tergov harakatlariga taalluqli yana bir talabni bayonnoma tuzishni ham ta`kidlash lozim. Bayonnoma tuzishning umumiy tartibi JPKning 90, 91, 92- moddalarida qayd etilgan. Har qanday bayonnomaga va ayrim tergov harakatlarining bayonnomalariga doir talablardan iborat ko`rsatmalardan (JPKning 106, 131, 134, 141,147, 151, 156, 163, 171, 197, 202-m.) bayonnoma tuzishning quyidagi qoidalari kelib chiqadi: 1. Paysalga solmaslik.Tergov harakatlarining bayonnomalari tergov harakati borasida yoki u tugagandan so`ng bevosita tuziladi. 2. Tergov harakati ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari tushuntirilganligi faktining aks etishi. 3. Bilish faoliyatining ham mazmunini, ham natijalarini aks ettirish. Masalan, ko`zdan kechirish va guvohlantirish bayonnomasida tergovchining barcha harakatlari hamda tergov harakatlari borasida aniqlanganlarning barchasi ko`zdan kechirish qanday tartibda amalga oshirilgan bo`lsa, ana shunday tartibda, shuningdek ko`zdan kechirish va guvohlantirish paytida qanday holatda kuzatilgan bo`lsa, xuddi shu holatda tavsiflanadi (JPKning 141, 147-m.) 4. Og`zaki xabar berish shaklini saqlab qolish. Barcha aks ettiruvchi jarayonlarda bo`ladigan isbotlovchi ma`lumotdan mahrum bo`lishning oldini olish maqsadida jinoyat protsessual qonun og`zaki axborot shaklini qayta o`zgartirish me`yorini cheklaydi. Jumladan, JPKning 106-moddasiga binoan, ayblanuvchi, guvohning ko`rsatuvlari so`roq qilish bayonnomasiga birinchi shaxs nomidan, imkoni boricha so`zma-so`z yozib boriladi. 5. Texnika vositalarini qo`llash sharoitlari va natijalarini ko`rsatish. Qonun ko`rsatilgan vositalardan yashirincha foydalanishni man etishdan kelib chiqadi. Chunki bu axborot jarayoni qatnashchilari o`rtasidagi munosabatlarning huquqiy xususiyatiga mos kelmasligi hamda axborotlarni xolisona aks ettirmasligi mumkin.

Shuning uchun bayonnomada bu shaxslarni texnika vositalari qo`llanilishidan oldindan ogohlantirganlik haqidagi fakt qayd etiladi. Bayonnomada, shuningdek, aynan qanday texnika vositalari qo`llanilganligi va ulardan foydalanish tartibi, qaysi obyektga nisbatan bu vositalar qo`llanilganligi va natijalar olinganligi ko`rsatiladi (JPKning 91-m.) 6. Bayonnomalarni tasdiqlashning o`ziga xos tartibi. Ta`kidlanganidek, qonun ma`lumot berish jarayonida ishtirok etuvchi ayblanuvchi, jabrlanuvchi, guvoh, mutaxassis va boshqa shaxslarga bayonnomaga kiritilishi kerak bo`lgan fikr- mulohazalar, qo`shimchalar, tuzatishlar, takliflar kiritish huquqini beradi. Tergov harakati bayonnomasida fikr-mulohazalar bildirish huquqi ham, u yoki bu ishtirokchi tomonidan bildirilgan fikr-mulohazalar mazmuni ham tushuntirilgani qayd qilinishi kerak (JPKning 92-m.). Xolislarning o`ta muhim tergov harakatlarida qatnashishining maqsadga muvofiqligi to`g`risidagi masala muhim hisoblanadi. Tintuv o`tkazish, olib qo`yish, ko`zdan kechirish, guvohlantirish, tanib olish uchun ko`rsatish, ko`rsatuvlarni hodisa yuz bergan joyda tekshirish, shuningdek eksperiment o`tkazish, ekspert tadqiqotini o`tkazish uchun namunalar olish, murdani eksgumatsiya qilishda qonunda belgilangan kamida ikki nafar xolislarning ishtirok etishi shartligi (JPKning 352-m.) asosida qonun chiqaruvchi ushbu shaxslarni tergovchi harakatlari qonuniyligining va protsessual jihatdan asoslanganligining kafolatlari qilib belgilaydi. Xolislar tergov harakatlari o`tkazilganini, uning mazmunini, olib borilishi va natijalarini tasdiqlaydilar. Ular tergov harakati bayonnomasidagi yozuvning ishonchliligini guvohlantirishga, uning to`g`ri o`tkazilishi uchun ko`maklashishga, tergov harakati davomida sodir etilishi mumkin bo`lgan huquqbuzarliklardan fuqarolarning qonuniy huquqlari va manfaatlarini himoya qilishga da`vat etilgandirlar. Voyaga yetgan, o`zlari hozirligida o`tkazilayotgan harakatlarni va ularning natijalarini tushunadigan, ish natijalaridan manfaatdor bo`lmagan shaxslar xolis bo`lishlari mumkin. Tergov harakatlarini o`tkazishda xolislarning hozir bo`lishi ish holatlarining amaliy va xolisona tadqiq etilishi, haqiqatni aniqlashdagi subyektiv yondashishni bartaraf etishning, tergov harakati borasida shaxs huquqlari va qonuniy manfaatlarini hurmat qilishning jiddiy kafolatlaridan biridir.

Tergovchi u yoki bu tergov harakatini tanlashda mustaqildir va aynan qanday axborot olinishi kerakligiga amal qiladi. Agar olingan axborot turlicha bo`lsa, u gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, guvoh, jabrlanuvchini so`roq qilish, yuzlashtirish yo`li bilan olinadi. Jinoyatning moddiy izlarini topish zarurati tug`ilsa, ko`zdan kechirish, tintuv, ekspertiza va boshqa harakatlar amalga oshiriladi. Kerakli axborotni ham birinchi, ham ikkinchi harakatlarni bajarish yo`li bilan olish mumkin. Tergov harakatlarini amalga oshirishda undagi ishtirokchilarning va tergov qilishda qatnashayotgan shaxslarning huquqlariga rioya etilishi kerak. Tergovda himoyachi ishtirok etayotgan hollarda u gumon qilinuvchi, ayblanuvchini so`roq qilishda va ular ishtirokidagi boshqa tergov harakatlarida qatnashishi mumkin. So`roq qilishning umumiy qoidalari Eng keng tarqalgan tergov harakati so`roq qilish bo`lib, u guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi va ayblanuvchidan ko`rsatuvlar olish maqsadida amalga oshiriladi. So`roq qilinuvchi tomonidan bildirilgan ma`lumot hamda ba`zi hollarda topshiriladigan grafik, ashyo va xabarlarning boshqacha tasvirlari ko`rsatuv berishning shakli hisoblanadi. Ko`rsatuvlar qanday shaklda bo`lishi va qanday harakatlar bilan ifodalanishidan qat`i nazar, tergov uni qiziqtiradigan faktlar va ularning tavsifi borligi yoki yo`qligi haqidagi axborotga ega bo`lishi kerak. Aks holda ular isbotlovchi ahamiyatdan mahrum bo`ladi. So`roq qilish eng keng tarqalgan tergov harakati bo`lganligi sababli, Jinoyat protsessual kodeksida uning umumiy qoidalari belgilangan (10-bob, 96-108-m.). Birinchi navbatda so`roq qilishning joyi masalasini hal qilish zarur. Qonun surishtiruvchi yoki tergovchiga guvohni, jabrlanuvchini, gumon qilinuvchini va ayblanuvchini surishtiruv, dastlabki tergov o`tkaziladigan joyda yoki so`roq qilinuvchi qayerda bo`lsa, o`sha joyda, sudga esa sud muhokamasi yuritilayotgan joyda so`roq qilishga ruxsat beradi (JPKning 96-m.). So`roq qilishdan oldin guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchiga nisbatan, basharti ular ozodlikda bo`lsalar, chaqiruv qog`ozi bilan chaqiruv amalga oshiriladi. Chaqiruv qog`ozi pochta orqali jo`natiladi yoki chopar orqali

topshiriladi. Chaqiruv telefonogramma, telegramma, radiogramma bilan yoki telefaks orqali ham bo`lishi mumkin. Chaqiruv qog`ozida shaxs kim sifatida, qaysi manzilga va kimning huzuriga chaqirilayotganligi, qaysi kunda va qaysi soatga kelishi kerakligi, shuningdek uzrsiz sabablarga ko`ra kelmay qolgan taqdirda qanday oqibatlar ro`y berishi ko`rsatilgan bo`lishi lozim. Chaqiruv qog`ozi chaqiriluvchiga topshirilib, tilxat olinadi. Chaqiruv qog`ozi olib borilganda chaqiriluvchi vaqtincha yo`q bo`lsa, unga berib qo`yish uchun chaqiruv qog`ozi u bilan birga yashovchi voyaga yetgan oila a`zolaridan biriga, yotoqxona ma`muriyatiga, uy egasiga yoki fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organi vakiliga topshirilib, tilxat olinadi (JPKning 97-m.). Tergov hibsxonasida, vaqtincha qabul qilish-taqsimlash qabulxonalari, jazoni ijro etish yoki tarbiya koloniyalarida saqlanayotgan shaxslar shu muassasalarning ma`muriyati orqali chaqirtiriladi. So`roq qilishdan oldin so`roq qilinuvchidan uning tug`ilgan joyi, familiyasi, ismi, otasining ismi, aniq tug`ilgan vaqti (yili, oyi, kuni), ish joyi, mansabi, mashg`ulot turi, ma`lumoti, oilaviy ahvoli, sudlanganligi yoki sudlanmaganligi aniqlanadi. Ushbu ma`lumotlarning hammasi jinoyat ishidagi yoki so`roq qilinuvchining shaxsiy hujjatlaridagi ma`lumotlar bilan solishtiriladi. Har qanday holda ham surishtiruvchi, tergovchi yoki sud so`roq qilinuvchi o`zini kim deb tanishtirgan bo`lsa, aynan o`sha shaxs ekanligiga ishonch hosil qilishi lozim (JPKning 98-m.). So`roq qilinuvchi ish yuritilayotgan tilni biladimi, u qaysi tilda ko`rsatuv bera olishi mumkin, degan savollar ham aniqlanishi lozim. Zarur hollarda tarjimon chaqiriladi va u kelguncha so`roq qilish to`xtatib turiladi (JPKning 99-m.). So`roq qilinuvchining shaxsi aniqlanganidan keyin unga huquq va majburiyatlari tushuntiriladi. Bu huquq va majburiyatlar tushuntirilganligi so`roq bayonnomasi yoki sud majlisi bayonnomasida qayd etiladi (JPKning 100-m.). So`roq qilinuvchiga ishning unga ma`lum bo`lgan holatlari to`g`risida so`zlab berish taklif qilinmog`i lozim. So`roq qilinuvchi erkin so`zlab berganidan keyin uning ko`rsatuvlarini to`ldirish va aniqlashga qaratilgan savollar berilishi mumkin (JPKning 101-m.). Kutilayotgan javobga bevosita yoki bilvosita yo`naltirish mazmunidagi ishora qiluvchi savollar berish taqiqlanadi (JPKning 102-m.). So`roq qilinuvchining ko`rsatuvlari raqamlar yoki xotirada saqlanishi qiyin boshqa ma`lumotlarga taalluqli bo`lsa, u so`roq jarayonida o`zidagi yoki ishga

qo`shib qo`yilgan hujjatlardan yoxud boshqa yozuvlardan foydalanishi mumkin. So`roq qilinuvchiga so`roq qilish jarayonida o`zidagi hujjatlar va boshqa yozuvlarni o`qib eshittirishga ruxsat etilishi mumkin. Surishtiruvchi, tergovchi va sud so`roq qilinuvchidan so`roq qilish jarayonida u foydalanayotgan hujjatlar va boshqa yozuvlarni talab qilishi, ularni keyin qaytarib berishi yoki ishga qo`shib qo`yishi mumkin (JPKning 103-m.). So`roq qilinuvchining ilgarigi so`roqda bergan ko`rsatuvlari faqat uning hozirgi so`roqda bergan ko`rsatuvlari tinglanib, qayd qilinib, u imzo chekkanidan keyin hamda hozirgi va ilgarigi so`roqlarda berilgan ko`rsatuvlar o`rtasida jiddiy qarama- qarshiliklar bo`lganda; so`roq qilinuvchi sudda ko`rsatuv berishdan bosh tortganda; ish so`roq qilinuvchining ishtirokisiz ko`rib chiqilayotganda o`qib eshittirilishi mumkin (JPKning 104-m.). So`roq jarayonida surishtiruvchi, tergovchi va sud, shuningdek sud muhokamasida taraflar ishga qo`shib qo`yilgan yoki taraflar ixtiyorida bo`lgan narsalar va hujjatlarni so`roq qilinuvchiga ko`rsatishlari, shuningdek bu hujjatlarni o`qib eshittirishlari mumkin. So`roq bayonnomasida yoki sud majlisi bayonnomasida qaysi narsa yoki hujjat ko`rsatilganligi, hujjat matnining qaysi qismi va uning kim tomonidan o`qib eshittirilganligi, narsa yoki hujjatni ko`rsatish vaqtida qanday savollar berilganligi va bunga javoban so`roq qilinuvchi qanday ko`rsatuvlar berganligi aniq aks ettirilishi kerak (JPKning 105-m.). So`roq jarayoni va natijalari surishtiruv va dastlabki tergov bosqichida so`roq bayonnomasida, sud muhokamasida esa sud majlisi bayonnomasida qayd qilinadi. So`roq jarayonida bayonnoma yuritish bilan bir qatorda ovozni yozib olish, videoyozuv va kinotasvirga olish ham qo`llanilishi mumkin (JPKning 106-m.). Ko`rsatuvlar bayonnomaga birinchi shaxs nomidan, imkoni boricha so`zma- so`z yozib boriladi. Savol-javob so`roq jarayonida qanday olib borilgan bo`lsa, shunday izchillikda qayd qilinadi. Surishtiruvchi, tergovchi yoki sud majlisiga raislik qiluvchi tomonidan chetlatilgan, shuningdek so`roq qilinuvchi javob berishdan bosh tortgan savollar ham bayonnomaga kiritilishi kerak. Bayonnomada, bundan tashqari, so`roq qilinuvchi tomonidan avvalgi so`roqlarda berilgan ko`rsatuvlarning o`qib eshittirilgani, ko`rsatuv berish jarayonida so`roq qilinuvchining hujjat yoki boshqa yozuvlardan foydalangani, so`roq qilinuvchiga so`roq davomida narsa va hujjatlar ko`rsatilgani, so`roq paytida ovoz yozish, videoyozuv, kinotasvirga olish o`tkazilgani qayd qilinadi, fonogramma, videoyozuv va kinotasma bayonnomaga ilova qilinadi.

So`roq tugaganidan keyin bayonnoma o`qib chiqish uchun so`roq qilinuvchiga ko`rsatiladi yoxud uning iltimosiga ko`ra surishtiruvchi, tergovchi tomonidan unga o`qib beriladi. So`roq qilinuvchi ko`rsatuvni o`z qo`li bilan yozma ravishda bayon qilishga haqli. O`z qo`li bilan yozilgan ko`rsatuv bayonnomaga ilova qilinib, bu haqda bayonnomaga yozib qo`yiladi. So`roq qilinuvchi yoki taraflarning iltimosiga ko`ra sud majlisida bayonnomaga imzo qo`yilguniga qadar yozilgan ovoz, videoyozuv va kinotasvir namoyish qilinishi mumkin. Ular bilan bayonnoma o`rtasida jiddiy tafovut bo`lgan hollarda, tafovut sababini aniqlash uchun yangitdan so`roq qilinishi mumkin. So`roq qilinuvchi bayonnomani o`qib bo`lgach, ko`rsatuvlari to`g`ri yozilganligi va u bilan tanishganligini imzo chekib tasdiqlaydi. Imzo bayonnomaning oxiriga qo`yiladi, basharti ko`rsatuvlar bir necha sahifaga yozilgan bo`lsa, har qaysi sahifaga alohida imzo chekiladi. So`roq qilishda tarjimon qatnashayotgan bo`lsa, u so`roq qilinayotgan shaxsning bayonnomadagi ko`rsatuvini unga og`zaki tarjima qiladi, so`roq qilinuvchining o`z qo`li bilan yozib bergan ko`rsatuvlarini esa, yozma ravishda tarjima qiladi. Tarjimon ko`rsatuvlar yozilgan bayonnomaning oxiriga va har bir sahifasiga alohida, shuningdek so`roq qilinuvchining o`z qo`li bilan yozib bergan ko`rsatuvlarining tarjimasiga imzo chekadi. So`roqning umumiy davom etish vaqti bir kunda sakkiz soatdan oshmasligi lozim. Dam olish va ovqatlanish uchun beriladigan bir soat tanaffus bu hisobga kirmaydi (JPKning 107-m.). Dastlabki tergovda va sudda qo`shimcha so`roq qilish zarurati tug`ilishi mumkin. Bunday so`roq quyidagi hollarda o`tkaziladi: - so`roq qilinuvchi ishning o`ziga ma`lum bo`lgan barcha holatlari to`g`risida ko`rsatuv bera olishi uchun qonunda nazarda tutilgan so`roqning umumiy davom etish vaqti yetarli bo`lmasa; - so`roq qilingan shaxs ilgari bergan ko`rsatuvlarini to`ldirish yoki o`zgartirish istagini bildirsa; - ayblanuvchiga yangi yoki o`zgartirilgan yoxud qo`shimcha ayblov e`lon qilinsa;

- surishtiruvchi yoki tergovchi tomonidan ilgari so`roq qilingan shaxsning ko`rsatuvlari to`g`ri yozilganligini prokuror qo`shimcha so`roq qilish yo`li bilan tekshirib ko`rishni lozim topsa; - surishtiruvchi yoki boshqa tergovchi tomonidan ilgari so`roq qilingan shaxsning ko`rsatuvlari to`g`ri yozilganligini ishni yuritish uchun qabul qilgan tergovchi qo`shimcha so`roq qilish yo`li bilan tekshirib ko`rishni lozim topsa; - ilgari so`roq qilingan shaxsga berilishi kerak bo`lgan va ish uchun muhim yangi savollar tug`ilsa; - shaxs so`roq qilinganidan keyin ishga kirishgan zaxiradagi xalq maslahatchisi ushbu shaxsni yangitdan so`roq qilishni talab qilsa (JPKning 108-m.). Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so`roq qilish Ayblanuvchini so`roq qilish muhim tergov harakatidir. U ayblanuvchidan jinoyat ishi bo`yicha isbotlashning vositalaridan biri bo`lmish ko`rsatuvlar olish usuli hisoblanadi. Ayni vaqtda ayblanuvchi tomonidan ko`rsatuvlar berish qo`yilayotgan aybdan himoyalanishning eng ta`sirchan va aniq vositasidir. Ayblanuvchi jinoyat-protsessual faoliyatning subyekti bo`lib, o`zini himoya qilish huquqidan foydalangan holda so`roqda unga qo`yilayotgan aybni rad etadigan yoki javobgarlikni yengillashtiradigan asoslarni keltirish, qo`shimcha dalillarni talab qilib olish haqida iltimos qilishga haqli va hokazo (JPKning 464-m.). Ayblanuvchini so`roq qilish jarayonida tergovchi nafaqat uning sodir etilgan jinoyatlardagi ishtiroki haqida, balki ish bo`yicha ayblanuvchiga ma`lum bo`lgan holatlar va mavjud dalillar haqida ham ma`lumot oladi. Ayblanuvchi ko`rsatuvlarining tahlili tergovchiga dalillarning yangi manbalarini aniqlashda, ish bo`yicha olg`a surilgan taxminlarni tekshirishda va ushbu jinoyat ishi bo`yicha xulosalarning to`g`ri yoki noto`g`riligini tasdiqlashda yordam beradi. Ayblanuvchining ko`rsatuvlari dalillar manbalaridan biri hisoblanadi. Jamiyat uchun xavfli bo`lgan harakatning bor-yo`qligi ushbu harakatlarni sodir etgan shaxsning aybdorligi to`g`risidagi haqiqiy ma`lumotlar va ish to`g`ri hal qilinishi uchun muhim bo`lgan boshqa holatlar ayblanuvchining ko`rsatuvlari orqali aniqlanadi. Protsessual qonunga muvofiq ayblanuvchining ko`rsatuvlari isbotlash vositasi hisoblanadi. Ushbu ko`rsatuvlardagi haqiqiy ma`lumotlar dalillar bo`lib xizmat

qiladi. Ular bo`yicha qonun belgilagan tartibda jinoyat ishi bo`yicha isbot qilinishi lozim bo`lgan holatlar aniqlanadi. Ayblanuvchining ko`rsatuvlari guvohlar va boshqa shaxslarning ko`rsatuvlaridan tubdan farq qiladi. Bu hol uning jinoyat protsessidagi alohida protsessual holati bilan izohlanadi. Ayblanuvchi o`ziga nisbatan qo`yilgan ayblov bo`yicha ko`rsatuvlar beradi. Demak, u gumon qilinuvchi sifatida ham ishning yakunidan manfaatdordir. Ayblanuvchi tomonidan ko`rsatuvlar berish (gumon qilinuvchidek) uning majburiyati emas, balki huquqidir (JPKning 46-m.). Ayblanuvchi bu huquqdan foydalanishi yoki voz kechishi mumkin. Ko`rsatuvlar berishdan bosh tortganligi va yolg`on ko`rsatuvlar berganligi uchun u (gumon qilinuvchidek) javobgar bo`lmaydi. O`zining alohida protsessual holatiga ko`ra ayblanuvchi o`z ko`rsatuvlarida haqiqiy ma`lumotlarni bayon qilish bilan cheklanmaydi. Ayblanuvchi ularni mustahkamlash uchun dalillar keltiradi, boshqa shaxslar tomonidan bildirilgan ma`lumotlar bo`yicha o`z mulohazalarini bildiradi, o`ziga qo`yilgan ayblov bilan bog`liq bo`lgan fakt, holat va hodisalarga baho beradi. Ayblanuvchining ko`rsatuvlariga gumon qilinuvchining ko`rsatuvlari yaqin bo`lib, bu ularning protsessual holatlardagi o`xshashligi bilan izohlanadi (JPKning 46, 48-m.). Gumon qilinuvchining ko`rsatuvlari ham dalillar manbalaridan biridir. Gumon qilinuvchini jinoyat protsessining muhim ishtirokchisi sifatida rasmiylashtirish uning ko`rsatuvlari jinoyat ishini tergov qilish uchun ahamiyatli ekanligi, ushbu ko`rsatuvlarning dalillarning maxsus manbalaridan biri sifatida ajratilishini taqozo etadi (JPKning 81-m.). Gumon qilinuvchining keyinchalik ayblanuvchi sifatida jinoiy javobgarlikka tortilishi uning ayblanuvchi sifatida ko`rsatuvlar berishini istisno etmaydi, balki, aksincha, buni taqozo etadi. Agar gumon tasdiqlanmasa, gumon qilinuvchi guvohga aylansa, keyinchalik u guvohlik ko`rsatuvlari beradi. Bu hollarda surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sud endi gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va guvohning ko`rsatuvlaridan farq qiladigan boshqa dalillar manbalariga ega bo`ladilar. Gumon qilinuvchining avval berilgan ko`rsatuvlari bunda o`zining protsessual ahamiyatini yo`qotmaydi. Ular jinoyat ishi bo`yicha to`plangan boshqa barcha dalillar bilan birgalikda tadqiq etiladi va baholanadi.

Gumon qilinuvchini ushlab turish va qamoqda saqlashga asos bo`lgan har qanday holat gumon qilinuvchi ko`rsatuvlarining predmeti hisoblanishi mumkin. Biroq gumon qilinuvchining ko`rsatuvlari faqatgina ushbu holatlarga daxldor bo`lishi mumkin emas. U ish bo`yicha o`ziga ma`lum bo`lgan barcha holatlar yuzasidan ko`rsatuvlar berishi mumkin. Bu bilan gumon qilinuvchining ko`rsatuvlari nafaqat dalillar manbai, balki o`ziga nisbatan bo`lgan gumondan himoya qilish vositasi ekanligiga urg`u berilmoqda. Qonun hujjatlari gumon qilinuvchining ko`rsatuvlarini qayd etish va rasmiylashtirishning yagona protsessual tartibini uni so`roq qilish bayonnomalarini belgilaydi. Albatta, gumon qilinuvchi surishtiruv va tergov organlariga o`z tushuntirishlarini taqdim etishi mumkin. Biroq ular qonunda belgilangan, qayd etilgan va rasmiylashtirilgan taqdirdagina dalillar manbai sifatida ko`rsatuvlarning protsessual ahamiyatiga ega bo`ladi. Demak, ko`rsatilgan holatlar bo`yicha gumon qilinuvchi so`roq qilinishi, uning ko`rsatuvlari esa so`roq qilish bayonnomasida aks ettirilishi lozim. Gumon qilinuvchini chaqirish va so`roq qilish protsessual qonunda ayblanuvchini chaqirish va so`roq qilish bo`yicha belgilangan qoidalarga rioya qilgan holda amalga oshiriladi. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so`roq qilish JPKning 96-108-moddalarida (7-bob ikkinchi paragrafiga qarang) nazarda tutilgan so`roq qilishning umumiy qoidalariga rioya etgan holda o`tkaziladi. Gumon qilinuvchi ayblanuvchi singari surishtiruv va tergov organlarining chaqiruviga binoan kelishi kerak. Uzrli sabablarsiz kelmagan taqdirda u majburiy ravishda keltirilishi mumkin. Lekin kelish majburiyati ko`rsatuvlar berish majburiyatini anglatmaydi. Bundan tashqari, yuqorida ta`kidlanganidek, ko`rsatuvlar berish gumon qilinuvchi va ayblanuvchining majburiyatini emas, balki ularning huquqini tashkil qiladi. Qonunda gumon qilinuvchi va ayblanuvchidan zo`rlik, po`pisa qilish va qonunga xilof boshqa yo`llar bilan ko`rsatuvlar olishga erishish taqiqlanadi (JPKning 88-m.). Gumon qilinuvchi ko`rsatuvlarining ahamiyati shundan iboratki, ularning yordamida unga nisbatan paydo bo`lgan gumonning asosliligi yoki asossizligi, shuningdek jinoyat ishi bo`yicha boshqa jiddiy holatlar ham aniqlanadi. Gumon qilinuvchining ko`rsatuvlari o`z mazmuniga ko`ra qanday bo`lishidan qat`i nazar ishdagi boshqa barcha dalillar bilan birgalikda har tomonlama va sinchkovlik bilan tekshirilishi hamda baholanishi lozim. Gumon qilinuvchining ko`rsatuvlarini baholashda shuni nazarda tutish kerakki, gumon qilinuvchi ayblanuvchi singari ko`rsatuvlar berishdan bosh tortgani va yolg`on ko`rsatuvlar bergani uchun javobgarlikka tortilmaydi.

Gumon qilinuvchi tergov qilish borasida o`z ko`rsatuvlarini o`zgartirishi hamda tadqiq etilayotgan jinoyat holatlari xususida o`zga tushuntirish berishi mumkin. Har bir shunday tushuntirish surishtiruvchi yoki prokurorning unga nisbatan bo`lgan subyektiv munosabatidan qat`i nazar, albatta tekshirilishi lozim (JPKning 112-m.). Surishtiruv va dastlabki tergov o`tkazish jarayonida gumon qilinuvchi, ayblanuvchi ushlangan, so`roq qilish uchun chaqirilgan, qamoqqa olingan yoki majburiy keltirilgandan keyin darhol yoki yigirma to`rt soatdan kechiktirmay so`roq qilinishi kerak (JPKning 110-m.). Sud tergovi ketayotganda sudlanuvchiga istagan vaqtida ko`rsatuv berish huquqi sudya tomonidan ta`minlanishi shart. Agar sudlanuvchi biror sud harakati o`tkazilayotgan paytda ko`rsatuv berish to`g`risida istak bildirsa, sud unga shu harakatlar tugashi bilanoq ko`rsatuv berish uchun imkoniyat yaratadi (JPKning 110-m). Gumon qilinuvchini, shuningdek ayblanuvchini birinchi marta so`roq qilishdan oldin surishtiruvchi, tergovchi so`roq qilishning umumiy qoidalari tomonidan nazarda tutilgan barcha harakatlarni: so`roq qilinuvchining shaxsini, uning qaysi tilda ko`rsatuv berishi mumkinligini aniqlashi va hokazolarni amalga oshirishi shart (JPKning 96-108-m.). Shundan keyin surishtiruvchi, tergovchi gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga JPKning 46- va 48-moddalarida nazarda tutilgan protsessual huquq va majburiyatlarini tushuntiradi; so`roq qilishda gumon qilinuvchi, ayblanuvchi shartnoma tuzgan himoyachining yoxud agar gumon qilinuvchi, ayblanuvchi shartnoma tuzishga ulgurmagan yoki tuza olmagan bo`lsa, boshqa himoyachining so`roqda ishtirok etishini ta`minlaydi; gumon qilinuvchiga uning qanday jinoyat sodir etganlikda gumon qilinayotganligini e`lon qiladi; gumon qilinuvchiga ishda ayblanuvchi sifatida ishtirok etishga jalb qilinganligi to`g`risidagi qarorni taqdim qiladi va ayblovning mohiyatini tushuntiradi. Surishtiruvchi, tergovchi birinchi marta so`roq qilishdan oldin u o`zini aybli hisoblashi-hisoblamasligini yoki o`z aybini to`la yoxud qisman rad etishi yoki etmasligini aniqlashi shart. Barcha harakatlarning bajarilishini surishtiruvchi yoki tergovchi gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchining so`roq bayonnomasida, sud esa sud majlisi bayonnomasida qayd qiladi (JPKning 111-m.).

Surishtiruvchi, tergovchi gumon yoki ayblov mohiyati bo`yicha erkin hikoya qilish shaklida ko`rsatuv berishni tavsiya etadi. Bunday tartib ayblanuvchi (gumon qilinuvchi) o`z ko`rsatuvlarini to`liq bayon qilishini ta`minlaydi va unga qo`yilgan ayblov (gumon) bo`yicha tushuntirishlarni bayon qilish imkoniyatini va himoyalanish maqsadida dalillar keltirishni kafolatlaydi. Gumon qilinuvchining u sodir etgan jinoyat haqidagi ko`rsatuvlari va ayblanuvchining o`z aybiga iqror bo`lishi, bu iqror bo`lish mavjud dalillar yig`indisi bilan tasdiqlangan taqdirdagina ayblash uchun asos qilib olinishi mumkin. Gumon qilinuvchi va ayblanuvchining ko`rsatuvlari bilan aniqlangan holatlar ayblanuvchi o`z aybiga iqror bo`lgan taqdirda ham, o`zining aybdor ekanligini inkor qilgan taqdirda ham ishning hamma holatlari bilan bog`langan holda boshqa dalillar kabi tekshirib chiqilishi va baholanishi lozim (JPKning 112-m.). O`zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumining 1997 yil 2 maydagi «Sud hukmi haqida»gi qarorida ta`kidlanganki, «sudlanuvchi tomonidan tergovda yoki sudda aybini bo`yniga olish holati u ish bo`yicha to`plangan hamda sudda tekshirilgan boshqa dalillar bilan xolisona tasdiqlangandagina ayblov hukmi chiqarishga asos bo`la oladi»1. Shaxs u jinoyatni sodir etganlikda gumon qilinmasdan va unga ayblov e`lon qilinmasdan oldin huquqni muhofaza qilish organlariga o`zi sodir etgan jinoyat to`g`risida xabar bilan, ya`ni aybini bo`yniga olish to`g`risidagi arz bilan murojaat etishi mumkin. Aybini bo`yniga olish to`g`risidagi arz og`zaki yoki yozma bo`lishi mumkin. Og`zaki xabarni surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sud bayonnomada aks ettiradi, unga arz qiluvchining shaxsiga doir ma`lumotlar kiritiladi va unda arzning mazmuni birinchi shaxs nomidan bayon qilinadi. Bayonnomaga arz qiluvchi va surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudya imzo chekadi. Aybini bo`yniga olish to`g`risidagi arz surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud tomonidan boshqa dalillar bilan birgalikda baholanadi hamda aybni bo`yniga olish mavjud dalillar yig`indisi bilan tasdiqlangan taqdirdagina u ayblash uchun asos qilib olinishi mumkin. Guvoh va jabrlanuvchini so`roq qilish

JPKning 87-moddasida dalillar to`plash usullari orasida birinchi o`rinda so`roq qilish tilga olinadi. Bu ushbu tergov harakatining keng tarqalganligi bilan izohlanadi. Guvoh va jabrlanuvchining ko`rsatuvlari umumiy xususiyatga ega. Shuning uchun ular so`roq qilishni yuritishning protsessual qoidalari birligiga asoslangandir. Bu qoidalar JPKning bir bobida joylashgan. Guvoh va jabrlanuvchini so`roq qilish JPKning 96-108-moddalarida nazarda tutilgan umumiy qoidalarga rioya qilgan holda olib boriladi. Guvoh va jabrlanuvchi sifatida: 1) hukm va ajrim chiqarish jarayonida kelib chiqqan masalalarni maslahatxonada muhokama qilishga oid holatlar to`g`risida sudya va xalq maslahatchisini; 2) jinoyat ishi yuzasidan o`z vazifalarini bajarishlari natijasida o`zlariga ma`lum bo`lgan holatlar to`g`risida himoyachini, shuningdek jabrlanuvchining, fuqaroviy da`vogarning, fuqaroviy javobgarning vakilini; 3) ruhiy yoki jismoniy nuqsoni sababli ish uchun ahamiyatli bo`lgan holatni to`g`ri idrok etish va bu haqda ko`rsatuv bera olish layoqatiga ega bo`lmagan shaxsni so`roq qilish mumkin emas. Qaror chiqarish chog`ida sudyalar maslahatining sir tutilishi va uni oshkor qilishni talab etishning taqiqlanishi, sudga hurmatsizlik yoki muayyan ishlarni hal qilishga aralashganlik, sudyalar daxlsizligini buzganlik uchun javobgarlik va boshqa qoidalar sudyalar mustaqilligining kafolati bo`lib xizmat qiladi. Bu qoida 2000 yil 14 dekabrda yangi tahrirda qabul qilingan «Sudlar to`g`risida» gi qonunning 67-moddasida mustahkamlangan. Ikkinchi cheklash himoyachi o`z protsessual vazifalarini bajarish jarayonida olgan ma`lumotlarga, ya`ni unga ayblanuvchi, uning qarindoshlari va shu kabilar ayblanuvchini himoya ostiga olgani sababli yetkazgan ma`lumotlarga taalluqlidir. Bunday cheklashning zarurati ayblanuvchiga himoyalanish huquqini ta`minlashning konstitutsiyaviy prinsipidan kelib chiqadi. Agar himoyachiga murojaat qilish xavf-xatar tug`dirib, himoyachi guvohga aylanishi va unga yordam so`rab murojaat qilgan ayblanuvchiga qarshi ko`rsatuv berishi mumkin bo`lsa, ayblanuvchi himoyachi xizmatidan amalda foydalana olmagan bo`lardi. U yoki bu shaxsni guvoh sifatida jalb qilishga uning ruhiy yoki jismoniy nuqsonlari to`sqinlik qilishi mumkin. Qonun bu nuqsonlar ro`yxatini oldindan

belgilamaydi, lekin qonunda ish bo`yicha ahamiyati bo`lgan holatlarni shaxs to`g`ri qabul qilishiga monelik qiladigan nuqsonlar haqida aytiladi. Ushbu shaxsning ish bo`yicha guvoh bo`lishga qodirligi masalasi har bir alohida holda va bu shaxsning kasallik shakli hamda darajasiga, shuningdek u ko`rsatuvlar beradigan holatlarga qarab hal qilinadi. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchining yaqin qarindoshlari gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga taalluqli bo`lgan holatlar haqida guvoh yoki jabrlanuvchi sifatida faqat o`zlarining roziliklari bilan so`roq qilinishlari mumkin (JPKning 116-m.). Bu qoida guvoh immuniteti deb ataladi. Guvoh yoki jabrlanuvchi uchun ko`rsatuvlar berish ularning majburiyati hisoblanganligi sababli ular chaqiruv bilan belgilangan joyga ko`rsatilgan vaqtda kelishlari va haqqoniy ko`rsatuvlar berishlari kerak. So`roq boshlanishidan oldin bu shaxslar ko`rsatuv berishdan bosh tortganlik yoki bila turib yolg`on ko`rsatuv berganlik uchun jinoiy javobgarlik to`g`risida ogohlantirilib, bu haqda so`roq bayonnomasi yoki sud majlisi bayonnomasiga yozib qo`yiladi (JPKning 117-m.). Biroq gumon qilinuvchining, ayblanuvchining, sudlanuvchining yaqin qarindoshlari ko`rsatuv berishdan bosh tortganlik uchun javobgarlik to`g`risida ogohlantirilmaydilar (JPKning 117-m. 2-q.). Guvoh va jabrlanuvchi alohida holatlarni bahona qilib, ko`rsatuv berishdan bosh tortishga haqli emas (JPKning 118-m.). Aniqlanishi lozim bo`lgan holatlar o`zida davlat sirini yoki kasb sirini aks ettirsa yoxud shaxslar hayotining sir tutiladigan tomonlariga tegishli deb hisoblash uchun asos bo`lganda, surishtiruvchi, tergovchi va sud guvoh yoki jabrlanuvchini so`roq qilish chog`ida bu holatlarning oshkor etilishiga yo`l qo`ymaslik chora-tadbirlarini ko`rishi shart. Guvoh va jabrlanuvchi ish uchun ahamiyatli bo`lgan har qanday holatlar haqida, shu jumladan gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi va jarayonning boshqa qatnashchilari haqida ko`rsatuvlar berishi mumkin. So`roq guvoh va jabrlanuvchiga ish bo`yicha o`zlari bilgan holatlar to`g`risidagi ma`lumotlarni aytib berishni taklif etishdan boshlanib, undan so`ng ularga savollar berilishi mumkin (JPKning 119-m.). Tergov olib borilayotgan joyda yoki sudda bo`lgan guvoh yoki jabrlanuvchi ko`rsatuv berishga xohish bildirsa, ular o`sha kunning o`zida yoki keyingi kundan kechiktirmay so`roq qilinishi kerak. Guvoh yoki jabrlanuvchining ko`rsatuv berishga xohishi to`g`risidagi xabar tergovchi yoki sudga pochta orqali kelsa, unga so`roq o`tkaziladigan joy va vaqt darhol xabar qilinadi va u kelishi bilanoq so`roq o`tkaziladi (JPKning 120-m.).

JPK tomonidan guvohlar uchun hech qanday yoshga doir cheklashlar belgilanmagan. Amaliyotda kichik yoshdagi guvohlar ko`rsatuvlaridan ham foydalaniladi. O`n olti yoshgacha bo`lgan guvoh yoki jabrlanuvchini so`roq qilish uning qonuniy vakili yoki katta yoshdagi yaqin qarindoshi, pedagog yoki jabrlanuvchining vakili ishtirokida ularning roziligi bilan o`tkaziladi. Ko`rsatilgan shaxslar so`roq qiluvchining ruxsati bilan guvoh yoki jabrlanuvchiga savollar berishlari mumkin. O`n olti yoshgacha bo`lgan guvohlar va jabrlanuvchilar ko`rsatuv berishdan bosh tortganlik va bila turib yolg`on ko`rsatuv berganlik uchun javobgarlik to`g`risida ogohlantirilmaydilar (JPKning 121-m.). Biroq shu guvoh va jabrlanuvchilarga ularning protsessual huquqi va majburiyatlarini tushuntirish chog`ida haqqoniy ko`rsatuv berish va bu bilan jinoyat ishi bo`yicha haqiqatni aniqlashga ko`maklashish ma`naviy burch ekanligini eslatib o`tish lozim. Yuzlashtirish tushunchasi va uni o`tkazish tartibi Yuzlashtirish tergov harakati bo`lib, bunda avval so`roq qilingan ikki shaxs, basharti ularning aynan bir xil fakt va holatlarga nisbatan bergan ko`rsatuvlarida jiddiy qarama-qarshiliklar bo`lsa, bir vaqtning o`zida bir-birining ishtirokida ko`rsatuvlar beradi. Bu qarama-qarshiliklarning sabablarini aniqlash uchun yuzlashtirishda gumon qilinuvchi, sudlanuvchi, ayblanuvchi, jabrlanuvchi va guvoh so`roq qilinishi mumkin (JPKning 122-m.). Yuzlashtirishga JPKning 122- 124-moddalari bag`ishlangan. Ayblanuvchi va gumon qilinuvchiga ularning ko`rsatuv berish yoki bermaslik huquqlari tushuntiriladi. Agar yuzlashtirish ishtirokchilari guvoh va jabrlanuvchi bo`lsalar, u holda ular ko`rsatuv berishni rad etganlik yoki undan bosh tortganlik va bila turib yolg`on ko`rsatuv berganlik uchun javobgarlik to`g`risida ogohlantiriladilar va bu haqda bayonnomaga yozib qo`yiladi. Yuzlashtirishdagi so`roqni uch qismga bo`lish mumkin. Birinchi qismda so`roq qilinayotganlarning o`zaro tanishligi yoki tanish emasligi va o`zaro munosabatlari qanday ekanligi aniqlanadi (adovat, do`stlik, qarindoshlik munosabatlari va hokazo).

Ikkinchi qismda so`roq qilinuvchi har bir shaxsga navbatma-navbat erkin hikoya qilish shaklida o`tkazilayotgan yuzlashtirish aniqlaydigan holatlar bo`yicha ko`rsatuvlar berish taklif etiladi. So`roq qilinuvchilarning qaysi biri avval bergan ko`rsatuvlari so`roq qiluvchida ko`proq ishonch tug`dirgan bo`lsa, shunga birinchi bo`lib so`z beriladi. Uchinchi qism so`roq qiluvchining savollariga so`roq qilinuvchilar navbat bilan bergan javoblariga bag`ishlanadi. Ko`rsatuv berish tugaganidan keyin oldingi so`roqlardagi tergovchi yuzlashtirish ishtirokchilarining har biriga savollar berishi mumkin. Yuzlashtirish ishtirokchilari bir-biriga faqat tergovchining ruxsati bilan savollar berishlari mumkin. Ularning savol-javoblari bayonnomaga kiritiladi (JPKning 123-m.). Yuzlashtirish ishtirokchilarining ko`rsatuvlarini oshkor qilishga faqatgina ular yuzlashtirishda bergan va bayonnomaga yozilgan ko`rsatuvlardan keyin yo`l qo`yiladi. Agar yuzlashtirishda kimdir ko`rsatuv berishni rad etsa, avvalgi so`roqlardagi ko`rsatuvlarni oshkor qilishga yo`l qo`yilmaydi. Bu holda yuzlashtirish o`tkazilishini kechiktirish yoki uni o`tkazishdan voz kechish to`g`riroq bo`ladi. Yuzlashtirish natijalari har xil bo`lishi mumkin: 1) har bir ishtirokchi o`z ko`rsatuvlarini tasdiqlaydi; 2) oldin yolg`on ko`rsatuvlar bergan shaxs ularni o`zgartiradi va to`liq yoki qisman to`g`ri ko`rsatuvlar beradi; 3) oldin to`g`ri ko`rsatuvlar bergan shaxs endi yolg`on ko`rsatuv berishi mumkin; 4) yuzlashtirish ishtirokchilaridan biri ko`rsatuv berishdan bosh tortadi; 5) ikkala ishtirokchi ham ko`rsatuv berishdan bosh tortishi mumkin1 . Bunda shuni nazarda tutish kerakki, yuzlashtirishning eng ko`ngilsiz natijasi ham ziddiyatlarni yo`qotishga olib kelishi, yangi dalillar to`plash bo`yicha faoliyatni kuchaytirishi mumkin. Yuzlashtirishning butun jarayoni bayonnomaga kiritiladi. Bayonnomadagi yozuvlar ko`rsatuvlar berilgan tartibni aks ettirishi kerak (JPKning 124-m.).

Yuzlashtirish bayonnomasi yuzlashtirishning har bir ishtirokchisi va tergovchi tomonidan imzolanadi, biroq yuzlashtirishning har bir ishtirokchisi faqat o`z ko`rsatuvlariga hamda alohida varaqqa imzo chekadi. Voyaga yetmagan shaxs ishtirokida yuzlashtirish o`tkazish to`g`risida qaror qabul qilayotganda tergovchi ushbu harakatning o`ziga xosligini e`tiborga olishi, shuningdek uni voyaga yetmagan guvoh (jabrlanuvchi)ni so`roq qilishni belgilaydigan tartibga muvofiq o`tkazishi kerak. Bu tartib so`roqda pedagoglarning, voyaga yetmaganning yaqin qarindoshlari yoki qonuniy vakillarining ishtirokini, shuningdek voyaga yetmagan ayblanuvchi himoyachisining tergov harakatlarida ishtirokini yuzlashtirishga nisbatan ham tatbiq etilishini nazarda tutadi. Tanib olish uchun ko`rsatish Tanib olish uchun ko`rsatish guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining biror shaxs yoki narsa to`g`risidagi ko`rsatuvini tekshirib ko`rish uchun quyidagi hollarda amalga oshiriladi: 1) bu ko`rsatuv muayyan bir shaxs yoki muayyan bir narsaga oid ekanligini aniqlash zarur bo`lganda; 2) surishtiruvchi, tergovchi yoki sudga ma`lum bo`lgan ko`plab shaxs yoki narsalar orasidan ko`rsatuvda tasvirlab berilgan shaxs yoki narsani topish zarur bo`lganda (JPKning 125-m.). Tanib olish jarayoni ilgari kuzatuvda bo`lgan obyektni tanishdir. Gumon qilinuvchilar, ayblanuvchilar, jabrlanuvchilar, guvohlar, shunindek jinoyat qurollari, hayvonlar, binolar va boshqa ko`chmas obyektlar tanib olish uchun taqdim etilishi mumkin. Jinoyat protsessual kodeksi tanib olishni o`tkazishning quyidagi tartibini belgilaydi. Tanib oluvchi tanib olishi lozim bo`lgan shaxs yoki narsaning belgilari, alomatlari, xususiyatlari to`g`risida oldindan so`roq qilinishi lozim (JPKning 126- m.). Bu harakatning o`tkazilishi tanib olish uchun taqdim etishning maqsadga muvofiqligi haqida to`g`ri qaror qabul qilishga, bu harakatning muvaffaqiyatli amalga oshirilishiga, kerakli natijalar olinishiga va keyinchalik ularga to`g`ri baho berishga yordam beradi.

Tanib oluvchi shaxsga tanib olish uchun obyektni ko`rsatishdan avval o`tkaziladigan so`roq davomida tanib oluvchi tanib olinishi kerak bo`lgan obyektni qayerda, qachon, qanday holatlarda, qancha vaqt davomida, qanday ob-havoda, qanday yorug`likda, qanday masofada kuzatgani, uning belgilari va bu belgilarning o`ziga xos xususiyatlari aniqlanishi kerak. Tanib olish uchun ko`rsatish xolislar ishtirokida o`tkaziladi (JPKning 352-m.). Tanib olish uchun shaxs ko`rsatiladigan bo`lsa, boshqa shaxslar bilan birgalikda, iloji bo`lsa tashqi ko`rinishi tanib olinadigan shaxs bilan o`xshash bo`lgan shaxslar bilan birga ko`rsatilishi kerak. Tashqi qiyofadagi o`xshashlik shundan iboratki, barcha ko`rsatilayotganlar bir jinsli bo`lishi, bo`yi, tana tuzilishi, millati, kiyimi bo`yicha va boshqalardan keskin farq qilmasligi kerak. Tanib olish uchun ko`rsatilayotgan shaxslarning soni uch nafardan kam bo`lmasligi kerak (JPKning 127-m.). Bu qoida murdani tanib olishda qo`llanilmaydi, chunki tanib oluvchiga u yakka holda ko`rsatiladi (JPKning 128-m.). Tanib olinuvchiga tanib olish uchun ko`rsatiladigan shaxslar guruhi orasida istagan joyni egallash taklif etiladi ( JPKning 127-m.). Agar tanib oluvchilar bir necha kishi, tanib olinuvchi esa bir o`zi bo`lsa, tanib olinuvchi tanib oluvchilarning har biriga alohida navbat bilan ko`rsatiladi. Bundan ko`zlangan maqsad, bir tanib oluvchining javoblari boshqalarga ta`sir etishining oldini olishdir. Shaxsni tanib olish uchun ko`rsatishning iloji bo`lmaganda yoxud uning xavfsizligini ta`minlash maqsadida uning fotosuratidan foydalanish mumkin. Tanib olish uchun qog`ozga yaxshilab yopishtirilib, muhrlangan va raqamlangan, lekin suratga olingan shaxslarning ismi va familiyalari ko`rsatilmagan kamida uchta fotosurat ko`rsatiladi (JPKning 127-m.). Narsalar, narsalarning bo`lagi va hayvonlar tanib olish uchun ashyoviy belgilari bir xil bo`lgan boshqa turdosh narsalar orasida ko`rsatiladi. Tanib oluvchi so`roq qilinganda tasvirlanganidan tashqi belgilari, alomatlari, xususiyatlari bo`yicha jiddiy farq qilmaydigan narsalar turdosh deb hisoblanadi. Tanib olish uchun ko`rsatilayotgan narsalarni joylashtirish tartibi surishtiruvchi, tergovchi tomonidan xolislar huzurida belgilanadi. Tanib olish uchun ko`rsatishda ilmiy- texnika vositalari qo`llanilishi mumkin (foto va kinoga olish, ovoz yozib olish va hokazo). Odatda, takroran tanib olish uchun ko`rsatishga yo`l qo`yilmaydi. Jabrlanuvchi, guvoh, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchi joy, bino, binodagi alohida xona yoki boshqa ko`chmas obyekt nomini aytib va tasvirlab bersa-da, biroq uning joylashgan o`rnini aniq aytib bera olmasa, biror

aniq joydan obyektga borish yo`lini ko`rsatishga istak bildirsa, unga shu obyektni ko`rsatishiga imkon beriladi. Surishtiruvchi yoki tergovchi va xolislar yoxud sud tarkibi va taraflar tanib oluvchi bilan birgalikda u aytgan joyga keladilar. Tanib olish uchun ko`rsatish ishtirokchilari shu joydan boshlab tanib oluvchining ko`rsatuvi bo`yicha yura boshlaydilar. Bunda tanib oluvchiga tanib olish uchun ko`rsatishning boshqa ishtirokchilari yoki o`zga shaxslar tarafidan yo`nalish aytib qo`yilishining oldini olish choralari ko`rilishi lozim (JPKning 129-m.). Tanib olish uchun bir guruh shaxslar yoki bir nechta narsa ko`rsatilganidan keyin tanib oluvchiga u ilgari tasvirlagan shaxs yoki narsani ko`rsatish taklif etiladi. Tanib oluvchi ko`rsatilgan shaxslardan yoki narsalardan birini ko`rsatsa, unga ko`rsatilgan boshqa shaxslar yoki narsalar orasidan bu shaxsni yoki narsani qaysi belgilari yoki xususiyatlariga ko`ra taniganligini tushuntirib berish taklif qilinadi. Tanib oluvchi tanib olish uchun unga ko`rsatilgan shaxslar yoki narsalarni ilgari ko`rmaganligini aytsa, unga qidirilayotgan narsa ulardan nimasi bilan farq qilishini tushuntirib berish taklif qilinadi (JPKning 130-m.). Surishtiruv yoki dastlabki tergov vaqtida o`tkazilgan tanib olish uchun ko`rsatish to`g`risida JPKning tegishli moddalariga rioya etgan holda bayonnoma tuziladi (JPKning 131-m.). Bayonnomada tanib oluvchining shaxsi haqidagi ma`lumotlar, tanib olish uchun ko`rsatilgan obyektlar haqidagi qisqacha ma`lumotlar va imkon darajasida tanib oluvchining so`zma-so`z ko`rsatuvlari bayon qilinadi. Sud muhokamasida o`tkazilgan tanib olish uchun ko`rsatish sud majlisi bayonnomasida qayd qilinadi. Barcha hollarda bayonnomaga: tanib oluvchi, tanib olish uchun ko`rsatish sharoiti, jarayoni va natijalari, tanib olish uchun ko`rsatilgan shaxslar, ularning yoshi, bo`yi, millati, turar joyi, ko`zga tashlanuvchi belgilari, kiyimlari; tanib olish uchun ko`rsatilgan narsalar tavsifi; tanib olish uchun ko`chmas obyektlar ko`rsatilganda esa, shuningdek tanib oluvchi ko`rsatgan yo`nalishlar va izlanayotgan obyektga biror aniq joydan borish yo`llari to`g`risidagi ma`lumotlar kiritilishi lozim. Tanib olish uchun fotosuratlar ko`rsatilgan bo`lsa, bayonnomaga fotojadval ilova qilinishi lozim. Tanib oluvchining ko`rsatuvlari, shuningdek unga surishtiruvchi, tergovchi, sud, taraflar yoki boshqa shaxslar tomonidan berilgan

savollar va qaytarilgan javoblar so`roq qilishning umumiy qoidalariga rioya qilingan holda bayonnomaga yozib boriladi. Ko`rsatuvlarni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirish Jinoyatlarni tergov qilish jarayonida ko`pincha jinoyat hodisasi bilan bog`liq hamda muayyan joyda (yerda yoki xonada) sodir bo`lgan faktga oid guvohlarning, jabrlanuvchilarning, gumon qilinuvchilarning, ayblanuvchilarning ko`rsatuvlarini aniqlash, tekshirish zarurati paydo bo`ladi. Bunday holda ko`rsatuvlarni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirish deb ataladigan tergov harakati o`tkaziladi (JPKning 132-m.). Ko`rsatuvlarni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirishdan maqsad ko`rsatuvlari tekshirilayotgan shaxsga ma`lum, surishtiruvchi, tergovchi va sudga esa noma`lum bo`lgan narsalar, hujjatlar, izlar va belgilarni topish, shaxsning tergov yoki sud muhokamasi davomida topilgan narsalar, hujjatlar, izlar qayerda bo`lganligini ko`rsatib berishi, bir necha shaxsning ayni bir hodisa to`g`risida bergan ko`rsatuvlaridagi o`xshashlik va farqlarni aniqlash uchun ishda ahamiyatli bo`lgan joy yoki yo`nalishni shaxs ko`rsatib berishi, holatlarni qayta tiklash va hodisa sodir bo`lgan joydagi sharoit bilan qiyoslash orqali ko`rsatuvlarning to`g`ri yoki noto`g`riligini aniqlashdan iborat (JPKning 132-m.). Ko`rsatuvlarni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirish turli toifadagi jinoyat ishlarini tergov qilishda keng qo`llaniladi. Ko`rib chiqilayotgan tergov harakatining o`ziga xos xususiyati shundaki, ko`rsatuvlari tekshirilayotgan va aniqlanayotgan shaxslar oldin bergan ko`rsatuvlarini o`zlari ko`rsatgan muayyan joyda qaytaradilar. Bu esa ko`rsatuvlarni haqiqiy holat bilan darhol solishtirish imkonini beradi. Hodisa sodir bo`lgan joyda ko`rsatuvlar ish uchun ahamiyati bo`lgan hodisa ro`y bergan joyga nisbatan, hodisa ishtirokchilari harakatlari yoki boshqa holatlarga nisbatan tekshirilishi mumkin. Ushbu tergov harakatining natijasi nafaqat muayyan shaxslarning ko`rsatuvlarini tekshirish va aniqlash, balki yangi dalillar olish hisoblanadi. Ko`rsatuvlarni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirish borasida ko`rsatuvlari tekshirilayotgan shaxs ish bo`yicha qandaydir ashyoviy dalillar topishga yordam bergan taqdirda yangi dalillar olish mumkin bo`ladi. Ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxs hodisa sodir bo`lgan joyda bir vaqtning o`zida ko`rsatish, ko`zdan kechirish yoki ba`zi narsalarni, hujjatlarni, izlarni olish

yoxud muayyan harakatlarni namoyish qilish orqali tushuntirish beradi yoki o`zining avval bergan ko`rsatuvlariga aniqlik kiritadi. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining ko`rsatuvlarini hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirish natijalari bu shaxslarning muayyan hodisalar haqida bilganlari faqat ularning jinoyat sodir etishga daxldorligidan darak bersagina dalil kuchiga ega bo`ladi (JPKning 132-m.). Qonun ko`rsatuvlarni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirishni surishtiruvchi yoki tergovchi tomonidan xolislar ishtirokida o`tkazilishini, basharti bu tergov harakatini sud o`tkazayotgan bo`lsa, taraflarning ishtirokida o`tkazilishini talab qiladi. Zarur hollarda hodisa sodir bo`lgan joyda ko`rsatuvlarni tekshirishga mutaxassislar va ekspertlar jalb qilinishi mumkin (JPKning 133-m.). Hodisa sodir bo`lgan joyda ko`rsatuvlarni tekshirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: surishtiruvchi, tergovchi yoki sud taraflar va bu tergov harakatining boshqa qatnashchilari ishtirokida tekshiriladigan ko`rsatuvlarni e`lon qiladi, ko`rsatuv bergan shaxsdan ularning to`g`ri yoki noto`g`riligini, qo`shimcha va o`zgartirishlar kiritishga ehtiyoj bor yoki yo`qligini so`raydi, tekshirishning maqsadi va tartibini tushuntiradi. Basharti guvoh yoki jabrlanuvchining ko`rsatuvlari tekshirilayotgan bo`lsa, ular, o`n olti yoshga to`lmagan shaxslarni istisno qilganda, ko`rsatuv berishdan bosh tortganlik va bila turib yolg`on ko`rsatuv berganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortilish haqida ogohlantirilishlari lozim. Ko`rsatuvlarni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirish yakka tartibda o`tkaziladi. Bir vaqtning o`zida bir necha shaxsning ko`rsatuvlarini hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirishga yo`l qo`yilmaydi. Ko`rsatuvlarni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirish quyidagilardan iborat bo`lishi mumkin: ko`rsatuv bergan shaxs tekshirilayotgan hodisaning sharoit va holatini joyning o`zida tiklaydi; ish uchun ahamiyatli bo`lgan narsalarni, hujjatlarni, izlarni qidirib topadi va ko`rsatadi; ayrim harakatlarni namoyish qiladi; tekshirilayotgan hodisada u yoki bu narsaning qanday ahamiyati bo`lganligini ko`rsatadi; hodisa sodir bo`lgan joyda sharoitning o`zgarganligiga e`tiborni qaratadi; o`zining avvalgi ko`rsatuvlarini aniqlashtiradi va ularga oydinlik kiritadi. Bu harakatlar vaqtida chetdan aralashishga, gap o`rgatishga va ishora qiluvchi savollar berishga yo`l qo`yilmaydi. Ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxs erkin so`zlab bergach va harakatlarni erkin namoyish qilib bo`lgach, unga savollar berilishi mumkin. Ko`rsatuvni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirishda qatnashayotgan shaxslar surishtiruvchi, tergovchi va

sudning e`tiborini, ularning fikricha, ish holatlarini aniqlashtirishga yordam beradigan barcha narsalarga qaratishga, ba`zi harakatlarning takrorlanishini talab qilishga haqlidir. Ko`rsatuvlari hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirilayotgan shaxs va tergov harakatining boshqa ishtirokchilari o`tkazilayotgan tergov harakati yuzasidan ularni qo`shimcha ravishda so`roq qilishni talab etishga haqlidir (JPKning 133-m.). Ko`rsatuvlar hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirilgani haqida surishtiruvchi yoki tergovchi bayonnoma tuzadi, sud esa tekshiruvning borishi va natijalarini sud majlisi bayonnomasiga kiritadi (JPKning 134-m.). Bundan tashqari, bayonnomada ko`rsatuvlarni hodisa sodir bo`lgan joyda tekshirish qayerda, qachon, qanday sharoitda o`tkazilganligi; qanday joylar va narsalar ko`zdan kechirilganligi; hodisa sodir bo`lgan joyda berilgan ko`rsatuvlarning mazmuni qandayligi; hodisaning sharoiti va holatlarini tiklash nimada o`z aksini topganligi; shaxs o`zining avvalgi ko`rsatuvlariga qanday aniqliklar kiritganligi ko`rsatilishi lozim. Ko`zdan kechirish tergov harakatining tushunchasi, turlari va uni o`tkazish tartibi Ko`zdan kechirish jinoyat izlari, ashyoviy dalillarni topish, hodisa sodir bo`lgan vaziyatni va ish uchun ahamiyatli bo`lgan boshqa holatlarni aniqlashtirish maqsadida surishtiruvchi, tergovchi yoki sudning hodisa sodir bo`lgan joyni, murdani, hayvonlarni, tevarak-atrofni, binolarni, narsalar va hujjatlarni ko`zdan kechirishidan iborat bo`lgan tergov harakatidir (JPKning 135-m.). Ko`zdan kechirishning maqsadi ish bo`yicha ahamiyatli haqiqiy ma`lumotlarni aniqlash va mustahkamlashdir. Ko`zdan kechirishda haqiqiy ma`lumotlarni aniqlash ko`zdan kechirilayotgan obyektlarda aks etgan sodir etilgan jinoyat holatlarini ko`zdan kechirish ishtirokchilarining (tergovchi va xolislarning) bevosita idrok qilishi orqali amalga oshiriladi. Odam badanini ko`zdan kechirish guvohlantirish yoki ekspertiza o`tkazish qoidalariga asoslangan holda (JPKning 142-147 va 172-187-m.) amalga oshiriladi. Pochta-telegraf jo`natmalarini ko`zdan kechirish JPKning 167-moddasida nazarda tutilgan tartibda o`tkaziladi. Narsalarni olib qo`yish va tintuv o`tkazish chog`ida topilgan narsa va hujjatlar shu tergov harakatlarini o`tkazish uchun belgilangan qoidalarga rioya qilgan holda ko`zdan kechirilishi lozim (JPKning 135-m.).

Ko`zdan kechirishda qatnashishga ayblanuvchi, gumon qilinuvchi, jabrlanuvchi, guvoh jalb qilinishi mumkin. Ko`rsatilgan shaxslarning ko`zdan kechirishda qatnashishi ko`p hollarda ish uchun ahamiyati bo`lgan yangi holatlarni aniqlashda yordam beradi (masalan, xonadonga o`g`rilikka tushganlik yuzasidan ko`zdan kechirishda jabrlanuvchi hodisa sodir bo`lgan joydan topgan muayyan narsa xonadonda yashovchilarning hech biriga tegishli emasligini ko`rsatadi). Ko`rsatilgan shaxslarning ko`zdan kechirishda qatnashishi ular oldin bergan ko`rsatuvlarini ko`zdan kechirish borasida aniqlangan ma`lumotlar bilan solishtirib tekshirish va aniqlash imkonini beradi. Jinoyat-protsessual qonunga muvofiq ko`zdan kechirishning quyidagi turlari farqlanadi: hodisa sodir bo`lgan joyni, murdani, hayvonlarni, tevarak-atrof va binolarni, narsa va hujjatlarni ko`zdan kechirish (JPKning 135, 137, 138, 139,140- m.). Hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirish eng muhim va mas`uliyatli harakat hisoblanadi, shuningdek u yuqorida ko`rsatilgan ko`zdan kechirishning deyarli hamma turlarini o`z ichiga oladi. Pochta-telegraf jo`natmalarini ko`zdan kechirish bundan mustasnodir. Hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirish tadqiq etilayotgan hodisada jinoyat tarkibi alomatlari bor yoki yo`qligini mumkin qadar aniqlashga imkon beradigan haqiqiy ma`lumotlarni topish va mustahkamlash, shuningdek tadqiq etilayotgan hodisa holatlari va uning ishtirokchilari haqida taxminlar qilish va ularni tekshirish uchun hodisaning holatini to`laligicha hamda uning ayrim obyektlarini bevosita tadqiq etishdan iboratdir. Hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirish aynan ana shu joyda jinoyat sodir etilganligi yoki uning izlari borligi haqida ma`lumotlar bo`lgan taqdirda o`tkaziladi (JPKning 137-m.). Ko`zdan kechirish natijalarining isbotlovchi ahamiyati ko`p jihatdan uning o`z vaqtida o`tkazilganligi darajasiga bog`liqdir. Sodir etilgan jinoyat haqida xabar olgach, basharti uning ochilishi hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirishni talab qilsa, tergovchi (surishtiruvchi) zudlik bilan hodisa sodir bo`lgan joyga borishi va uni ko`zdan kechirishni amalga oshirishi kerak. Bu hol tergov harakatining aynan kechiktirib bo`lmasligi sababli, hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirishni keyinga qoldirish mumkin bo`lmagan hollarda jinoyat ishi qo`zg`atilmasdan oldin o`tkazishga yo`l qo`yiladi. Bunday vaziyatlarda ko`zdan kechirishdan keyin ko`pi bilan 72 soat ichida, istisno hollarda esa o`n kun davomida jinoyat ishini qo`zg`atish yoki uning qo`zg`atilishini rad etish haqida qaror chiqarilishi kerak.

Hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirish ishdan manfaatdor bo`lmagan fuqarolarni jalb qilgan holda, albatta xolislarning ishtirokida amalga oshiriladi. Agar ko`zdan kechirish hududida davlat sirini o`z ichiga olgan ma`lumotlar aniqlanishi mumkin bo`lsa, bunday xolislar sifatida o`z mashg`ulot turi yoki xizmat faoliyati bo`yicha bunday ma`lumotlardan foydalanishga ruxsati bo`lgan shaxslar taklif qilinadi. Ko`zdan kechirish boshlanishidan oldin tergovchi xolislarga ularning huquq va majburiyatlarini tushuntirishi kerak. Ko`zdan kechirish o`tkazilganda tergovchi xolislarning e`tiborini ishni tergov qilishda ahamiyatli bo`lgan barcha holatlarga qaratadi. O`z navbatida xolislar ham tergovchining e`tiborini o`zlarining fikriga ko`ra ish uchun ahamiyatli bo`lishi mumkin bo`lgan u yoki bu faktlarga qaratishga haqlidir. Zarurat tug`ilganda kelgusi tergov qilish yoki sud muhokamasi borasida xolislar ko`zdan kechirish natijasida ularga ma`lum bo`lgan holatlar yuzasidan guvohlar sifatida so`roq qilinishlari mumkin. Agar jinoyat ishi ko`rilayotgan vaqtda ko`zdan kechirishga zarurat tug`ilsa, sud bu haqda ajrim chiqaradi va ko`zdan kechirishni taraflar ishtirokida o`tkazadi (JPKning 136-m.). Zarur hollarda surishtiruvchi, tergovchi yoki sud ko`zdan kechirish chog`ida o`lchov o`tkazadi, fotosuratga, kinotasvirga, videoyozuvga tushiradi, rejalar, sxemalar, chizmalar tuzadi, izlardan qoliplar va nusxalar oladi. Bu ishlarni bajarishda yordam berish uchun ko`zdan kechirishga mutaxassislar jalb qilinishi mumkin. Hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirish chog`ida mutaxassis ko`zdan kechirishda paydo bo`ladigan u yoki bu masalalarda tergovchiga maslahat beradi, shuningdek izlarni topish va qayd etishda, ulardan qoliplar va nusxalar olishda, hodisa sodir bo`lgan joyni fotosuratga tushirishda, reja va chizmalar tuzishda texnik yordam ko`rsatadi. Ko`zdan kechirishning quyidagi turlarini amalga oshirishda malakali mutaxassislarni taklif etishga alohida e`tibor berish lozim: maxfiy joylarni aniqlash maqsadida narsalarni ko`zdan kechirish, maxfiy yozuvlarni aniqlash maqsadida hujjatlarni ko`zdan kechirish, fotoplyonkani ko`zdan kechirish va hokazo. Ayrim hollarda ko`zdan kechirishda qatnashayotgan mutaxassislar jinoiy maqsadlarni amalga oshirishga mo`ljallangan maxfiy moslamalarni aniqlashga yordam beradilar. Katta hudud va binolarni ko`zdan kechirish bir nechta surishtiruvchi yoki tergovchilar tomonidan amalga oshirilishi mumkin, bunda ular har birining harakati kamida ikki nafar xolis ishtirokida o`tkazilishi kerak.

Hodisa sodir bo`lgan joydan olingan narsalar, hujjatlar va izlar o`raladi va muhrlanadi. Katta hajmdagi narsalar olinmaydi va muhrlanmaydi, lekin surishtiruvchi yoki tergovchi ularni saqlash choralarini ko`rishi lozim (JPKning 137-m.). Murdani ko`zdan kechirish. Surishtiruvchi yoki tergovchi murdaning tashqi ko`rinishini u topilgan joyda xolislar va sud-tibbiyot sohasidagi mutaxassis shifokor ishtirokida ko`zdan kechiradi. Bunday mutaxassis shifokor ishtirok etishiga imkoniyat bo`lmagan taqdirda, boshqa shifokor ishtirok etadi. Murdani ko`zdan kechirish bilan bir paytda uning yonidan topilgan shaxsiy buyumlar, narsalar, kiyim va poyabzal ko`zdan kechiriladi. Zarur hollarda murdani ko`zdan kechirishda nafaqat shifokor, balki boshqa mutaxassislar suratkash, kriminalist, kimyogar va shu kabilar ishtirok etishi mumkin. Eksgumatsiya vaqtida murdani ko`zdan kechirish eksgumatsiya qoidalariga rioya qilgan holda o`tkaziladi. Murda topilgan joyda uni tanib olish uchun ko`rsatish chog`ida tanib olish qoidalariga rioya qilinadi. Tanib olinmagan murdalarning barmoq izlari olinishi shart. Ekspertiza tekshiruvlari uchun namunalar olish qoidalariga rioya qilgan holda murdadan boshqa xil namunalar ham olinishi mumkin (JPKning 188-191, 193, 197-m.). Tanib olinmagan murda faqat prokuror ruxsati bilangina ko`miladi (JPKning 138-m.). Tevarak-atrof va binolarni ko`zdan kechirish. Surishtiruvchi, tergovchi va sud tevarak-atrof va binolarni quyidagi qoidalarga rioya qilgan holda ko`zdan kechiradilar. Fuqaroning uyi yoki xizmat joyini ko`zdan kechirish zarurati bo`lsa, surishtiruvchi yoki tergovchi bu haqda qaror, sud esa ajrim chiqaradi. Turar joyi ko`zdan kechirilayotgan shaxs yoki tegishli korxona, muassasa, tashkilotning vakili chiqarilgan qaror yoki ajrim bilan tanishtirilib, bu haqda imzo chektiriladi. Ko`zdan kechirish korxonada, muassasada, tashkilotda o`tkazilsa ma`muriyat vakilining, harbiy qismda, shtabda va muassasada o`tkazilsa - qo`mondonlik vakilining, zarur hollarda esa, moddiy javobgar shaxsning qatnashishi shart. Binolarni ko`zdan kechirishda olib qo`yish va tintuv qoidalariga rioya qilinadi (JPKning 139-m.). Narsa va hujjatlarni ko`zdan kechirish. Surishtiruvchi, tergovchi va sud narsa va hujjatlarni ular topilgan joyda, basharti ko`zdan kechirish ko`p vaqt yoki

qo`shimcha texnik vositalar talab qilsa, keyinchalik surishtiruv, dastlabki tergov va sud muhokamasi o`tkazilayotgan joyda ko`zdan kechiradilar. Ko`zdan kechirish texnik vositalaridan foydalanilgan holda, basharti narsa yoki hujjatlarning yo`qolishiga yoxud shikastlanishiga olib kelmasa, o`tkazilishi mumkin (JPKning 140-m.). Ba`zan tergov harakati o`tkazilayotgan joyda olib qo`yilayotgan hamma narsalarni sinchkovlik bilan ko`zdan kechirishning imkoni bo`lmaydi. Bunday hollarda tergovchi yoki surishtiruvchi tergov harakati bayonnomasida bu narsalar va hujjatlarning olib qo`yilganligini belgilaydi, xolislar ishtirokida olib qo`yilgan materiallarni o`raydi va muhrlaydi hamda ularni tergov yuritilayotgan joyga olib boradi. Bu yerda xolislar ishtirokida olib qo`yilgan narsalar va hujjatlarning muhri buziladi va ular ko`zdan kechiriladi, bu haqda alohida bayonnoma tuziladi. Ko`zdan kechirish o`tkazilganligi haqida JPKning 141-moddasida ko`rsatilgan talablarga binoan bayonnoma tuziladi. Ko`zdan kechirish bayonnomasi bu tergov harakatining o`tkazilganligini va uning olib borilishida barcha aniqlanganlarni qayd qiluvchi asosiy, majburiy vosita hisoblanadi. Bayonnomaning yo`qligi ko`zdan kechirish natijasini isbotlovchi kuchdan mahrum qiladi, chunki bayonnoma dalillarni mustahkamlovchi protsessual vosita, dalillar manbai hisoblanadi. Bayonnomada tergovchining barcha harakatlari bayon qilinadi, shuningdek ko`zdan kechirish davomida topilgan barcha narsalar, ular qanday tartibda ko`zdan kechirilgan bo`lsa, xuddi shu tartibda, ko`zdan kechirish paytida qanday holatda kuzatilgan bo`lsa, xuddi shu holatda qayd etiladi. Shunday qilib, ko`zdan kechirish bayonnomasida tergov harakatini o`tkazish paytida topilgan narsalarning barchasi juda to`liq qayd etilishi kerak. Bayonnoma to`liq bo`lishi uchun ishda ahamiyati bo`lgan barcha holatni qayd etish kerak, biroq bu borada obyektlarni o`ta maydalashtirib, chegaradan chiqib ketmaslik lozim. Bayonnomada ko`zdan kechirish chog`ida topilgan va olingan barcha izlar, narsalar va hujjatlar sanab o`tiladi. Olingan buyumning egasiga tegishli ma`lumotnoma yoki bayonnomaning nusxasi beriladi. Bundan tashqari, bayonnomada: ko`zdan kechirish qaysi vaqtda, qanday ob-havoda va qanday yorug`likda o`tkazilganligi; qanday ilmiy-texnika vositalari qo`llanilganligi va qanday natijalar olinganligi; ko`zdan kechirishda ko`maklashish uchun kimlar jalb qilinganligi va ko`maklashish nimada o`z aksini topganligi; qanday narsalar va hujjatlar qanday tartibda va qanday muhr bilan muhrlanganligi; ko`zdan kechirilganidan keyin murda va ish uchun ahamiyatli bo`lgan narsalarning qayerga yuborilganligi ko`rsatilgan bo`lishi lozim.

Agar ko`zdan kechirishda mutaxassis ishtirok etgan bo`lsa, bayonnomada uning familiyasi, ismi, otasining ismi, ish joyi va lavozimi ko`rsatiladi. Bayonnomada mutaxassis qaysi harakatlarni bajargani, qaysi ilmiy-texnika vositalaridan foydalangani va qanday natijalarga erishgani ko`rsatilishi kerak. Bayonnomaga fotosurat rasmlari, rejalar, chizmalar, izlarning qoliplari va nusxalari ilova qilinib, bu haqda unda qayd etiladi. Bayonnoma tuzilganidan keyin u ko`zdan kechirishni o`tkazishda ishtirok etgan shaxslarga o`qib eshittiriladi, ular esa o`tkazilgan harakatlar bo`yicha o`z mulohazalarini unga kiritishni talab qilishga haqlidirlar. Bu huquq ularga tushuntirilganligi to`g`risida bayonnomada qayd etiladi. Barcha mulohazalar albatta bayonnomaga kiritilishi lozim. Bayonnoma tergovchi (surishtiruvchi) hamda ko`zdan kechirishni o`tkazishda ishtirok etgan boshqa shaxslar tomonidan imzolanadi. Guvohlantirish Guvohlantirish odamning badanini ko`zdan kechirishdan iborat bo`lgan tergov harakatidir. Guvohlantirish uchun asoslar Jinoyat protsessual kodeksida belgilangan. Guvohlantirish: 1) odamning badanidagi ish uchun ahamiyatga molik xususiyat yoki alomatlarni, alohida belgilarni, uning jismoniy rivojlanganligi to`g`risidagi ma`lumotlarni, dog`larni, tirnalgan, shilingan, qontalash joylarni topish zarurati tug`ilgan hollarda, agar buning uchun ekspertiza o`tkazish lozim bo`lmasa; 2) ekspertiza o`tkazishni talab qilmaydigan usullarni qo`llash yo`li bilan shaxsning mastlik va boshqa fiziologik holatini aniqlash zarurati tug`ilgan hollarda o`tkaziladi (JPKning 142-m.). Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi va jabrlanuvchi guvohlantirilishlari mumkin. Guvoh uning ko`rsatuvlari to`g`riligini tekshirish uchungina guvohlantirilishi mumkin (JPKning 143-m.). Maqsadga yo`naltirilganligi va amalga oshirish usuliga ko`ra, guvohlantirish ko`zdan kechirishga yaqin turadi, lekin ayni vaqtda ular orasida jiddiy farq mavjud bo`lib, u guvohlantirishning tergov harakati sifatida mustaqil xususiyatga ega

ekanligini ta`minlaydi. Bu harakatlar o`rtasidagi asosiy farq shundan iboratki, guvohlantirishning obyektlari faqat tirik shaxslar bo`lsa, ko`zdan kechirishning obyektlari esa faqat ashyolardir. JPK 135-moddasining 2-qismida belgilanganki, odam badanini ko`zdan kechirish guvohlantirish yoki ekspertiza o`tkazish qoidalariga ko`ra amalga oshiriladi. Guvohlantirish o`tkazish haqida maxsus qaror yoki ajrim chiqarilishi kerak, u qaysi shaxs xususida chiqarilgan bo`lsa, o`sha shaxsga nisbatan majburiydir (JPKning 145-m.). Guvohlantirishdan bosh tortayogan shaxslar majburiy ravishda keltirilishi va guvohlantirilishi mumkin. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi yoki jabrlanuvchining badanida jinoyat izlari, ish uchun ahamiyatga molik boshqa belgilar yoki uning g`ayritabiiy fiziologik holati to`g`risida yetarli ma`lumotlar bo`lsa, guvohlantirishni o`tkazish haqida surishtiruvchi yoki tergovchi qaror, sud esa ajrim chiqaradi (JPKning 144- m.). Qarorda yoki ajrimda: guvohlantirishni kim va qanday maqsadda o`tkazishi; kimni guvohlantirish kerakligi; guvohlantirilishi uchun shaxs kimning huzuriga va qachon yetib kelishi ko`rsatilgan bo`lishi lozim. Guvohlantirishni o`tkazish haqidagi qaror yoki ajrim guvohlantiriluvchiga e`lon qilinadi. Guvohlantirishning barcha ishtirokchilariga ularning huquq va burchlari tushuntirilishi lozim. Shaxsni yechintirib yalang`ochlash, shuningdek badanidagi tirnalgan, shilingan, qontalash joylarni aniqlash bilan bog`liq bo`lmagan guvohlantirish surishtiruvchi yoki tergovchi tomonidan xolislar ishtirokida, zarur hollarda esa, shifokor yoki boshqa mutaxassis ishtirokida o`tkaziladi. Ushbu turdagi guvohlantirish taraflar ishtirokida sud tomonidan ham o`tkazilishi mumkin. Shaxsni yechintirib yalang`ochlash yoki uning badanidagi tirnalgan, shilingan, qontalash joylarni aniqlash shifokor yoxud boshqa mutaxassis tibbiy xodim tomonidan o`tkaziladi (JPKning 146, 88, 352-m.). Agar guvohlantirish boshqa jinsga mansub bo`lgan shaxsni yechintirib yalang`ochlash bilan bog`liq bo`lsa, tergovchi bu harakatda qatnashmaydi. Biroq bu holda ham guvohlantirishni tergov harakati sifatida aynan tergovchi amalga oshiradi. Garchi uning o`zi guvohlantiriluvchini ko`zdan kechirmasa-da, boshqa hamma harakatlarni amalga oshiradi (shifokorni taklif qiladi va unga zarur ko`rsatmalar beradi, barcha ishtirok etuvchi shaxslarga ularning huquq va majburiyatlarini tushuntiradi, bayonnomani tuzadi hamda imzolaydi va hokazo.). Guvohlantirish paytida guvohlantiriluvchi shaxsning qadr-qimmatini kamsituvchi yoki uning sog`lig`i uchun xavfli bo`lishi mumkin bo`lgan qandaydir xatti- harakatlarga yo`l qo`yilmaydi.

Guvohlantirish natijasida shaxsning tergov qilinayotgan jinoyatga aloqadorligini belgilashga yordam berishi mumkin bo`lgan izlar, qon dog`lari va kimyoviy ashyolar, tirnalgan joylar, boshqa tan jarohatlari, yara dog`lari, tatuirovka, tana tuzilishidagi nuqsonlar, tug`ma dog`lar va shunga o`xshash o`ziga xos belgilar (xususiyatlar) aniqlanishi mumkin. Guvohlantirish o`tkazilganligi haqida bayonnoma tuziladi (JPKning 147-m.), sud esa guvohlantirish jarayoni va natijalarini sud majlisi bayonnomasida qayd etadi. Bayonnomada guvohlantirish o`tkazgan shaxsning hamma harakatlari va guvohlantirish davomida aniqlangan barcha izlar, xususiyatlar va belgilar qayd etilgan bo`lishi lozim. Guvohlantirish shifokor yoki boshqa mutaxassis tomonidan o`tkazilgan bo`lsa, u bayonnoma tuzadi va imzolaydi, guvohlantirilgan shaxs va xolislar ham imzolaganidan so`ng bayonnomani tegishincha surishtiruvchi, tergovchi yoki sudga taqdim etadi. Murdani eksgumatsiya qilish Ba`zan ekspertiza tekshiruvi sifatsiz o`tkazilganda yoki yangi holatlar ochilganda murdani eksgumatsiya qilishga to`g`ri keladi. Ko`zdan kechirish, tanib olish, tekshirish yoki ekspertizaga namunalar olish uchun murdani qabrdan chiqarib olish zarur bo`lgan taqdirda surishtiruvchi, tergovchi bu haqda qaror chiqaradi va prokurorning sanksiyasini oladi. Sud eksgumatsiyani surishtiruv organiga yoki tergovchiga topshirishi mumkin bo`lib, bu haqda ajrim chiqaradi (JPKning 148-m.). Agar eksgumatsiya keyinchalik murdani ekspertiza qilish uchun o`tkazilsa, bu haqda qaror yoki ajrim chiqariladi. Bunda murda ekspertiza muassasasiga yuboriladi yoki ekspertiza murda ko`milgan joyda o`tkaziladi. Murdani ko`zdan kechirish, tanib olish va ekspertiza tekshiruvi uchun namunalar olish tegishli tergov harakatlarining o`tkazilishini tartibga soladigan qoidalarga binoan o`tkaziladi. Murdani eksgumatsiya qilish to`g`risida surishtiruvchi yoki tergovchi bayonnoma tuzadi, sud esa eksgumatsiya jarayoni va natijalarini sud majlisining bayonnomasida qayd etadi (JPKning 151-m.). Bayonnomaga qabr, tobut va murdaning fotosuratlari, kinotasvir hamda videoyozuvlari ilova qilinishi mumkin.

Murda eksgumatsiya qilinganidan so`ng ko`zdan kechirish, tanib olish yoki ekspertiza tekshiruvi uchun namunalar olish amalga oshirilgan bo`lsa, mazkur tergov harakatlari to`g`risida bayonnoma tuziladi. Surishtiruvchi, tergovchi yoki sud murdani eksgumatsiya qilishni sog`liqni saqlash organlari bilan kelishgan holda va murda ko`milgan joy vakilining ishtirokida amalga oshiradi. Eksgumatsiya surishtiruv yoki dastlabki tergov vaqtida amalga oshirilayotgan bo`lsa, xolislarning ishtirok etishi shart. Sud eksgumatsiyani taraflar ishtirokida amalga oshiradi (JPKning 149-m.). Murdani eksgumatsiya qilishda sud tibbiyoti sohasidagi mutaxassis shifokor, zarur bo`lsa, boshqa mutaxassislar ham qatnashadilar. Agar ekspertiza tayinlangan bo`lsa, eksgumatsiya o`tkazishda sud tibbiyoti ekspertining ishtirok etishi shart. Zarur hollarda, eksgumatsiyani o`tkazishga gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, shuningdek murdani tanib olishi mumkin bo`lgan shaxslar jalb qilinishi mumkin. Eksgumatsiyadan va boshqa protsessual harakatlardan so`ng murdani ko`mish murdani eksgumatsiya qilish to`g`risida qaror yoki ajrim chiqargan shaxsning ishtirokida amalga oshiriladi. Murda ko`milganligi to`g`risida bayonnoma tuziladi (JPKning 152-m.). Eksperiment Eksperiment maxsus, tergov qilinayotgan hodisaga maksimal yaqinlashtirilib tashkil qilingan sharoitlarda ish uchun ahamiyatli bo`lgan haqiqiy ma`lumotlarni aniqlash maqsadida tajribalar va sinovlar o`tkazishdan iborat bo`lgan tergov harakatidir. Eksperiment o`tkazish asoslari va tartibi JPKning 153-156-moddalarida tartibga solingan. Eksperimentning maqsadi guvohlar, jabrlanuvchilar, gumon qilinuvchilar, ayblanuvchilar, sudlanuvchilarning ko`rsatuvlarini, boshqa dalillarni tekshirish, shuningdek ish yuzasidan vujudga kelgan taxminlarni o`rganilayotgan hodisaning muayyan harakatlarini, vaziyatini va holatlarini qayta tiklash yordamida kerakli tajribalar o`tkazishdan iborat tekshirishdir. Masalan, ko`rsatuvlari tekshirilayotgan shaxsning xonaga kirish usuli, qandaydir hodisalarni yorug`likning muayyan sharoitlarida, masofadan turib kuzatganlik imkoniyati, ko`rish organlarining holati. Eksperiment yordamida so`roq qilinayotgan shaxsning ko`rsatuvlari tegishli

bo`lgan hodisalar, harakatlar, suhbatlarning muayyan sharoitlarda eshitilish darajasi tekshirilishi mumkin. Tergovchida (surishtiruvchida) tergov qilinayotgan ish bo`yicha paydo bo`lgan taxminlarni tekshirish eksperiment maqsadi bo`lib xizmat qilishi mumkin. Eksperiment yordamida ma`lum masofani muayyan vaqt mobaynida bosib o`tishning mumkinligini, u yoki bu harakatlarni bajarish mexanizmini, u yoki bu hodisalarning mavjudligi ehtimolini tekshirish mumkin. Eksperimentning mazmunini xolislar va tergov harakatining boshqa ishtirokchilari kuzatayotgan tergovchi (surishtiruvchi)ning tajribali, tekshiruvchi harakatlari tashkil qiladi. Eksperiment ish yuzasidan yangi haqiqiy ma`lumotlar olish uchun va mavjud dalillarni tekshirish uchun xizmat qiladi. Biroq, esperiment tekshirilayotgan hodisaning hamma holatlari aniq qayta tiklangan yoki iloji boricha unga yaqinlashtirilgan taqdirdagina isbotlovchi ahamiyatga ega bo`ladi. Tajriba natijalarining qonuniyligini ta`minlash kafolati tajribalarning bir necha marta o`tkazilishidir. Eksperimentning isbotlovchi ahamiyatiga uni o`tkazish sharoitining yaxshilanishi yoki yomonlashuvi ham ta`sir etadi. Eksperimentning isbotlovchi ahamiyati o`tkazilgan tajribaning (u yoki bu harakatni bajarish imkoniyatining) ham ijobiy xulosalaridan, ham salbiy natijalaridan, tergov qilinayotgan hodisani muayyan sharoitda kuzatib bo`lmasligi yoki qandaydir shaxslarning suhbatini eshitib bo`lmasligidan va shu kabilardan iboratdir. Tajriba harakatlarini o`tkazishdan oldin o`rganilayotgan hodisa sharoitlari tekshirilayotgan ko`rsatuv yoki tusmollarga to`la muvofiq holda tiklangan bo`lishi zarur. Buning uchun gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, jabrlanuvchi, guvohlarning har biriga alohida-alohida o`zi qatnashgan yoki shohid bo`lgan hodisaning sharoit va holatlarini tiklash taklif qilinishi mumkin. Shundan keyin surishtiruvchi, tergovchi yoki sud tegishli tajriba harakatlarini o`tkazadi, shu maqsadda o`lchash, fotosuratga tushirish, kinotasvirga olish, ovoz yozish, videoyozuv, reja, chizmalar tuzish, eksperimental qoliplar va izlarning nusxalarini tayyorlash mumkin (JPKning 155-m.). Bu materiallar mustaqil isbotlovchi ma`noga ega emas va faqat eksperiment bayonnomasida mavjud ma`lumotlarni qayd qiluvchi qo`shimcha vositalardir. Surishtiruvchi yoki tergovchi eskperimentni xolislar, sud esa taraflar ishtirokida o`tkazadi.

Eksperiment o`tkazishga mutaxassis va ekspert, shuningdek tajriba harakatlarini olib boruvchi shaxslar jalb qilinishi mumkin. Murakkab eksperimentlar kamida ikki nafar xolis va bir nechta mutaxassis ishtirokida o`tkazilishi mumkin. Eksperiment o`tkazishga, shuningdek ko`rsatuvlari tekshirilishi lozim bo`lgan shaxslar ham jalb qilinishi lozim. Bunda guvohlar va jabrlanuvchilar ko`rsatuv berishdan bo`yin tovlaganlik va bila turib yolg`on ko`rsatuv berganlik uchun javobgarlik belgilanganligi to`g`risida ogohlantirilishi lozim. Eksperiment ishtirokchilariga uning maqsadi va o`tkazilish tartibi tushuntiriladi (JPKning 155-m.). Agar eksperimentda gumon qilinuvchi, ayblanuvchi ishtirok etsa, unda himoyachi ham ishtirok etishi mumkin (JPKning 53-m.). Himoyachi tergov harakatining o`tkazilishi bo`yicha yozma tanbehlar berishi, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, guvoh, ekspert, mutaxassislarga savollar berishi mumkin. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, jabrlanuvchi, guvoh, mutaxassis va ekspertga eksperiment yuzasidan savol berilishi mumkin. Sudning ijozati bilan eksperimentda ishtirok etayotgan shaxslarga taraflar ham savol berishi mumkin. Taraflar va eksperimentda ishtirok etayotgan boshqa shaxslar surishtiruvchining, tergovchining va sudning e`tiborini, ularning fikricha, ish holatini aniqlashga yordam berishi mumkin bo`lgan barcha holatlarga qaratishga, eksperiment sharoitiga aniqlik kiritishni va tajriba harakatlarini takrorlashni talab qilishga haqlidir. Ko`rsatuvi tekshirilayotgan shaxs eksperiment munosabati bilan o`zining qo`shimcha so`roq qilinishini talab qilishi mumkin. Eksperiment o`tkazish to`g`risida surishtiruvchi, tergovchi qaror, sud esa ajrim chiqaradi. Eksperiment natijasida fuqarolar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga mulkiy zarar yetkazilishi, ishlab chiqarish tartibotining, transport vositalari harakati jadvalining buzilishi va boshqa noxush oqibatlarning kelib chiqishi ehtimoli bo`lsa, surishtiruvchining, tergovchining bunday eksperiment o`tkazish to`g`risidagi qaroriga prokuror sanksiya berishi lozim. Eksperiment jamoat tartibi yoki axloq me`yorlarining buzilishiga olib keladigan bo`lsa, uni o`tkazishga yo`l qo`yilmaydi. Ekspert tomonidan o`tkaziladigan eksperiment sud ekspertizasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Eksperiment o`tkazilganligi to`g`risida bayonnoma tuziladi (JPKning 156-m.). Bayonnomada eksperiment qanday sharoitda o`tkazilganligi, uning olib borilishi va natijalari, ayniqsa, batafsil bayon qilinishi kerak.

Bayonnoma bu harakatning barcha ishtirokchilari tomonidan imzolanadi. Zarur hollarda o`lchash, fotosuratga, kinoga olish, reja va chizmalar kabi qayd etish usullari qo`llanilishi mumkin, bu haqda bayonnomada tegishli yozuv qayd qilinishi kerak. Bundan tashqari bayonnomada, eksperiment qanday maqsadda, qachon, qayerda va qanday sharoitda o`tkazilganligi; hodisaning sharoitini va holatini tiklash aynan nimalarda o`z aksini topganligi; qanday tajriba harakatlari, qanday tartibda, kim tomonidan va necha marta o`tkazilganligi; qanday natijalar olinganligi ko`rsatilgan bo`lishi lozim (JPKning 156-m.). Olib qo`yish va tintuv Olib qo`yish va tintuv mustaqil tergov harakatlari hisoblansada, ularning maqsadi va yuritish protsessual sharoitlari o`rtasida umumiylik ko`p. Olib qo`yish jismoniy yoki yuridik shaxsdan jinoyat ishi uchun ahamiyatli bo`lgan muayyan narsa va hujjatlarni olib qo`yishga zarurat paydo bo`lgan hollarda, basharti ularning aynan kimda va qayerda ekanligi ma`lum bo`lib, ularni qidirishning hojati bo`lmasa, o`tkaziladi (JPKning 157-m.). Ko`rsatilgan narsa va hujjatlar ixtiyoriy ravishda berilishi yoki majburan olib qo`yilishi mumkin. Biroq olib qo`yish uchun olib qo`yilishi lozim bo`lgan obyektlar saqlanadigan turarjoy xonalarini va turarjoy bo`lmagan xonalarni majburan tekshirish talab etilsa, olib qo`yish o`tkazilmasligi mumkin. Bunday hollarda tintuv o`tkaziladi. Protsessual qonunda qo`llanadigan «ish uchun ahamiyatli bo`lgan narsa va hujjatlar» iborasi tor ma`noda talqin qilinmaydi. Ashyoviy dalil bo`lib xizmat qiladigan narsa va hujjatlardan tashqari, g`oyib bo`lgan ayblanuvchining qidiruvi uchun ahamiyatli bo`lgan hujjatlar (fotosuratlar, xatlar va hokazo), qiyosiy o`rganish uchun namuna sifatida foydalaniladigan narsalar (masalan, to`qima namunalari) olib qo`yish obyektlari bo`lib xizmat qilishi mumkin. Hujjat va narsalarni olib qo`yish nafaqat olib qo`yishda, balki tintuv va ko`zdan kechirish o`tkazilganda ham ro`y beradi. Biroq ko`rsatilgan oxirgi hollarda olib qo`yish mustaqil tergov harakati emas, balki tintuv yoki ko`zdan kechirishning tarkibiy qismi hisoblanadi.

Bunda tergovchiga ma`lum bo`lgan axborotning xususiyati jiddiy farqlanadi. Olib qo`yishda kimda va qayerda saqlanayotgani, qanday o`ziga xos belgilarga ega ekanligi tergovchiga ma`lum bo`lgan obyektlar olib qo`yiladi. Tintuvda qidirilayotgan obyektlarning aniq joylashgan yeri tergovchiga ma`lum emas. Hamma vaqt ham u bu obyektlarning o`ziga xos individual belgilari haqida ma`lumotga ega bo`lmaydi. Hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirishda tergovchi, umuman dastlabki ma`lumotga ega bo`lavermaydi. U qayerda va nima topilishini bilmaydi, shuning uchun u yoki bu obyektlarni olib qo`yish haqidagi qarorni ko`zdan kechirish jarayonida qabul qiladi. Olib qo`yishni o`tkazish uchun protsessual asos tergovchi tomonidan chiqariladigan, asoslangan qaror hisoblanadi. Haqiqiy asos tergov ishi materiallarida mavjud bo`lgan, olib qo`yish obyektlari haqidagi ma`lumotlardan iborat. Tergovchi tomonidan chiqarilgan olib qo`yish haqidagi qaror prokuror sanksiyasini talab qilmaydi. Davlat sirlari bo`lgan hujjatlar yoki narsalarni olib qo`yish bundan mustasno (JPKning 89-m.). Tintuvning mustaqil tergov harakati sifatidagi mohiyati bino va boshqa joylarni, shaxsiy tintuvda esa odam badani va ustidagi kiyimini majburiy tekshirishdan iborat. Tintuv qidirilayotgan shaxsni, shuningdek murdani topish uchun ham o`tkazilishi mumkin (JPKning 158-m.). Tintuvning maqsadi quyidagilardan iborat: a) ish yuzasidan ashyoviy dalil ahamiyatiga ega bo`lishi mumkin bo`lgan narsa va hujjatlarni topish va olib qo`yish; b) jinoyat sodir etganlikda gumon qilinuvchi va ayblanuvchi shaxslarni topish va ushlash; v) berkitilgan murda yoki uning bo`laklarini topish va ularni topilgan joydan olib qo`yish; g) jinoiy yo`l bilan orttirilgan yoki xatlanishi lozim bo`lgan mol-mulk va qimmatbaho narsalarni topish va olib qo`yish, jinoyat tufayli yetkazilgan zararning qoplanishini ta`minlash. Tintuvning o`ziga xos xususiyati shundaki, surishtiruv organi yoki tergovchi qidirilayotgan narsalar, hujjatlar va shaxslarning qayerda joylashganligi haqida aniq ma`lumotlarga ega emas. Ammo bu hol asossiz tintuv o`tkazish mumkinligini anglatmaydi. Ular tergovchi tomonidan bino ichida yoki boshqa joyda yoxud biror shaxsda qidirilayotgan narsalar, hujjatlar, shaxslar yoki murda bor deb o`ylashga yetarli asos bo`lgan taqdirdagina o`tkaziladi (JPKning 158-m.).

O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida belgilanganki, hech kim qonun nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari birovning turar joyiga kirishi, tintuv o`tkazishi yoki uni ko`zdan kechirishi, yozishmalar va telefonda so`zlashuvlar sirini oshkor qilishi mumkin emas (27-modda). Tintuv o`tkazish tartibi jinoyat-protsessual qonunda belgilanadi. Olib qo`yish yoki tintuv surishtiruvchi yoki tergovchining qarori yoxud sudning ajrimiga ko`ra o`tkaziladi, bunda ular olib qo`yish yoki tintuv o`tkazishni surishtiruv organiga yoki tergovchiga topshirishga haqlidirlar. Olib qo`yish yoki tintuv o`tkazish to`g`risidagi qarorda yoki ajrimda bu harakatlar qayerda va kimnikida o`tkazilishi zarurligi, qaysi narsa yoki hujjatlarning qidirib topilishi va olib qo`yilishi lozimligi ko`rsatilgan bo`lishi kerak (JPKning 159-m.). Tintuvning maqsadini tashkil qiluvchi obyektlar muayyan binoda yoki muayyan shaxsda ekanligini taxmin qilishga imkon beradigan, tergov jarayonida aniqlangan ma`lumotlar haqiqiy asos bo`lib xizmat qiladi. Ko`rsatilgan ma`lumotlar protsessual yo`l bilan aniqlanishi, tekshirilishi va ish materiallarida aks ettirilishi kerak. Tintuv o`tkazish haqidagi qaror yoki sudning ajrimi asoslangan bo`lishi, ya`ni mazkur tintuvni o`tkazish to`g`risidagi qaror haqiqiy ma`lumotlarga asoslanganligini ko`rsatishdan iborat bo`lishi kerak. Bundan tashqari, qaror prokuror sanksiyasini olgan bo`lishi kerak. Faqat kechiktirib bo`lmaydigan holatlardagina tintuv prokuror sanksiyasisiz o`tkazilishi mumkin, lekin bunday holda keyinchalik ana shu o`tkazilgan tintuv haqida 24 soat ichida prokurorga xabar qilinadi (JPKning 161-m.). Jinoyat-protsessual qonun hujjatlari tintuv o`tkazilishi mumkin bo`lgan shaxslar doirasini cheklamaydi. Bular ayblanuvchi yoki gumon qilinuvchi shaxslar bo`lishi mumkin. Lekin ayni vaqtda bular har qanday boshqa shaxslar, shu jumladan ish uchun ahamiyatli narsalar va hujjatlar bo`lishi mumkin bo`lgan protsess ishtirokchilari ham bo`lishi mumkin. Turar joy va xizmat xonalari, shuningdek kayutalar, kupelar, avto va aviatransport vositalari va hokazolar tintuv obyektlari bo`lishi mumkin. Yer uchastkalari, dala hovli uchastkalari va hokazolar, basharti ular muayyan shaxslarga tegishli, ularning egaligida yoki ularga mustahkamlab qo`yilgan bo`lsa, tintuv obyektlari bo`lishi mumkin.

Olib qo`yish yoki tintuv o`tkazishda xolislar ishtirok etadilar, zarur hollarda esa mutaxassis va tarjimon taklif qilinadi. Bunda olib qo`yish yoki tintuv o`tkazilayotgan shaxsning yoki hech bo`lmagan taqdirda uning oilasidagi voyaga yetgan a`zolaridan birining ishtiroki ta`milanishi kerak. Ularning ishtirokini ta`minlash mumkin bo`lmasa, tegishli hokimlikning yoki fuqaroning o`zini o`zi boshqarish organining vakili taklif qilinadi. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, harbiy qismlar joylashgan binolarda olib qo`yish va tintuv ularning vakillari ishtirokida o`tkaziladi. Tintuv qilinayotganlarga, xolislarga, mutaxassislarga, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, harbiy qismlarning vakillariga tintuv yoki olib qo`yish o`tkazilishidan avval ularning surishtiruvchi yoki tergovchining barcha harakatlari chog`ida hozir bo`lish hamda ana shu harakatlar xususida arz qilish huquqlari tushuntirilishi kerak. Bunday arz bayonnomaga kiritilishi shart (JPKning 160-m.). Olib qo`yish va tintuv o`tkazish majburiy tergov harakatlari bo`lib, ular o`tkazilayotgan shaxslar uchun muayyan cheklashlar bilan bilan bog`liq bo`ladi. Bunday cheklashlarni mumkin qadar kamaytirish maqsadida protsessual qonun ko`rsatilgan tergov harakatlarini o`tkazish tartibini qat`iy tartibga soladi (JPKning 161-m.). Olib qo`yish va tintuv umumiy qoidaga ko`ra kunduzgi vaqtda o`tkaziladi. Faqat kechiktirib bo`lmaydigan hollardagina ularni tungi vaqtda o`tkazishga yo`l qo`yiladi. Tintuv vaqtida yopiq xona va omborlarni ochishga, ularning egasi ixtiyoriy ochishdan bosh tortgan hollardagina yo`l qo`yiladi. Bu hollarda qonun tergovchiga zaruriyatsiz shikast yetkazmaslik majburiyatini yuklaydi. Olib qo`yish yoki tintuv o`tkazish paytida ushbu tergov harakatlari o`tkazilayotgan shaxslarning yoki boshqa shaxslarning shaxsiy hayotlariga oid holatlar aniqlansa, tergovchi bu ma`lumotlar oshkor qilinmasligi uchun choralar ko`rishi shart. Surishtiruvchi, tergovchi olib qo`yish chog`ida qaror yoki ajrim bilan tanishtirganidan so`ng olinishi lozim bo`lgan narsa va hujjatlarni ixtiyoriy ravishda berishni taklif qiladi, taklif rad etilgan taqdirda majburiy ravishda oladi. Basharti bu narsa va hujjatlar olib qo`yishni amalga oshirish to`g`risidagi qarorda yoki ajrimda ko`rsatilgan joyda topilmasa, bu holda tintuv o`tkaziladi (JPKning 161-m. 5-q.). Tintuv o`tkazishdan oldin ham qidirilayotgan narsalarni ixtiyoriy ravishda topshirish taklif qilinadi. Ushbu taklif bajarilganda tergovchi kelgusi qidirishlarni o`tkazmaslikka haqlidir. Biroq ushbu qarorni qabul qilayotganda ish uchun ahamiyatli bo`lgan boshqa narsa yoki hujjatlar berkitilmagani xususida to`la

ishonchga ega bo`lish kerak. Bunday ishonch bo`lmagan taqdirda tintuv davom ettirilishi kerak (JPKning 161-m.). Jinoyat ishi uchun ahamiyatli bo`lgan narsa va hujjatlar shaxsning kiyimlari, uning yonidagi buyumlaridan yoki badanidan topilishi mumkinligiga yetarli asoslar bo`lsa, surishtiruvchi yoki tergovchi shaxsiy tintuv va olib qo`yishni amalga oshirishi mumkin (JPKning 162-m.). Shaxsiy tintuv yoki olib qo`yish JPKning 157-161-moddalarida ko`rsatilgan qoidalarga ko`ra amalga oshiriladi. Ammo shaxsiy tintuv va olib qo`yish quyidagi hollarda alohida qaror yoki ajrim chiqarilmasdan o`tkazilishi mumkin: 1) jamoat tartibini saqlashga doir burchini bajarayotgan militsiya xodimi tomonidan gumon qilinuvchini ushlash chog`ida ushlanuvchining yonida qurol borligiga yoxud jinoyat sodir etganligini fosh qiladigan dalillardan qutulmoqchi ekanligiga yetarli asoslar bo`lganda (JPKning 224-m.); 2) gumon qilinuvchi militsiyaga yoki huquqni muhofaza qiluvchi boshqa organga olib kelinib, uni ushlash haqida JPKning 225-moddasiga asosan bayonnoma tuzilganda; 3) ayblanuvchiga nisbatan qamoqda saqlash tarzidagi ehtiyot chorasi qo`llanilayotganida, basharti uning yonida qurol, shuningdek saqlanishi man etilgan buyumlar yoxud ish uchun ahamiyatga molik narsa va hujjatlar bo`lishi mumkin deb o`ylashga yetarli asoslar bo`lganida; 4) olib qo`yish yoki tintuv o`tkazilayotgan binoda yoki boshqa joyda turgan shaxs olib qo`yish va tintuv o`tkazish haqidagi qarorga yoki ajrimga ko`ra olinishi zarur bo`lgan narsa yoki hujjatlarni o`z yonida yashirincha saqlamoqda deb o`ylash uchun yetarli asoslar bo`lganida. Shaxsiy tintuv hamda narsa va hujjatlarni olib qo`yish tintilayotgan shaxs bilan bir jinsdagi surishtiruvchi yoki tergovchi tomonidan mutaxassis hamda xolislar ishtirokida o`tkazilishi mumkin (JPKning 162-m.). Olib qo`yish yoki tintuv diplomatiya vakolatxonasi hududida o`tkazilayotganda diplomatiya vakolatxonalari va ularning diplomatiya daxlsizligiga ega bo`lgan xodimlari, shuningdek ularning oila a`zolari egallab turgan binolarda faqat diplomatiya vakolatxonasi boshlig`ining iltimosiga ko`ra yoki uning roziligi bilan o`tkazilishi mumkin, diplomatiya vakolatxonasi xodimlarining yoki ularning voyaga yetgan oila a`zolarining istiqomat joylarida yoxud ular egallab turgan boshqa binolarda olib qo`yish va tintuv ularning iltimoslariga ko`ra yoki roziliklari bilan o`tkazilishi mumkin. Ko`rsatilgan imtiyozlar O`zbekiston Respublikasida

akkreditatsiya qilinmagan bo`lsa-da, diplomatiya daxlsizligiga ega bo`lgan ajnabiy vakillarga va ularning oila a`zolariga ham beriladi. Diplomatiya daxlsizligiga ega bo`lgan shaxsga va uning oila a`zolariga nisbatan shaxsiy tintuv yoki olib qo`yish ushbu moddaning birinchi qismida ko`rsatilgan talablarga rioya qilgan holda o`tkazilishi mumkin. Diplomatiya vakili yoki uning oila a`zolarining olib qo`yishga yoki tintuv o`tkazishga roziligi O`zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi orqali so`raladi (JPKning 89-m.). Diplomatiya vakolatxonalari va diplomatiya daxlsizligidan foydalanadigan vakillar, shuningdek ularning oila a`zolari joylashgan binolarda tintuv yoki olib qo`yishni o`tkazish chog`ida prokuror va O`zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligining vakili hozir bo`lishi shart (JPKning 165-m.). Olib qo`yishning ikki turi o`z xususiyatlariga ega: a) pochta-telegraf jo`natmalarini olib qo`yish; b) davlat siri bo`lgan ma`lumotlarni o`z ichiga olgan hujjatlarni olib qo`yish. Tergovchining jo`natmalarni xatlab qo`yish va pochta-telegraf muassasalarida ularni olib qo`yish haqidagi qarori prokuror sanksiyasini talab qiladi (JPKning 186-m.). Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi boshqa shaxslarga yuborgan yoxud boshqa shaxslar gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga, sudlanuvchiga yuborgan pochta-telegraf jo`natmalarida sodir etilgan jinoyatga doir ma`lumotlar yoki ish uchun ahamiyatga molik hujjatlar va buyumlar bor deb gumon qilish uchun yetarlicha asoslar bo`lganda, surishtiruvchi, tergovchi, sud bu shaxslarning barcha pochta-telegraf jo`natmalarini yoki ularning ayrimlarini xatlab qo`yishga haqlidir. Xatlab qo`yilishi mumkin bo`lgan pochta-telegraf jo`natmalariga barcha turdagi xatlar, telegrammalar, radiogrammalar, banderollar, posilkalar, pochta konteynerlari kiradi (JPKning 166-m.). Pochta-telegraf jo`natmalarini xatlash to`g`risida surishtiruvchi va tergovchi prokurorning sanksiyasini olgan holda qaror, sud esa ajrim chiqaradi. Pochta-telegraf jo`natmalarini xatlash haqidagi qaror yoki ajrim tegishli aloqa muassasasining boshlig`i nomiga yuboriladi va uni bajarish mazkur boshliq uchun majburiydir. Bu qarorni yoki ajrimni bajarmaslik yoki uning oshkor etilishi qonunda belgilangan javobgarlikka sabab bo`ladi.

Aloqa muassasasining boshlig`i surishtiruvchi, tergovchining qarorida yoki sudning ajrimida ko`rsatilgan xat-xabarlar va boshqa jo`natmalarni ushlab turadi hamda bu haqda surishtiruvchi, tergovchi yoki sudga darhol ma`lum qiladi. Ushlab qolingan pochta-telegraf jo`natmalari ko`zdan kechiriladi, tegishli hollarda esa olib qo`yiladi. Ushlangan jo`natmalar ko`zdan kechirilganligi to`g`risida bayonnoma tuziladi (JPKning 167-m.). Ushlab qolingan jo`natmalarni ko`zdan kechirish va olib qo`yish xolislar, odatda ushbu pochta-telegraf muassasasi xodimlari ishtirokida o`tkaziladi. Davlat siri bo`lgan ma`lumotlarni o`z ichiga olgan hujjatlarni olib qo`yish faqat prokurorning sanksiyasi bilan amalga oshiriladi. Bunday hollarda olib qo`yish tartibi tegishli muassasa rahbari bilan kelishiladi. Xolislar sifatida faqat bunday ma`lumotlar bilan tanishishga ruxsati bor shaxslar qatnashishlari mumkin. Ma`lum shaxsning nomiga keladigan yoki u yuborgan pochta-telegraf jo`natmalari tekshirilishi mumkin. Texnik jihatdan kelayotgan pochta-telegraf jo`natmalarini ushlab qolish oddiyroq hisoblanadi, chunki hamma jo`natmalar mahalliy aloqa bo`limida to`planadi. Har qanday boshqa aloqa bo`limida ham xabarlarni talab qilib olish mumkinligini yodda tutish kerak. Pochta-telegraf jo`natmalarini xatlash to`g`risidagi qaror yoki ajrimda: jo`natmalari ushlab turilishi lozim bo`lgan shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi; bu shaxsning aniq manzili; xatlanayotgan pochta-telegraf jo`natmalarining turi; xatlash chorasining muddati; jo`natmalarni ushlab turish va bu haqda surishtiruvchi yoki tergovchiga ma`lum qilish qaysi aloqa muassasasiga yuklatilganligi ko`rsatilishi lozim (JPKning 166-m.). Ushlab qolingan pochta-telegraf jo`natmasini tekshirish va ko`zdan kechirishni amalga oshirganda uni shunday ochish kerakki, unda o`tkazilgan operatsiya izlari qolmasin. Shuningdek, undagi ma`lumotlar ish uchun ahamiyatsiz bo`lsa, pochta- telegraf jo`natmasi egasiga topshiriladi, aks holda pochta-telegraf jo`natmasi ishga ilova qilinadi. Ushlangan jo`natmalar ko`zdan kechirilganda har bir holda bayonnoma tuzilib, unda qaysi pochta-telegraf jo`natmalari ko`zdan kechirilganligi, nimalar olinganligi va nimalar egalariga yuborilishi, nimalar esa vaqtincha ushlab qolinishi kerakligi, qaysi jo`natmalardan nusxalar olinganligi ko`rsatilishi lozim. Bayonnoma JPKning 90-92-moddalarida nazarda tutilgan talablarga rioya etilgan holda tuziladi (JPKning 167-m.).

Pochta-telegraf jo`natmalarini xatlab qo`yish chorasini qo`llashga zarurat qolmasa, bu chora bekor qilinadi. Dastlabki tergov davomida ish tugatilganda, birinchi instansiya sudida esa, ishni tugatish haqida ajrim chiqarilganda yoxud hukm qonuniy kuchga kirgach, xatlab qo`yish chorasi bekor qilinishi lozim (JPKning 168-m.). Tintuv o`tkazish va olib qo`yishning asosiy qayd etish vositasi bayonnomadir. U tergov harakatining olib borilishini va uning natijalarini aks ettirishi kerak. Unda nima ixtiyoriy ravishda topshirilganligi, nima va qayerda topilganligi, topilgan narsa qanday saqlanganligi qayd qilinadi. Saqlash usuli, yashirin joylar borligi ham isbotlovchi ahamiyatga ega bo`lishi mumkin. Olib qo`yilgan narsalar ularni mumkin qadar individuallashtirish, vaqt o`tishi bilan yo`qotilishi mumkin bo`lgan belgi va xususiyatlarini qayd etish doiralarida tavsiflanadi. Ana shu maqsadda hujjatlarning tashqi ko`rinishi, rekvizitlari va mazmuni tavsiflanadi, narsalarning nomi, miqdori, og`irligi, hajmi, o`lchovi, ularning holati, mavjud nuqsonlari, o`ralgan holati, markirovkasi va tovar belgisi, raqami, tamg`asi, kamchiliklari va boshqa o`ziga xos belgilari ko`rsatiladi. Olib qo`yilayotgan narsalarni tavsiflaganda bayonnomada shubhali belgilarni, masalan, uzuk qanday metalldan tayyorlanganligini ko`rsatish kerak emas. Faqat uning rangi, o`lchovlar va proba belgisini ko`rsatish kerak. Almashtirib qo`yilgani haqidagi nizolarga yo`l qo`ymaslik uchun bunday narsalar muhrlanadi va osma yorliqqa ishtirokchilarning muhr va imzolarga ziyon yetkazmasdan almashtirib bo`lmaydigan qilib imzolari bilan tasdiqlanadi. Bir turdagi narsalarning soni ko`p bo`lsa, tintuv bayonnomasiga ilova qilinadigan ro`yxat tuzilishi mumkin. Xulosada aynan nima olib qo`yilganligi, qanday narsalar esa saqlash uchun va kimga berilgani ko`rsatiladi, ishtirok etayotganlarning shikoyat va arizalari unga kiritiladi. Bayonnoma nusxasi tintuv qilinayotganga yoki olib qo`yish o`tkazilayotgan shaxsga topshiriladi. Bayonnomaga rasmlar va boshqa grafik tasvirlar, shuningdek tintuv yoki olib qo`yish jarayonida tayyorlangan fotosuratlar ilova qilinib, ular qayd etish qo`shimcha vositasi hisoblanadi (JPKning 163-164-m.). Telefon va boshqa so`zlashuv qurilmalari orqali olib boriladigan so`zlashuvlarni eshitib turish

Uyushgan shakllarga ega bo`layotgan jinoyatchilikka qarshi kurashni kuchaytirish zarurligini hayot taqozo etmoqda, boshqa tomondan esa jamiyat fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni talab etmoqda. Ammo, nazarimizda, muammo jinoyat ishlari bo`yicha yashirin tarzda eshitib turishning mumkinligida emas. Muammo shundaki, bu faoliyatni qonunning qat`iy nazorati ostiga qo`yish; eshitib turishning qo`llanilishini idoraviy me`yoriy hujjatlar tomonidan tartibga solinadigan, tezkor sohadan jinoyatni tergov qilish borasida bunday tadbirlarni o`tkazish qat`iy cheklangan va nazorat ostiga olingan protsessual sohaga o`tkazish kerak. Tergov harakatlari tizimiga so`zlashuvlarni eshitib turishni kiritish umumiy tergov manfaatlarini O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 27-moddasida mustahkamlab qo`yilgan fuqarolarning telefonda so`zlashuvlarining sir saqlanishi huquqiga qat`iy rioya qilish zarurligi bilan uyg`unlashtirishni taqozo etadi. Avvalambor, JPKning 169-moddasiga binoan har qanday eshitib turishga emas, balki faqat «telefon va boshqa so`zlashuv qurilmalari orqali olib boriladigan so`zlashuvlarni»gina eshitib turishga yo`l qo`yiladi. Shu narsa ham jiddiy ahamiyatga egaki, telefonda so`zlashuvlari eshitib turilishi mumkin bo`lgan shaxslar toifasi cheklangandir. Bunday shaxslar doirasiga gumon qilinuvchilar, ayblanuvchilar va sudlanuvchilar kiradi (JPKning 170-m.). Ammo bu holda ham so`zlashuvlarni eshitib turish prokuror sanksiyasi yoki sud ajrimi bilan surishtiruvchi, tergovchining qaroriga ko`ra, qo`zg`atilgan jinoyat ishi yuzasidan eshitib turish natijasida ish uchun jiddiy ahamiyatga ega bo`lgan ma`lumotlar olinishiga yetarli asoslar bo`lgan taqdirdagina, amalga oshirilishi mumkin. Shuni aytib o`tish joizki, mo`ljallangan so`zlashuvlarni eshitib turishning nazarda tutilgan samarasini baholash to`plangan dalillar yig`indisi asosida tegishli qaror (ajrim) chiqargan tergovchi, surishtiruv organlari yoki sud tomonidan, shuningdek jinoyatlarni tergov qilishda qonuniylikka rioya etishni nazorat qiluvchi prokuror tomonidan amalga oshiriladi. Jabrlanuvchiga, guvohga, shuningdek ularning qarindoshlari va yaqinlariga nisbatan kuch ishlatish, tovlamachilik yoki boshqa qonunga xilof harakatlar sodir etish xavfi mavjud bo`lsa, bu shaxslarning arizalari bo`yicha yoki ularning yozma roziligi va prokurorning sanksiyasi bilan yoxud sudning ajrimiga ko`ra ularning telefon yoki boshqa so`zlashuv qurilmalari orqali bo`ladigan so`zlashuvlarini eshitib turish amalga oshirilishi mumkin.

Surishtiruvchi, tergovchi kechiktirib bo`lmaydigan hollarda, prokurorni keyinchalik darhol yozma ravishda xabardor etish sharti bilan, uning sanksiyasisiz so`zlashuvlarni eshitib turish to`g`risidagi qarorni Milliy xavfsizlik xizmati organlariga yuborishga haqlidir. Prokurorning sanksiyasisiz so`zlashuvlarni eshitib turish to`g`risidagi qaror bir sutka davomida qonuniy kuchga ega bo`ladi (JPKning 170-m.). Telefon va boshqa so`zlashuv qurilmalari orqali olib boriladigan so`zlashuvlarni eshitib turishdan maqsad: jinoyat sodir etganlikda ishtirok etgan shaxslarni aniqlash; o`z jinoiy faoliyatini davom ettirayotgan qidiruvdagi jinoyatchilarning yashiringan joylarini aniqlash; jinoyat qurollarini, o`g`irlangan buyumlar va boshqa muhim ashyoviy dalillarni topish; tayyorlanayotgan yangi jinoyatlarning oldini olish va ularga chek qo`yishdir. Qonun chiqaruvchi telefon orqali so`zlashuvlarni eshitib turish imkoniyatini muayyan jinoyatlar ro`yxati bilan cheklamaydi. Biroq so`zlashuvlarni eshitib turishni yuritish sohasida chet el mamlakatlari tajribalarini e`tiborga olmasdan bo`lmaydi, qonun bo`yicha bunday tergov harakati faqatgina og`ir jinoyat sodir qilingandagina yuritiladi (masalan, Daniyada). Prokurorning sanksiyasi yoki sudning ajrimi jabrlanuvchilarga yoki guvohlarga yoxud ularning qarindosh-urug`lariga tegishli bo`lgan telefonlardan yoki boshqa so`zlashuv qurilmalaridan olib boriladigan so`zlashuvlarni eshitib turish uchun zarurdir. Lekin buning uchun qonunda ko`rsatilgan yana ikkita shart kerak: yuqorida aytib o`tilgan shaxslarning rasmiy arizalari yoki ularning telefon so`zlashuvlarini eshitib turish uchun yozma roziligi; qonunga xilof bo`lgan xatti- harakatlar sodir etilishi xavfining mavjudligi. Xavfning haqiqiyligi so`zlashuvlarni eshitib turish haqida qaror qabul qiladigan shaxslar tomonidan baholanishi lozim. So`zlashuvlarning eshitib turilishining cheklangan muddati JPKning 170-moddasi 4-qismiga binoan olti oydan oshmasligi kerak. Telefon va boshqa so`zlashuv qurilmalari orqali olib boriladigan so`zlashuvlarni eshitib turish to`g`risidagi qaror yoki ajrim unda eshitiladigan axborotlar xususiyati va hajmi, shuningdek so`zlashuvlarni eshitib turishning borishini va natijalarini qayd etish shakli belgilanib, milliy xavfsizlik xizmati organlariga ijro etish uchun yuboriladi. Telefon va boshqa so`zlashuv qurilmalari orqali olib boriladigan so`zlashuvlarni eshitib turish chog`ida ovoz yozish moslamalari qo`llanilishi lozim. So`zlashuv fonogrammasi aks ettirilgan magnit tasmasi tergov harakati bayonnomasiga qo`shib qo`yilishi lozim.

Eshitib turish va ovoz yozishni amalga oshirgan shaxs ishga aloqador so`zlashuvlar fonogrammasi mazmunining qisqacha bayonnomasini tuzadi. Fonogramma muhrlanadi va bayonnomaga qo`shib qo`yiladi, uning ish uchun ahamiyatli bo`lmagan qismi hukm qonuniy kuchga kirganidan keyin yo`q qilinadi. Eshitib turish va ovoz yozish bayonnomasida abonent raqami, eshitib turish va ovoz yozish vaqti va joyi, foydalanilgan texnikaviy vositalarning turi va modeli, bu ishlarni amalga oshirgan shaxslarga oid ma`lumotlar hamda ish uchun ahamiyatli bo`lishi mumkin deb hisoblangan boshqa ma`lumotlar aks ettiriladi (JPKning 171- m.). Bundan tashqari, «boshqa so`zlashuv qurilmalari» deganda nimani tushunish kerakligini aniqlash maqsadga muvofiqdir. Jinoyat protsessual kodeksi radiouzatkichlar orqali olib boriladigan so`zlashuvlarni nazarda tutmaydi, chunki ularni eshitib turishga ruxsat ma`noga ega emas. Gap shundaki, efirga ishonib berilgan shaxsiy sirlar qonun tomonidan muhofaza qilinmaydi. Davlat telefon orqali olib boriladigan so`zlashuvlardan farqli o`laroq fuqaroga radioxabarlarning sir saqlanishini ta`minlashi mumkin emas. Yana bir muhim holatni ta`kidlash kerak. Tergov harakatining maqsadga muvofiqligi va samaradorligi fonogrammaga yozilgan odam ovozini tanishning ishonchli, ilmiy asoslangan ekspertiza uslublarining mavjudligiga bevosita bog`liq. Busiz yozib olingan ovoz egasini ishonchli tarzda aniqlash, binobarin ovoz yozishdan dalillar manbai sifatida ayrim hollarda foydalanish amalda mumkin emas. Ekspertiza Tergov qilishda va sud muhokamasida jinoyat ishini to`g`ri hal qilish uchun fan, texnika, san`at yoki hunarmandchilikka doir maxsus bilimlar zarur bo`ladi. Shunday bilimlarning surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sudya, mutaxassislar, xolislarda bo`lishi ekspertiza tayinlash zaruratini yo`q qilmaydi. Ekspert oldida qo`yilgan savollar va uning xulosasi ekspertning maxsus bilimlari doirasidan chetga chiqmasligi kerak. Ekspertizani Jinoyat protsessual kodeksida belgilangan tartibga xilof ravishda o`tkaziladigan tekshiruv bilan almashtirishga yo`l qo`yilmaydi. Idoraviy tekshiruv

xulosasi, taftish hujjatlari, mutaxassislar maslahati ekspertiza o`tkazish zaruratini istisno etmaydi (JPKning 172-m.). Ekspertiza o`tkazish murakkab tergov harakati bo`lib, uni jinoyat ishi qo`zg`atilgunga qadar ham tayinlash mumkin (JPKning 180, 329-m.). U quyidagilardan iborat: ekspertizaning tayinlanishi (ekspertiza tayinlash to`g`risida qaror yoki ajrim chiqarish); ayblanuvchini ekspertiza tayinlash to`g`risidagi qaror bilan tanishtirish va unga ekspertiza tayinlanishi hamda o`tkazilishi mobaynida uning huquqlarini tushuntirish; solishtirib o`rganish uchun namunalar olish; ekspertiza muassasasiga ekspertiza tayinlash haqidagi qarorni va ekspertiza o`tkazish uchun zarur hujjatlarni yuborish; ekspertni chaqirish (agar ekspertiza ekspertiza muassasasidan tashqarida o`tkazilsa), unga uning huquq, majburiyatlarini va javobgarligini tushuntirish; ayblanuvchiga ekspert xulosasini taqdim etish; ekspertni so`roq qilish (zarurat bo`lsa); qo`shimcha, qayta, komissiyaviy va kompleks ekspertiza tayinlash. Surishtiruvchi, tergovchi ekspertiza o`tkazishni zarur deb e`tirof etgan holda bu haqda tegishli qaror, sud esa ajrim chiqaradi. Unda: ekspertiza tayinlash uchun asos bo`lgan sabablar; ekspertizaga yuborilayotgan ashyoviy dalillar va boshqa obyektlar, ularning qachon, qayerda va qaysi holatda topilganligi hamda olinganligi; ish materiallari bo`yicha ekspertiza o`tkazishda esa ekspert xulosasi asoslanishi lozim bo`lgan ma`lumotlar; ekspert oldiga qo`yilgan savollar; ekspertiza muassasasining nomi yoki ekspertiza o`tkazish topshirilgan shaxsning familiyasi ko`rsatilishi lozim (JPKning 180-m.). Ekspertiza tayinlash to`g`risidagi qarorni tuzgach, tergovchi bu qaror bilan ayblanuvchini tanishtiradi va ekspertiza tayinlash hamda o`tkazishda uning huquqlarini tushuntiradi. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi ekpertiza tayinlash va o`tkazishda: 1) ekspertiza o`tkazilgunga qadar ekspertiza tayinlash to`g`risidagi qaror yoki ajrim bilan tanishib chiqish va o`ziga berilgan huquqlarning tushuntirilishini talab qilish. Bu haqda bayonnoma tuziladi yoki sud majlisi bayonnomasiga yozib qo`yiladi; 2) ekspertni rad etish; 3) o`zi ko`rsatgan shaxslar orasidan ekspert tayinlanishini iltimos qilish; 4) ekspert xulosa berishi uchun uning oldiga qo`shimcha savollar qo`yish, qo`shimcha materiallar taqdim etish;

5) ekspertiza o`tkazilayotganda surishtiruvchi, tergovchi, sudning ruxsati bilan hozir bo`lish, ekspertdan tekshiruv vaqtida qo`llayotgan usullarning va olingan natijalarning mohiyatini tushuntirib berishni talab qilish, ekspertga tushuntirishlar berish; 6) ekspert xulosasi bilan tanishib chiqish va qo`shimcha yoki qayta ekspertiza o`tkazish to`g`risida iltimos qilish huquqiga ega. Sanab o`tilgan huquqlardan tibbiy yo`sindagi majburlov choralari qo`llanayotgan shaxs ham, agar bunga uning ruhiy holati imkon bersa, foydalanadi (JPKning 179-m.). Agar ayblanuvchi ekspertiza tayinlash to`g`risidagi qaror bilan tanishish chog`ida biror-bir iltimos bildirsa, u holda tergovchi uni hal etishi mumkin. Ayblanuvchining ushbu ekspertni rad etish va boshqa shaxsni ekspert etib tayinlash to`g`risidagi, ekspertga savollarga qo`shimcha yoki aniqlik kiritish to`g`risidagi va shu kabi iltimosnomasi qondirilgan taqdirda tergovchi tegishincha ekspertiza tayinlash to`g`risidagi qarorni o`zgartiradi yoki unga qo`shimcha kiritadi. Agar bildirilgan iltimosnoma qondirilmasa, tergovchi bu haqda qaror chiqarib, uni ayblanuvchiga e`lon qiladi. Ayblanuvchi tergovchining qarori ustidan prokurorga shikoyat qilishga haqlidir. Ekspertiza surishtiruvchi, tergovchi, prokuror, sudning tashabbusi bilan ham, undan manfaatdor bo`lgan jinoyat protsessi ishtirokchilarining iltimosi bilan ham tayinlanishi mumkin. Shu bilan birga qonunda ekspertizani majburiy tarzda o`tkazish hollari nazarda tutilgan (JPKning 173-m.). Basharti, ish bo`yicha: 1) o`limning sababini, yetkazilgan tan jarohatlarining xususiyati va og`irlik darajasini; 2) jinsiy aloqada bo`lganlikni, homiladorlik holatini va homilani sun`iy yo`l bilan tushirish belgilarini; 3) gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, jabrlanuvchining yoshini, agar bu haqda hujjatlar bo`lmasa yoki hujjatlar shubha tug`dirsa; 4) gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchining, ustidan tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini qo`llashga doir ish yuritilayotgan shaxsning ruhiy va jismoniy ahvolini hamda ularning g`ayrihuquqiy qilmishni sodir etayotgan paytda o`z harakatlarini idrok etish va idora qilish layoqatini, shuningdek jinoiy javobgarlikning ahamiyatini tushunish, jinoyat protsessida ko`rsatuvlar berish

hamda o`z huquqlari va qonuniy manfaatlarini mustaqil himoya qila olish layoqatini; 5) jabrlanuvchining, guvohning ruhiy va jismoniy holatini hamda ular ish uchun ahamiyatli bo`lgan holatlarni idrok qilish, esda saqlash va so`roq qilganda ifodalab berish layoqatiga ega ekanliklarini, shuningdek jabrlanuvchining jinoyat protsessi chog`ida o`z huquqlari va qonuniy manfaatlarini mustaqil himoya qila olish layoqatini; 6) tanosil va boshqa yuqumli kasalliklarga chalingan, surunkali ichkilikbozlikka va giyohvandlikka duchor bo`lgan shaxslarni davolash zarurligini va imkoniyatlarini; 7) giyovandlik vositalari va ularning turlari mavjudligini; 8) pul belgilari, qimmatli qog`ozlar va boshqa hujjatlar qalbakilashtirilganligini; 9) portlashlar, halokatlar va boshqa favqulodda hodisalarning texnikaviy sabablarini aniqlash zarur bo`lganda ekspertiza tayinlash va o`tkazish shart. Ish uchun ahamiyatga molik boshqa holatlarni aniqlashda ham, agar buning uchun maxsus bilimlarni qo`llash zarur bo`lsa va bu holatlar isbotlashning boshqa vositalari bilan puxta aniqlanmagan bo`lsa, ekspertiza o`tkazish shart. Ekspert xulosalarining ilmiy asoslanganligi va xolisonaligi haqida g`amxo`rlik qilib, protsessual qonun ekspert shaxsiga nisbatan muayyan talablarni nazarda tutadi. Ekspert, eng avvalo, jinoyat ishini tergov qilish va ko`rib chiqishda vujudga kelgan savollarni hal qilish uchun zarur bilimlar sohasida bilimdon bo`lishi kerak. Bunday maqsadlarda ekspert tanlashda tergovchi yoki sud uning ixtisosligi va bilimdonligi haqidagi zarur ma`lumotlarni o`rganib chiqishi shart. Ekspertizani ekspertiza muassasalarining, boshqa davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlarining mutaxassislari yoki surishtiruvchi, tergovchi yoxud sud tayinlagan boshqa bilimdon shaxslar o`tkazadi. Sud-tibbiyot, sud-psixiatriya, sud-psixologiya, sud-avtotexnika, sud- buxgalteriya, kriminalistika ekspertizalarini faqat ekspertiza muassasalarining mutaxassislari, alohida hollarda esa, davlatga qarashli boshqa muassasalarning mutaxassislari o`tkazadi. Alohida hollar ekspertiza tayinlash to`g`risidagi qarorda yoki ajrimda asoslantirilishi lozim.

Surishtiruvchi, tergovchi, sudning ekspert etib tayinlangan shaxsni chaqirish va uning ekspertiza o`tkazishi to`g`risidagi talabi shu shaxs ishlayotgan korxona, muassasa yoki tashkilot rahbari uchun majburiydir (JPKning 174-m.). Ekspert ishning natijasidan manfaatdor bo`lmasligi kerak. Ekspertning xolisligi va qat`iyligiga asosli shubha tug`ilgan taqdirda u rad etilishi lozim. Ekspert ish bo`yicha jabrlanuvchi, fuqaroviy da`vogar, fuqaroviy javobgar, guvoh yoki tarjimon, xolis himoyachi sifatida ishtirok etayotgan yoki oldin ishtirok etgan bo`lsa, ishning ko`rilishida ishtirok etishi mumkin emas. Ekspert jabrlanuvchining, fuqaroviy javobgarning yoki ularning vakillari, ayblanuvchining yoki uning qonuniy vakilining, surishtiruvchining yoki tergovchining qarindoshi bo`lgan hollarda ham ishning ko`rilishida ishtirok etishi mumkin emas. Ekspert ko`rilayotgan ishdan u shaxsan bevosita yoki bilvosita manfaatdor ekanligini hisoblashga asos beradigan holatlar mavjud bo`lgan boshqa hollarda ham o`zining vazifalarini bajarishi mumkin emas. Ekspertning o`tmishda yoki hozirgi paytda ayblanuvchi, jabrlanuvchi, fuqaroviy da`vogar, fuqaroviy javobgar bilan xizmat yuzasidan yoki boshqa qandaydir bog`liqligi fakti ham uni rad etish asosi hisoblanadi. Agar shaxs bu ish bo`yicha taftish o`tkazib, uning materiallari jinoyat ishini qo`zg`atishga asos bo`lgan bo`lsa, u ekspert bo`lishi mumkin emas (JPKning 78- m.). Yuqorida ko`rsatilgan asoslardan biri mavjud bo`lsa, protsess ishtirokchilari tomonidan ekspert rad etilishi mumkin, shuningdek ekspertning o`zi ham o`zini rad qilishi mumkin. Tergov qilish jarayonida ekspertning rad qilinishi to`g`risidagi masala surishtiruvchi, tergovchi yoki prokuror tomonidan, sud muhokamasi jarayonida esa ishni ko`rayotgan sud tomonidan hal etiladi (JPKning 80-m.). Mutaxassis sifatida ishda ishtirok etgan shaxs kelgusida ushbu ish bo`yicha ekspert etib tayinlanishi mumkin (JPKning 78-m.). Ekspert vazifalarini bajarish davlat majburiyatlariga taalluqlidir. Ekspert sifatida jalb etiladigan shaxs surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudning chaqiruvi bilan uzrli sababsiz kelmaganligi, shuningdek o`z vazifalarini bajarishni rad etganligi yoki undan bo`yin tovlaganligi qonunda belgilangan jinoiy javobgarlikka sabab bo`ladi (JPKning 68-m.).

Shu bilan birga ekspertga yuklatilgan vazifalar muvaffaqiyatli bajarilishi uchun qonun unga muayyan huquqlar beradi (JPKning 68-m.). Ekspertga quyidagi huquqlar beriladi: 1) ekspertiza qilish uchun tegishli ish materiallari bilan tanishish; 2) o`ziga xulosa uchun kerakli bo`lgan qo`shimcha materiallar taqdim etilishi haqida iltimosnoma berish; 3) surishtiruvchining, tergovchining, prokurorning yoki sudning ruxsati bilan so`roq qilishda va boshqa tergov hamda sud harakatlari yuritilishida ishtirok etish, so`roq qilinuvchilarga ekspertiza predmetiga tegishli savollarni berish. Ko`rsatib o`tilgan huquqlarga ega bo`lish ekspertni jinoyat ishining tergov qilinishi va sud muhokamasida faol ishtirokchiga aylantiradi. Lekin uning faolligi qat`iy maqsadga yo`naltirilgandir. Uning maqsadi ekspert oldiga qo`yilgan savollarga xolisona va asoslangan xulosa berishdan iborat bo`ladi. Uning butun faoliyati shu maqsadga yo`naltirilgan bo`lib, u chegaradan tashqariga chiqishi mumkin emas. Xususan, ekspert ekspertiza uchun kerakli materiallarni to`plashi, mustaqil ravishda u yoki bu tergov harakatlarini, masalan so`roq qilishni va hokazoni o`tkazishi mumkin emas. Xulosa chiqarish uchun taqdim etilgan materiallarni yetarli emas deb topib, ekspert yozma ravishda bu haqda ekspertiza tayinlagan shaxsga yoki tegishli organga qo`shimcha materiallarsiz xulosa chiqarish mumkin emasligini ko`rsatgan holda xabar qiladi. Ekspert oldiga qo`yilgan masala o`zi ega bo`lgan maxsus bilimlar chegarasidan tashqariga chiqqan hollarda ham shunday yo`l tutadi. Murakkab tibbiy tekshiruv usullaridan, shuningdek kuchli og`riq berish bilan bog`liq usullardan majburiy foydalanishga faqat ekspertiza o`tkazilayotgan shaxsning roziligi bilan yo`l qo`yiladi. Basharti bunday shaxs o`n olti yoshga to`lmagan yoki ruhiy kasal bo`lsa, ekspertiza uning qonuniy vakili, vasiy yoki homiysining roziligi bilan amalga oshiriladi (JPKning 181-m.). Ekspertiza ekspertiza muassasasidan tashqarida o`tkaziladigan bo`lsa, surishtiruvchi, tergovchi yoki sud ekspertiza o`tkazish to`g`risida qaror yoki ajrim chiqargandan keyin ekspertiza o`tkazish topshirilayotgan shaxsni chaqirtiradi, uning shaxsi va malakasini, gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga, sudlanuvchiga, jabrlanuvchiga bo`lgan munosabatini va uni rad etishga asoslar bor-yo`qligini aniqlaydi. Ekspertizani tayinlagan surishtiruvchi, tergovchi yoki sud ekspertga ekspertiza tayinlanganligi to`g`risidagi qarorni yoki ajrimni taqdim etadi, uni huquq va

majburiyatlari bilan tanishtiradi va xulosa berishdan bo`yin tovlaganlik, shuningdek bila turib yolg`on xulosa berganlik uchun javobgarlik to`g`risida ogohlantiradi. Ekspert bergan ariza va iltimosnomalar ham shu zaylda qayd etiladi. Ekspertning iltimosi rad etilsa, ekspertiza tayinlagan surishtiruvchi, tergovchi yoki sud bu haqda qaror yoki ajrim chiqaradi. Agar gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi, jabrlanuvchi yoki guvohning badanini yoxud ruhiy holatini tekshirish zarurati paydo bo`lsa, ekspertiza tayinlagan surishtiruvchi, tergovchi yoki sud ularning ekspertga olib kelinishini ta`minlashi shart. Ekspert tomonidan tekshiriladigan obyektlar jumlasiga ashyoviy dalillar va ekspert tekshiruvi uchun olingan namunalar; ekspertiza orqali daliliy ahamiyati aniqlanadigan boshqa moddiy obyektlar; tirik odamning badani; ruhiy holati; murda; hujjatlar kirishi mumkin. Ekspert tekshirishi lozim bo`lgan obyektlar, agar ularning hajmi va xususiyatlari imkon bersa, ekspertga o`ralgan va muhrlangan holda berilishi kerak. Tekshirishni o`tkazish vaqtida ekspertizaning moddiy obyekti tekshiruv uchun qay darajada zarur bo`lsa, shu darajada buzilishi yoki ishlatilishi mumkin. Ekspertiza o`tkazib bo`lingandan keyin o`sha tekshirish obyektlari to`la sarf qilinmay ortib qolgan bo`lsa, ekspertiza tayinlangan surishtiruvchi, tergovchi yoki sudga qaytarilishi lozim. Jinoyat protsessual kodeksida dastlabki, qo`shimcha, takroriy, komissiyaviy va kompleks ekspertiza nazarda tutilgan. Ko`p hollarda surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud dastlabki tergov va sud muhokamasida jinoyat ishini ko`rish bo`yicha qo`yilgan savollarga javob beradigan dastlabki ekspertiza bilan cheklanadi. Lekin ekspert xulosasidagi kamchiliklarni to`ldirish uchun shu ekspertning o`zi yoki boshqa ekspert tomonidan surishtiruvchi, tergovchi, prokurorning qarori yoki sudning ajrimi bo`yicha qo`shimcha ekspertiza o`tkazilishi mumkin. Ekspertning xulosasi asoslantirilmagan yoki uning to`g`riligiga shubha tug`ilgan hollarda yoxud unga asos qilib olingan dalillar ishonarsiz deb topilganda yoki ekspertiza o`tkazishning protsessual qoidalari jiddiy ravishda buzilganda qayta ekspertiza tayinlanadi. Qayta ekspertiza o`tkazish tayinlanganda ekspert oldiga ilgari foydalanilgan tekshirish usullarining ilmiy asoslanganligi to`g`risida masala qo`yilishi mumkin.

Qayta ekspertiza o`tkazish to`g`risidagi qarorda yoki ajrimda birinchi ekspertiza xulosasiga qo`shilmaganlik sabablari ko`rsatilishi lozim. Qayta ekspertiza o`tkazish boshqa ekspertga topshiriladi. Birinchi ekspertizani o`tkazgan ekspert (ekspertlar komissiyasi) qayta ekspertiza o`tkazishda hozir bo`lishi va tushuntirishlar berishi mumkin, lekin u ekspert tekshiruvi o`tkazish va xulosa tuzishda ishtirok etmaydi (JPKning 176-m.). Murakkab ekspertizalar bir ixtisosdagi ekspertlar komissiyasi tomonidan o`tkazilishi mumkin. Ekspertlar o`zaro maslahatlashib, umumiy fikrga kelganlaridan keyin xulosani imzolaydilar. Ekspertlar o`rtasida kelishmovchilik ro`y berganda har bir ekspert kelishmovchilik chiqqan barcha yoki ayrim masalalar bo`yicha alohida xulosa beradi. Surishtiruvchi, tergovchi yoki sudning komissiyaviy ekspertiza o`tkazish to`g`risidagi talabi ekspertiza muassasasining rahbari uchun majburiydir. Agar ekspertiza o`tkazish ekspertiza muassasasiga topshirilgan bo`lsa, uning boshlig`i komissiyaviy ekspertizani o`tkazishni o`zi tashkil qilishga haqlidir. Ekspert tekshiruvini to`la yoki qisman o`tkazishni ekspertlar komissiyasi tarkibiga kiritilmagan shaxslarning bajarishiga yo`l qo`yilmaydi (JPKning 177-m.). Agar jinoyat ishi uchun ahamiyatga molik biror holatni turli ilm sohalaridan foydalanib, bir necha tekshiruv o`tkazish orqaligina aniqlash mumkin bo`lsa, kompleks ekspertiza tayinlanishi lozim. Kompleks ekspertiza doirasida har bir ekspert tomonidan aniqlangan holatlarga asoslanib, ular ushbu ekspertizada aniqlanishi lozim bo`lgan holat to`g`risida yakuniy xulosa chiqaradilar. Kompleks ekspertiza o`tkazishda qatnashayotgan har bir ekspert ularning har biri o`zi aniqlaydigan holatlar hajmi va majmuidan qat`i nazar, tekshiruvni mustaqil amalga oshiradi, buning uchun shaxsan javobgar bo`ladi va faqat o`z vakolati doirasida xulosa beradi. Ekspert kompleks ekspertiza xulosasining faqat o`z vakolatiga taalluqli qismini izohlaydi. Ekspertiza o`tkazish ekspertiza muassasasiga topshirilgan bo`lsa, kompleks tekshiruvni tashkil qilish uning rahbari zimmasiga yuklatiladi (JPKning 178-m.). Ekspert zaruriy tekshirishlarni o`tkazib bo`lganidan keyin o`z nomidan yozma xulosa tuzadi va uni imzolab tasdiqlaydi. Ekspertning xulosasida: uning familiyasi, ismi va otasining ismi, ma`lumoti, ixtisosi, ushbu ixtisoslik bo`yicha staji, ilmiy darajasi va ilmiy unvoni, egallab turgan lavozimi; xulosa berishdan bo`yin tovlaganlik va bila turib yolg`on xulosa

berganlik uchun jinoiy javobgarlik to`g`risida ekspertning ogohlantirilganligi; ekspertiza qaysi protsessual qarorga asosan va qachon o`tkazilganligi; uni o`tkazish vaqtida kim hozir bo`lganligi; ekspert ishning qaysi materiallaridan foydalanganligi, qaysi ashyoviy dalillar, namunalar va boshqa obyektlar tekshiruvdan o`tkazilganligi; xususan qanday tekshirishlar o`tkazilganligi, qanday usullardan foydalanilganligi va ularning ishonchlilik darajasi; qo`yilgan savollarga berilgan asosli javoblar, shuningdek ish uchun ahamiyatli bo`lgan va ekspert o`z tashabbusi bilan aniqlagan holatlar ko`rsatilishi lozim. Ekspert xulosasida jinoyat sabablari va uning sodir qilinishiga imkon bergan shart-sharoitlar, shuningdek uni bartaraf qilishga doir tashkiliy-texnikaviy tavsiyalar ko`rsatilgan bo`lishi mumkin. Tekshirish o`tkazilganidan keyin qolgan ashyoviy dalillar, namunalar, boshqa obyektlar, shuningdek fotosuratlar, chizmalar ekspert xulosasiga qo`shib qo`yilishi zarur (JPKning 184-m.). Agar ekspertga berilgan materiallarning yetarli emasligi yoki ekspertning maxsus bilimlari yetarli emasligi tekshiruv chog`ida ma`lum bo`lib qolsa, ekspertning xulosasi ayrim qo`yilgan savollarga javob berishni rad etish asoslarini o`z ichiga olgan bo`lishi lozim. Ekspertga taqdim qilingan obyektlar ekspertiza o`tkazish uchun yetarli bo`lmasa, ekspert qo`shimcha materiallar berilishini so`raydi, bunday materiallar bo`lmasa, shuningdek ekspert oldiga qo`yilgan savollarni uning maxsus bilimlari asosida hal qilishning iloji bo`lmasa, xulosa berish imkoniyati yo`qligi to`g`risida asoslantirilgan hujjat tuzadi va uni ekspertiza muassasasining rahbariga va ekspertiza tayinlagan surishtiruvchi, tergovchi yoki sudga yuboradi (JPKning 185- m.). Ekspertning xulosasi yetarli darajada aniq bo`lmay, kamchiliklarini to`ldirish uchun qo`shimcha tekshirish o`tkazishga zarurat bo`lmasa yoki ekspert foydalangan usullarga aniqlik kiritish zarur bo`lib qolsa, surishtiruvchi, tergovchi yoki sud ekspertni so`roq qilish huquqiga ega (JPKning 186-m.). Ekspert xulosasi boshqa dalillarni baholash prinsiplari asosida, ya`ni muayyan ish bo`yicha har bir alohidagi dalilni va ular jami yig`indisini sinchkovlik bilan tahlil qilishga asoslangan ichki ishonchga ko`ra baholanadi. Xulosa ish bo`yicha to`plangan boshqa dalillar bilan birgalikda uning ilmiy asoslanganligi va ekspertiza o`tkazish uchun belgilangan barcha protsessual qoidalarga rioya etilganligi nuqtai nazaridan baholanadi (JPKning 187-m.).

Dastlabki tergov organlari va sud ekspert xulosasini rad etolmaydi. O`zlarining to`laligicha yoki qisman noroziligini ular asoslab berishlari shart. Ekspertning xulosasi surishtiruvchi, tergovchi yoki sud uchun muqarrar daliliy kuchga ega emas. Xulosaga qo`shilmaslik qarorda yoki ajrimda asoslab berilishi lozim. Jinoyat ishi bo`yicha bir necha ekspertiza o`tkazilgan va ekspertlar bir xil fikrga kelmagan bo`lsalar, surishtiruvchi, tergovchi yoki sud ba`zi ekspertlarning xulosalariga qo`shilish va boshqa ekspertlar xulosalariga qo`shilmaslik to`g`risidagi o`z fikrlarini asoslab berishi lozim (JPKning 187-m.). Ekspertiza tekshiruvi uchun namunalar olish Ekspertiza tekshiruvi uchun namunalar olish tergov harakatidir. Ayrim hollarda usiz ekspertiza o`tkazib bo`lmaydi. Qator ekspertizalar tekshiruv uchun namunalar olishni taqozo etadi. Namunalar odamning, murdaning, hayvonning, moddaning xususiyatlarini aks etadi. Shuning uchun surishtiruvchi, tergovchi yoki sud ularni olishga, basharti ular ekspert oldiga qo`yilgan savollarni hal qilish uchun zarur bo`lsa, haqlidir. Shu bilan birga namunalar olish borasida inson huquqlariga rioya etish kafolatlarini ta`minlash zarur. Tirik odamdan o`zida uning xususiyatlarini aks ettiruvchi: biologik qon, soch, so`lak, inson organizmidan ajralib chiqadigan moddalar; psixofizik dastxat; anatomik teri naqshining chiziqlari, tish qoliplari; shuningdek ovozning xususiyatlari, kasb malakasini aks ettiruvchi namunalar olinishi mumkin. Murdani ko`zdan kechirishda ham tekshiruv o`tkazish uchun kerakli moddiy namunalar olinishi mumkin. Namuna tariqasida xom ashyo, mahsulot va boshqa materiallardan moddaning turga oid yoki o`ziga xos fizik yoxud kimyoviy xossalarini aks ettiruvchi namunalar olinishi mumkin. Tekshiruv o`tkazish jarayonida ekspert gilza, o`q, buzish asboblari va boshqa obyektlarning tajriba namunalarini tayyorlashga va ularning eksperimental izlariga qarab, o`xshashlik yoki farqlash masalasini hal etishga haqlidir (JPKning 188-m.). Ekspert tekshiruvi namunalar olinadigan shaxsni yechintirib yalang`ochlash bilan bog`liq bo`lmasa va alohida kasb mahoratini talab qilmasa, surishtiruvchi, tergovchi yoki sudning o`zi, zarurat bo`lganda esa shifokor, boshqa mutaxassis, ekspert ishtirokida ekspert tekshiruvi uchun namunalar olishga haqlidir. Ekspert

tekshiruvi uchun namunalar olish yalang`och bo`lishni taqozo etsa yoki alohida kasb mahoratini talab qilsa, surishtiruvchi, tergovchi yoki sudning topshirig`iga binoan tekshiruv uchun namunalarni shifokor yoki boshqa tibbiy mutaxassis oladi (JPKning 189-m.). Ekspert tekshiruvi uchun namunalar gumon qilinuvchidan, ayblanuvchidan, sudlanuvchidan, jabrlanuvchidan, shuningdek tibbiy yo`sindagi majburlov choralarini qo`llash bo`yicha ustidan ish yuritilayotgan shaxsdan olinishi mumkin. Hodisa sodir bo`lgan joyda yoki ashyoviy dalillarda boshqa shaxslar tomonidan ham iz qoldirilgan bo`lishi mumkinligi to`g`risida yetarlicha asoslar bo`lgan taqdirda shu shaxslardan ham ekspert tekshiruvi uchun namuna olinishi mumkin ( JPKning 190-m.). Namuna olish to`g`risida surishtiruvchi, tergovchi qaror, sud esa ajrim chiqaradi. Unda namuna oladigan shaxs yoki organ; namuna olinishi kerak bo`lgan shaxs; aynan qanday namuna va qancha miqdorda olinishi lozimligi; namuna olinadigan shaxs qachon va kimning huzuriga kelishi zarurligi; olingan namunaning qachon va kimga taqdim qilinishi kerakligi ko`rsatilishi lozim (JPKning 191-m.). Agar gumon qilinuvchilar, ayblanuvchilar, sudlanuvchilar, jabrlanuvchilar ulardan namunalar olish uchun kelishdan bosh tortsalar, bu holda ular majburiy ravishda keltiriladilar. Bunday holda namunalar ulardan majburiy ravishda olinadi, lekin bunda namunalar olinayotgan shaxs uchun namuna olish usulining to`liq xavfsizligi kafolatlangan bo`lishi kerak. Inson hayoti va sog`lig`i uchun xavfli bo`lgan jarrohlik aralashuviga, jismoniy va boshqa usullarning qo`llanilishiga yo`l qo`yilmaydi. Namunalar olishda tegishli shaxsning sha`niga tegmaslik va insoniy qadr- qimmatini kamsitmaslik kerak. Bu shaxs bilan qo`pol yoki betakalluf muomalada bo`lishga, uning jismoniy nuqsonlari yuzasidan haqoratlaydigan, kamsitadigan tanbehlarga yo`l qo`yilmasligi kerak. Ko`rsatilgan qoidalarga tergov harakatini majburiy ravishda o`tkazishda qat`iy amal qilish, ayniqsa, muhimdir. Majburlash darajasi qarshilik ko`rsatish me`yoridan oshmasligi kerak. Majburlash faqat ishontirishning barcha imkoniyatlari tamom bo`lganda, shuningdek buning uchun qonuniy asoslar mavjud bo`lgan hollardagina oxirgi chora sifatida qo`llanishi mumkin. O`zga shaxslardan namunalar faqat tanosil va boshqa yuqumli kasalliklarni aniqlash uchun majburlov yo`li bilan olinishi mumkin (JPKning 192-m.).

Jinoyat-protsessual qonun hujjatlari namunalar olishning maxsus tartibini o`rnatgan. Uning mohiyati shundaki, surishtiruvchi yoki tergovchi namuna olinishi kerak bo`lgan shaxsni chaqirtiradi yoki u turgan joyga borib, uni namuna olish to`g`risidagi qaror yoki sudning o`ziga kelib tushgan ajrimi bilan tanishtirib tilxat oladi va bu shaxsga, mutaxassisga, xolislarga ularning huquq va majburiyatlarini tushuntiradi, agar kimdir rad etilgan bo`lsa, bu masalani hal qiladi. Keyin surishtiruvchi yoki tergovchi kerakli harakatlarni bajaradi va ekspert tekshiruvi uchun namunalar oladi. Bunda og`riq bermaydigan hamda inson hayoti va salomatligi uchun xavfli bo`lmagan ilmiy-texnikaviy vositalar qo`llanilishi mumkin. Murdadan, shuningdek xom ashyolardan, mahsulotlardan, boshqa materiallardan namunalar olish eksgumatsiya qilish, olib qo`yish yoki tintuv o`tkazish yo`li bilan amalga oshiriladi. Olingan namunalar o`raladi va muhrlanadi. Keyin surishtiruvchi yoki tergovchi ularni namuna olish bayonnomasi bilan birga tegishli ekspertga yuboradi. Agar namuna olish sudning ajrimiga binoan amalga oshirilgan bo`lsa, ushbu ajrimni bajargan surishtiruvchi yoki tergovchi namunalarni va ularni olish to`g`risidagi bayonnoma bilan birga sudga yuboradi. Sud taraflar ishtirokida namunalarni ko`zdan kechirib, ularning haqiqiyligiga va to`la saqlanganligiga ishonch hosil qilgandan keyin olingan namunani ajrim va bayonnoma bilan birga tegishli ekspertga yuboradi (JPKning 193-m.). Surishtiruvchi, tergovchi yoki sud tegishli shaxsni, shuningdek undan namuna olish to`g`risidagi qarorni yoki ajrimni shifokorga yoki boshqa mutaxassisga yuboradi. Shifokorni, boshqa mutaxassisni, xolislarni rad etish masalasini qaror yoki ajrim chiqargan surishtiruvchi, tergovchi yoki sud hal qiladi. Shifokor yoki boshqa mutaxassis zarur harakatlarni bajaradi va ekspert tekshiruvi uchun namunalar oladi. Bunda og`riq bermaydigan hamda inson hayoti va salomatligi uchun xavfli bo`lmagan ilmiy-texnikaviy vositalardan foydalanish mumkin. Namunalar o`ralib va muhrlanib, surishtiruvchi, tergovchi yoki sudga yuboriladi. Tekshirish uchun hayvonlardan namunalar olish zarurati tug`ilsa, surishtiruvchi, tergovchi yoki sud tegishli qarorni yoxud ajrimni veterinarga yoki boshqa mutaxassisga yuboradi (JPKning 194-m.). Bundan tashqari, tekshiruv o`tkazish jarayonida ekspert tomonidan tajriba namunalari (tish qoliplari va hokazo) tayyorlanishi mumkin. Surishtiruvchi yoki tergovchi bunday namunalarni tayyorlash chog`ida hozir bo`lishga haqli bo`lib, bu

hol ular tomonidan tuziladigan bayonnomada aks ettiriladi. Ekspert tekshiruv o`tkazib bo`lganidan keyin namunalarni muhrlangan holda o`z xulosasiga qo`shib qo`yadi. Surishtiruvchi yoki tergovchi, sud muhokamasida esa sud va taraflar ekspert taqdim qilgan tajriba namunalarini ko`zdan kechiradilar, shundan so`ng ular ashyoviy dalil sifatida jinoyat ishiga qo`shib qo`yiladi (JPKning 195-m.). Ekspert tekshiruvi uchun namunalar olishda qo`llaniladigan usullar va ilmiy- texnikaviy vositalar inson hayoti va salomatligi uchun xavfsiz bo`lishi lozim. Kuchli og`riq beradigan murakkab tibbiy tadbirlar va usullarni qo`llash namuna olinishi lozim bo`lgan shaxsning roziligi bilan, basharti u o`n olti yoshga to`lmagan yoki ruhiy kasal bo`lsa, uning qonuniy vakili, vasiylari yoki homiylarining roziligi bilan amalga oshirilishi mumkin. Namuna olish namuna olinuvchini yechintirib yalang`ochlash bilan bog`liq bo`lsa, shifokor, boshqa mutaxassis, xolislar namuna olinuvchi shaxs bilan bir jinsli bo`lishlari lozim (JPKning 196-m.). Ekspert tekshiruvi uchun namunalar olinganligi to`g`risida JPKning 90-92- moddalarida nazarda tutilgan qoidalarga muvofiq surishtiruvchi yoki tergovchi bayonnoma tuzadi, sud esa, o`ziga kelgan namunalarni sud majlisi bayonnomasida aks ettiradi (JPKning 197-m.). Narsalar va hujjatlarni taqdim qilish Barcha fuqarolar, shuningdek korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslar o`z fikrlariga ko`ra ish uchun ahamiyatga molik bo`lgan, ya`ni o`z ixtiyorlaridagi hujjatlarni yoki o`zlaridagi mavjud ma`lumotlar, maxsus tuzilgan hujjatlarni va narsalarni surishtiruvchi, tergovchi yoki sudga taqdim qilishga haqlidirlar. Surishtiruvchi, tergovchi va sud taqdim qilingan narsalarni, hodisa sodir bo`lgan joyni, xonalarni va murdani ko`zdan kechirish tartibi to`g`risidagi qoidalarga binoan ko`zdan kechiradi. Ularning ishga aloqadorligini va ahamiyati bor-yo`qligini belgilash huquqi ularning har biriga tegishlidir. Shuningdek, ish uchun ahamiyatli bo`lmagan, lekin muomaladan chiqarilgan narsalar (qurollar, giyovandlik moddalari, pornografiya nashrlari va boshqalar) ham qabul qilib olinishi lozim.

Ish uchun ahamiyatli bo`lmagan va muomaladan chiqarilmagan narsalar taqdim qilingan hollarda, surishtiruvchi, tergovchi yoki sud ularni ko`zdan kechirib bo`lganidan keyin egalariga darhol qaytarib beradi (JPKning 198-m.). Shu bilan birga, JPKning 199-moddasiga binoan surishtiruvchi, tergovchi yoki sud tintuv yoki olib qo`yishni o`tkazmasdan turib, korxona, muassasa, tashkilot rahbaridan, shuningdek fuqarodan tergov va sud harakatlarini yuritish chog`ida vaqtincha foydalanish uchun zarur bo`lgan narsalarni taqdim etishlarini talab qilishga haqlidir. Bunday narsalar jumlasiga quyidagilar kiradi: 1) eksperiment o`tkazishda tekshirilayotgan hodisaning holatini va sharoitini qayta tiklash uchun foydalaniladigan o`xshash narsalar yoki maketlar; 2) tanib olish uchun ko`rsatilayotgan narsa bilan turdosh bo`lgan narsalar; 3) tergov yoki sud harakatlarini yuritish yoxud ekspert tekshiruvini o`tkazish uchun zarur bo`lgan moslamalar, asbob-uskunalar, anjomlar, materiallar, agar bunday narsalar surishtiruvchi, tergovchi yoki sudda yoxud ularning topshirig`i bo`yicha harakat qilayotgan mutaxassis, ekspert yoki ekspertiza muassasasida bo`lmasa. Zarurat qolmagach, bu narsalar egasiga qaytarilishi lozim. Fuqarolar, shuningdek korxonalar, muassasalar, tashkilotlar rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslar o`z ixtiyorlaridagi hujjatlarni yoki o`zlaridagi mavjud ma`lumotlar asosida maxsus tuzilgan hujjatlarni surishtiruvchi, tergovchi yoki sudga taqdim qilishga haqlidirlar (JPKning 200-m.). Korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslar surishtiruvchi, tergovchi yoki sudning talabiga ko`ra o`z ixtiyorlaridagi hujjatlarni yoki o`zlaridagi mavjud ma`lumotlar asosida maxsus tuzilgan hujjatlarni taqdim qilishlari shart. Bu shaxslar surishtiruvchi, tergovchi yoki sudning talabiga ko`ra o`z vakolatlari doirasida hujjatli taftish yoki boshqa xizmat tekshiruvini o`tkazishlari va taftish yoki tekshiruv dalolatnomasini barcha ilovalari bilan birga belgilangan muddatda taqdim qilishlari shart. Surishtiruvchi, tergovchi yoki sud taftish yoki tekshiruv dalolatnomasida yoxud boshqa hujjatda belgilangan qoidalardan chekinishga, nuqson, ziddiyat yoki boshqa kamchiliklarga yo`l qo`yilganligini aniqlaganda ushbu kamchiliklar bartaraf etilishini talab qilishga haqlidir (JPKning 201-m.).

Ashyoviy dalillar sifatida ahamiyatga ega bo`lishi mumkin bo`lgan narsa va hujjatlar taqdim qilinganligi to`g`risida surishtiruvchi, tergovchi bayonnoma tuzadi, sud esa sud majlisining bayonnomasiga yozib qo`yadi (JPKning 202-m.). Bayonnomada: 1) narsa yoki hujjatni taqdim etgan shaxs to`g`risidagi ma`lumotlar; 2) bu shaxsning narsa yoki hujjatni ishga qo`shib qo`yish to`g`risidagi iltimosnomasi; 3) narsa yoki hujjatni ko`zdan kechirish jarayoni va natijalari, agar u pochta orqali yuborilgan bo`lsa, uning o`ramasini ko`zdan kechirish natijalari; 4) narsa yoki hujjatning surishtiruvchi, tergovchi yoki sudga haqiqatan ham topshirilgani yoxud narsa yoki hujjat uni keltirgan shaxsga qaytarib berilgani ko`rsatiladi. Ashyoviy dalil sifatida ahamiyatli bo`lgan yoki ahamiyatga ega bo`lishi mumkin bo`lgan narsa yoki hujjatni taqdim etgan shaxsga surishtiruvchi yoki tergovchi bayonnomadan nusxa, sud majlisida raislik qiluvchi esa sud majlisi bayonnomasidan ko`chirma beradi. Qabul qilib olingan narsa yoki hujjat pochta orqali kelgan bo`lsa, bayonnomaning nusxasi yoki undan olingan ko`chirma narsani yoki hujjatni yuborgan shaxsga jo`natiladi, pochta pattasi bayonnomaga ilova qilinadi. Surishtiruvchi, tergovchi yoki sud pochta orqali olingan narsa yoki hujjatni ishga aloqador emas deb topib, uni yuboruvchiga pochta orqali qaytargan taqdirda ham pochta pattasi bayonnomaga qo`shib qo`yiladi. Taqdim etilgan narsa yoki hujjatni ashyoviy dalil sifatida ishga qo`shib qo`yish haqidagi iltimosni rad qilish to`g`risida surishtiruvchi, tergovchi qaror, sud esa ajrim chiqaradi. Taftishlar va boshqa xizmat tekshiruvlarining dalolatnomalari yozma dalil sifatida taqdim qilingan boshqa hujjatlar qatori ishga maxsus rasmiylashtirilmasdan qo`shib qo`yiladi. Tergov yoki sud harakatlarini yuritishda vaqtincha foydalanish uchun so`ralgan narsalarning qabul qilingani va qaytarib berilgani surishtiruvchi, tergovchi, sud majlisida raislik qiluvchi yoki sud majlisining kotibi, shuningdek narsalarning egasi tomonidan beriladigan tilxatlar bilan rasmiylashtiriladi. Taqdim qilingan narsalar ish uchun ahamiyatga ega bo`lishi mumkin bo`lsa, ularning belgilari, xossalari, texnikaviy tavsifi, basharti ular yuritilayotgan tergov davomida ishlatilgan bo`lsa, shu tergov harakati bayonnomasida yoki sud majlisi bayonnomasida aks ettiriladi.

Narsa va hujjatlarni ashyoviy va yozma dalil sifatida ishga qo`shib qo`yish Kelib chiqishini, kimga tegishliligini, ma`lum maqsadlarda foydalanilganligini yoki foydalanishga yaroqliligini, qo`ldan-qo`lga o`tganligi yoki turgan joyi o`zgarganligi, u yoki bu moddalar, narsa, jarayon va hodisalar ta`sir etganligini aniqlash mumkin bo`lgan fizikaviy alomatlar yoki belgilarga, shuningdek ish holatlarini aniqlashga xizmat qiladigan har qanday boshqa alomatlar va belgilarga ega bo`lgan narsa ashyoviy dalil hisoblanadi (JPKning 203-m.). Bular jumlasiga: a) jinoyat qurollari bo`lib xizmat qilgan narsalar; b) o`zida jinoyat izlarini saqlab qolgan narsalar; v) ayblanuvchi jinoiy xatti-harakatlarining obyektlari bo`lgan narsalar; g) jinoiy yo`l bilan orttirilgan pullar va boshqa qimmatbaho buyumlar; d) jinoyatni fosh etishga, ishning haqiqiy holatlarini aniqlashga, aybdorlarni aniqlashga yoki ayblovni rad etishga yoxud ayblanuvchining aybini yengillashtirishga xizmat qiladigan boshqa barcha narsalar kiradi. Mansabdor shaxs yoki fuqaro tomonidan so`z, raqam, chizma yoki boshqa shaklda yozilgan va ish uchun ahamiyatli bo`lishi mumkin bo`lgan ma`lumotlarni saqlash, o`zgartirish, berish uchun mo`ljallangan hujjat yoki boshqa yozuvlar yozma dalil hisoblanadi (JPKning 204-m.). Tergov harakatining bayonnomasi, sud majlisining bayonnomasi va ularning ilovalari ham yozma dalil hisoblanadi. JPKning 203-moddasida ko`rsatilgan alomatlari, belgilari, izlari bo`lgan hujjatlar va boshqa xatlar ham ashyoviy dalil bo`lib xizmat qilishi mumkin. Ko`p hollarda har qanday hodisadan so`ng ashyoviy dalil bo`la oladigan narsalar qolishi mumkin. Ammo hamma vaqt ham ashyoviy dalil topilishi, shuningdek jinoyat ishida taqdim etilishi mumkin emas. Tabiiy va texnika fanlarining yutuqlarini tergovga xizmat qilishga yo`naltiradigan kriminalistika texnikasi rivojlangan va takomillashgan sari narsalar ashyoviy dalillar doirasi kengayib bormoqda hamda ulardan jinoyat ishida foydalanish samarali bo`lmoqda. Ashyoviy dalillar bilan ishlashda tergovchi doim o`z bilimlarini kengaytirishi va oshirib borishi, o`z ko`nikmalarini takomillashtirishi kerak bo`ladi. Buning

g`oyatda kerakligi ashyoviy dalillar bo`lgan narsalarning doirasi amalda cheksizligini taqozo etadi. Bu narsalarning soni ko`p bo`lishiga qaramasdan u quyidagi dalillar manbaiga taalluqli talab bilan cheklanadi: narsalar, basharti uning va sodir etilgan jinoyatning o`rtasida sababli bog`liqlik bo`lsa, ya`ni narsaning tergov qilinayotgan jinoiy qilmish predmetiga aloqadorligi to`g`risidagi masala ijobiy hal etilsa, ashyoviy dalil bo`lishi mumkin. Ashyoviy va yozma dalil sifatida foydalaniladigan narsalar, hujjatlar va boshqa yozuvlar hodisa sodir bo`lgan joyni yoki boshqa joylarni, binolarni ko`zdan kechirish, tanib olish uchun ko`rsatish, guvohlantirish, murdani eksgumatsiya qilish, ekspert tekshiruvi uchun namunalar olish, ko`rsatuvni hodisa yuz bergan joyda tekshirish, olib qo`yish, tintuv yoki eksperiment o`tkazish jarayonida olinishi mumkin (JPKning 205-m.). Bundan tashqari, ular dastlabki tergov organlariga yoki sudga ba`zi fuqarolar va har xil tashkilot vakillari tomonidan berilishi ham mumkin. Bu hollarda ashyoviy dalillarni qayd qilishning protsessual tartibi har xil bo`ladi. Ashyoviy dalil bo`lishi mumkin bo`lgan narsa topilgan taqdirda tegishli tergov harakatining bayonnomasida uning topilganligi va barcha xususiyatlari, shu jumladan topilgan joyi qayd etiladi. Bunda qayd etishning fotosurat usulidan foydalanish maqsadga muvofiq bo`ladi. Agar ashyoviy dalil surishtiruvchi, tergovchi yoki sudga biron-bir shaxs orqali taqdim etilgan bo`lsa, ushbu narsa sinchkovlik bilan ko`zdan kechirilishi kerak hamda bu haqda bayonnoma tuzish kerak. Ashyoviy dalil sifatida ahamiyatli bo`lgan yoki ahamiyatga ega bo`lishi mumkin bo`lgan narsa yoki hujjatni taqdim etgan shaxsga surishtiruvchi yoki tergovchi bayonnomadan nusxa beradi, sud majlisida raislik qiluvchi esa sud majlisi bayonnomasidan ko`chirma beradi (JPKning 202-m. 3-q.). Taqdim etilgan narsa yoki hujjatni ashyoviy dalil sifatida ishga qo`shib qo`yish haqidagi iltimosni rad qilish to`g`risida surishtiruvchi, tergovchi qaror, sud esa ajrim chiqaradi. Topilgan, olib qo`yilgan, biron-bir shaxsdan qabul qilib olingan narsalar ko`zdan kechirish qoidalari bo`yicha darhol ko`zdan kechiriladi (JPKning 135 - 137-m., 139 - 140-m.). Ko`zdan kechirishda narsaning shu ishga aloqadorligi haqida xulosa qilishga imkon beradigan hamda uni individuallashtirish uchun zarur bo`lgan belgilar aniqlanishi lozim. Ko`zdan kechirish olib borilishi va natijalari narsa olinishi uchun yuritilgan tergov harakatining bayonnomasida yoki sud majlisining bayonnomasida qayd etiladi.

JPKning 203-moddasida sanab o`tilgan belgilardan iborat bo`lgan narsa protsessual ma`noda ashyoviy dalil bo`lib ishga qo`shib qo`yilganidan keyingina dalillarning manbai bo`ladi, bu haqda surishtiruvchi, tergovchi va prokurorning qarori tuziladi yoki sudning ajrimi chiqariladi. Ushbu qaror yoki ajrimda ashyoviy dalilni ishda qoldirish yoki uni saqlash uchun topshirish masalasi ham hal qilinishi lozim (JPKning 207-m.). Qonun bilan belgilangan ashyoviy dalillarni saqlash qoidalari va muddatlari mavjud (JPKning 208-m.). Bu ko`p jihatdan shunga bog`liqki, ashyoviy dalillarni o`rganish har doim ham ularni to`plash, qayd etish va ular haqidagi ma`lumotlarni aniqlash bilan yakunlanmaydi. Ashyoviy dalillar ekspertiza muassasalarida juda turli bo`lgan kriminalistika tekshiruvlari ostiga olinadi, bu esa ular bilan ishlashda talabchanlikni yanada oshiradi. Ashyoviy dalillarni saqlash qoidalarini buzish narsa o`zining ashyoviy dalillar sirasiga kiritadigan belgilarini to`liq yo`qotishiga, shuningdek mazkur dalillar manbaining yo`qolishiga olib kelishi mumkin. Ashyoviy dalillar, ular haqidagi masala sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi, ajrimi bilan yoxud surishtiruvchi, tergovchi, prokurorning ishni tugatish to`g`risidagi qarori bilan hal qilinmagunga qadar saqlab turiladi (JPKning 208-m.). Ashyoviy dalil sifatida ishga qo`shib qo`yilgan narsaga egalik qilish huquqi borasidagi nizo fuqaroviy sud ishlarini yuritish tartibida hal qilinishi lozim bo`lganda, bu narsa sud chiqargan hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgunga qadar saqlanishi lozim. Ammo ishga ashyoviy dalil sifatida qo`shib qo`yilgan pul, qimmatli qog`ozlar, valyuta boyliklari, zargarlik buyumlari va qimmatbaho metallardan, qimmatbaho toshlardan yasalgan boshqa buyumlar, shuningdek bunday buyumlarning siniqlari topilganda mutaxassis ishtirokida ko`zdan kechirilishi va belgilangan tartibda saqlash uchun topshirilishi lozim. Fuqaroviy da`voni yoki mol-mulkni musodara qilish ehtimolini ta`minlash maqsadida yoxud garov tariqasida olib qo`yilgan yoki qabul qilingan pullar uch sutkadan kechiktirmay surishtiruv, dastlabki tergov organi yoki sudning depozit hisobvarag`iga topshirilishi shart (JPKning 209-m.). Ashyoviy dalillardan: tez buziladigan narsalar, kundalik ro`zg`orda zarur bo`ladigan narsalar; uy hayvonlari, parrandalar va boqish lozim bo`lgan boshqa hayvonlar zarur tergov harakatlari o`tkazilgach, kechiktirmay egalariga qaytarib berilishi lozim.

Tez buziladigan narsalar yoki uy hayvonlari, parrandalar va boshqa hayvonlarning qonuniy egasi yoxud mulkdori noma`lum bo`lgan yoki boshqa sabablarga ko`ra ularni qaytarib berish mumkin bo`lmagan hollarda ular qarab turish yoki belgilangan maqsadga muvofiq foydalanish uchun tegishli korxona, muassasa, tashkilotga topshirilishi lozim (JPKning 210-m.). Ashyoviy dalillar masalasi quyidagi qoidalarga rioya etilgan holda hal qilinadi: gumon qilinuvchiga, ayblanuvchiga, sudlanuvchiga qarashli bo`lgan jinoyat qurollari musodara qilinishi lozim, ular tegishli muassasaga topshiriladi yoki tergovchining jinoyat ishini tugatish to`g`risidagi qarori, shuningdek sudning hukmi yoki ajrimi bo`yicha yo`q qilib yuboriladi (JPKning 211-m.). Aynan shu narsa muomaladan chiqarilgan ashyolarga ham taalluqlidir. Ammo manfaatdor shaxslar yoki muassasalar iltimos qilgan hollarda hech qanday qimmatga ega bo`lmagan ashyolar ularga berilishi mumkin. Jinoyat va boshqa g`ayrihuquqiy harakatlar sodir qilinishi natijasida qonuniy egasi va mulkdoridan mahrum bo`lib qolgan pullar yoki boshqa boyliklar qonuniy egalariga, mulkdorlariga yoki ularning huquq vorislariga, shuningdek merosxo`rlariga qaytarib berilishi lozim. Lekin jinoiy yo`l bilan orttirilgan pullar va boshqa boyliklar sudning hukmiga binoan mulkiy zararni qoplashga o`tkaziladi, mulkiy zarar ko`rgan shaxs aniqlanmagan taqdirda, ular davlat foydasiga o`tkaziladi. Ashyoviy dalil hisoblanuvchi hujjatlar ularni saqlash zarurati tugagunga qadar ishda asrab turiladi yoki manfaatdor shaxslarga yoxud muassasalarga beriladi (JPKning 211-m.). Ekspertiza o`tkazish yoki boshqa qonuniy harakatlar natijasida shikastlangan yoki yo`qolgan ashyoning qiymati sud chiqimlariga qo`shiladi. Ayblov hukmi chiqarilganda, agar bu ashyo mahkumga yoki fuqaroviy javobgarga tegishli bo`lsa, uning qiymati to`lanmaydi; agar ashyo boshqa biror shaxsga tegishli bo`lsa, uning qiymati bu shaxsga sud tomonidan to`lanishi va ayni vaqtda bu summa mahkum yoki fuqaroviy javobgar hisobidan davlat foydasiga undirilishi lozim. Oqlov hukmi chiqarilganda hamda ish tugatilgan hollarda ekspertiza o`tkazish yoki boshqa qonuniy harakatlar natijasida shikastlangan yoki yo`qolgan ashyoning qiymati qonuniy egasiga yoki mulkdoriga, shuningdek protsessual mavqeidan qat`i nazar, ularning huquq vorislari va merosxo`rlariga to`lanadi.

Ashyoviy dalillar shikastlangan yoki yo`qolgan boshqa barcha hollarda ularning qiymati zarar keltirish natijasida kelib chiqadigan majburiyatlarga doir fuqaroviy qonun hujjatlari qoidalariga muvofiq to`lattirilishi lozim (JPKning 212- m.).

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Kommentariy k Konstitutsii Respubliki Uzbekistan. T.: «Adolat», Akademiya MVD Respubliki Uzbekistan, 1997. 2. Karimov I.A. Po puti sozidaniya. T. «O`zbekiston», 1998. 3. I.A.Karimov. Nasha visshaya sel – nezavisimost i protsvetaniye Rodini, svoboda i blagopoluchiye naroda. Doklad na pervoy sessii Oliy Majlisa Respubliki Uzbekistan vtorogo soziva. «Narodnoye slovo», 23 yanvarya 2000 g. 4. I.A.Karimov. Rodina svyashenna dlya kajdogo. Tashkent: «O`zbekiston», 1996 g. 5. I.A.Karimov. Nasha sel – svobodnaya i protsvetayushaya Rodina. – T.: «O`zbekiston», 1996. 6. I.A.Karimov Uzbekistan: natsionalnaya nezavisimost, ekonomika, politika, ideologiya. T.: «O`zbekiston», 1996 g. 7. I.A.Karimov. Uzbekistan na poroge XXI veka: ugrozi bezopasnosti, usloviya i garantii progressa. T.: «O`zbekiston», 1997. 8. Abdumajidov G. Rassledovaniye prestupleniy. Protsessualno-pravovoye issledovaniye. Tashkent, 1986. 9. Asriyev B.V. Nachalnik sledovatelskogo otdela: Protsessualnoye polojeniye i rukovodstvo sledovatelyam. M. 1986 g. 10. Anashkin G.Z. Perlov I.D. Vozobnovleniye po vnov otkrivshimsya obstoyatelstvam. M. 1982 g. 11. Alimdjanov B., Valdman V. Kompetensiya eksperta v ugolovnom protsesse. – Tashkent, 1986 g.

Похожие

Isbotlashning umumiy shartlari

Tergov versiyalari to`g`risida ta`limot

Тергов версиялари тугрисида таълимот

Ish haqi to`lash

Sud fotografiyasi va video-tasvir yozuvi