Arab xalifaligining davlati va huquqi - Юриспруденция - Рефераты

Arab xalifaligining davlati va huquqi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92 KB

Arab xalifaligining davlati va huquqi Reja: 1. Arab xalifaligining oliy, markaziy va mahalliy hokimiyat organlari 2. Musulmon huquqiy tizimining xususiyatlari

Arab xalifaligining oliy, markaziy va mahalliy hokimiyat organlari VI–VII asrlarda Arabiston yarim orolida yashayotgan arab qabilalari ijtimoiy hayotida urug‘doshlik tuzumi amal qilgan. Diniy e’tiqodi bo‘yicha ular orasida ko‘pxudolik keng tarqalgan bo‘lib, qabila va urug‘lar orasida tarqoqlik mavjud edi. VII asrda urug‘-qabila tuzumining yemirilishi yuz beradi. Urug‘-qabila munosabatlarining yemirilishi ayniqsa Xijozda keng quloch yoydi. Bu yerda nafaqat chorvachilik bilan, balki dehqonchilik bilan ham mashg‘ul bo‘lgan yarim o‘troq aholi birlasha boshladi. Bu mintaqada yirik savdo-hunarmandchilik shaharlari Makka va Yasrib joylashgan bo‘lib, undan janubdan shimol tomonga juda katta karvon yo‘li o‘tgan. Shaharlarda savdogarlar yuqori mavqega ega bo‘lgan. Qabilaviy tuzum zaiflashib, qabilalar o‘rtasida harbiy yurishlar davom etgan. Shunday qilib, chuqur ildiz otgan ijtimoiy-iqtisodiy tanazzul sharoitida yangi tabaqalashgan jamiyat vujudga keldi. Boshqa xalqlar tarixida bo‘lganidek yangi tuzum uchun olib borilayotgan ommaviy harakatlar mafkurasi diniy ko‘rinishda namoyon bo‘ldi. Bu harakatga tarixiy shaxs, din va davlat asoschisi Muhammad sallolohu alayhi vassallam (570–632-y.) rahbarlik qildi. Buning natijasida VII asrda juda ulkan davlat – Arab xalifaligi tashkil topdi. Bu yangi dinning barcha qoida va tartiblariga rioya qilgan shaxslargina Muhammadning ummati deb tan olingan. Tez orada urug‘-qabila va nufuzli savdogarlar vakillari islomni qabul qilib, musulmonchilikka kira boshladilar. Arablarning yangi yerlarga bo‘lgan harakatlarining asosiy sababi ularning o‘z yerlarida zich joylashganligidir. Ishlab chiqarish kuchlarining past darajada taraqqiy topganligi va ko‘chmanchi qabilalar sonining o‘sib borishi natijasida yaylovlar va suvning tanqisligi muammosi yuzaga keldi. Arab qo‘shiniga mahalliy aholi jiddiy qarshilik ko‘rsatmadi, chunki ko‘p halqlar boshqa davlatlarning hukmronligi ostida edi. Natijada yangi bosib olingan yerlarni o‘z ichiga oluvchi Arab xalifaligi nomi bilan qudratli davlat vujudga keldi. Arablar hukmronligi o‘rnatilgach, o‘lkada musulmon dini va uning asosida shakllangan islom huquqi qaror topdi. Unga ko‘ra, barcha musulmonlar muqaddas

ilohiy qonun – Olloh tomonidan nozil qilingan Qur’onda yozilgan, rasullulloh hadislarida ifodalangan, fiqhda sharhlangan asosda yashashi lozim edi. Arablar bosqini arafasida G‘arbiy Turk hoqonligi tarkibida, ya’ni hozirgi O‘zbekiston doirasida diniy tarqoqlik – politeizm mavjud edi. Bu yerda xristianlik, manixeylik, buddaviylik, zardushtiylik dinlari hukmronlik qilardi. Turk xalqlari orasida ko‘proq tabiat va ota-onalar ruhiga sig‘inish hamda buddizm keng tarqalgan. Yana shunisi e’tiborli ediki, agar kichkina Arabiston yarim oroli insoniyatning uchta dini – nasroniylik, iudaizm va musulmon dinlarining vatani bo‘lsa, Markaziy Osiyo esa zardushtiylik va buddaviylik dinlarining markazi bo‘lgan. Shuning uchun ham bu joyda islom dinini keng yoyish, uning mavqeini mustahkamlash lozim edi. Zardushtiylik, buddaviylik va shomonizm kabi dinlar ta’sirida bo‘lgan turklar arablarga qarshi boshqa xalqlar bilan birga kurash olib bordi. Arablar bilan birga ularning madaniyati, tili va musulmon huquqshunosligi ham o‘lkaga kirib keldi. U barcha diniy-huquqiy tizimlarni siqib chiqardi. VII asrning 20–30-yillariga kelib musulmonlarning islomiy jamiyati to‘la shakllanib bo‘ldi va islom lashkarlari tashkil etildi. Islom dinini keng yoyish maqsadida qo‘shni hududlarga yurishlar amalga oshirildi. Muhammad vafotidan keyin musulmonlarga boshchilik qilish maqsadida urug‘-qabila va nufuzli savdogarlar orasidan musulmon xalifalari – arab harbiy jamoasining boshliqlari saylandi. Ularning qarorgohi Madina shahri bo‘lgan. Davlat dastlabki to‘rt xalifa (Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali) davridayoq (632– 661-y.) islom dinini yoyish shiori ostida Osiyoning qo‘shni davlatlarini bosib ola boshladi. VII–VIII asrlarda Yaqin va O‘rta Sharq, Shimoliy Afrika hamda boshqa mintaqalardan tashkil topgan katta hudud egallandi. Xalifalik chegaralari G‘arbda Atlantika okeanigacha, sharqda Xitoy va Janubiy Hindistongacha borib yetib, tarixda eng katta hududga ega buyuk imperiyaga aylandi. Ular dastlab VII asr o‘rtalarida Vizantiya (Suriya, Falastin, Mesopatamiya va Misr) hamda Eronni egallashadi. 651-yilda Xuroson hududlarini egallashga o‘tadilar.

Xalifani «amir al mo‘minin» – musulmonlar amiri hamda sultoni, Xalifaga bo‘ysundirilgan hududlar hukmdorlarini esa «mulk ul atrof» – o‘lkalarning podsholari deb atay boshladilar. Xalifalar qarorgohi Umaviylar sulolasi hukmronligi davrida (661– 750-y.) Damashq (Suriya)da bo‘lgan. Abbosiylar sulolasi davrida (750– 1055-y.) poytaxt Bog‘dod (Mesopatamiya) shahri bo‘lgan. Xuroson arab xalifaligi tarkibiga kirgan sharqiy noiblikka aylanib, uning markazi avval Marv shahri, keyinchalik Balxga ko‘chirildi. Hozirgi O‘zbekiston yerlarini bosib olish Xuroson noiblari tomonidan ummaviylar sulolasidan bo‘lgan xalifa Muoviya I (661–680-y.) davridan boshlandi. Ana shu davrdagi ijtimoiy- siyosiy voqealar tarixchi X. Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarida, A.R. Beruniy va boshqa tarixchilar asarlarida atroflicha yoritilgan. Arablar Xurosonni, ikki daryo oralig‘ini bosib olishda tayanch nuqtasiga aylantirdilar. «Movarounnahr» – «daryo orti» atamasi shu davrdan boshlanib, bizning davrimizgacha yetib keldi. Arab bosqinchiligiga qarshi O‘rta Osiyo podsholarining diplomatik uchrashuvlari ham o‘tkazilgan. Biroq boy o‘lka boshliqlarining birlashgan holda kurashi amalga oshirilmaydi. Ubaydulloh ibn Ziyod 673-yilda Xuroson amiri etib tayinlangach, Jayhundan o‘tib, Buxoro yerlariga bostirib kirdi va Boyqand hamda Romitanni egalladi. Undan keyin 676-yilda Sayid ibn Usmon Xuroson amiri etib tayinlandi. U Samaraqandgacha bostirib keldi, o‘sha vaqtda bu yerda podsho Tarxun edi. Undan keyin Muslim ibn Ziyod (681–684-y.) Xuroson amiri qilib tayinlangan. 705-yilda Qutayba ibn Muslim Xuroson amiri etib tayinlanguniga qadar, arablar bosqinchiligi ko‘proq talonchilik tusidagi sinov yurishlari bo‘lgan. Qutayba davridan boshlab esa arablar uzil-kesil istilo qilish, islom dinini yoyish siyosatini olib bordi va Movarounnahrning bosib olinishi bilan yakunlanadi. Qutayba ibn Muslim 705–708-yillar oralig‘ida Buxoroni tamomila buysundiradi. O‘zining lashkarboshisi Vazir ibn

Ayyubni Buxoro amiri qilib tayinladi. 706-yillardayoq Qutayba Zarafshon vodiysiga qo‘shin tortadi. 712-yilda Samarqand va Xorazmni qo‘lga oladi. 716- yilda Shosh, Farg‘ona va Qashg‘arga yurish qiladi. Arablashtirish siyosati amalga oshiriladi. Bosib olingan yerlar arab zodagonlari o‘rtasida taqsimlanadi. Dastlabki davrlarda aholi imtiyozlar berish (728-yilgi farmon – xiroj va juzya solig‘idan ozod etish), ishontirish yo‘li bilan, vaqt o‘tishi bilan majburiy ravishda islomga kiritildi. Oqibatda, O‘zbekiston hududida musulmon huquqining to‘la joriy etilishiga erishildi. VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab mamlakatni dehqonlar va qullarning kuchli qo‘zg‘olonlari larzaga sola boshlaydi. Bu asta-sekin bosib olingan mamlakatlar – Eron, Kavkaz orti va O‘rta Osiyoda xalq ommasining milliy ozodlik harakatlariga aylanib ketdi. VIII asrning oxiriga kelib Arab davlati taraqqiyotida tarqoqlikka, ajralib chiqishga qaratilgan g‘oya shakllanadi. Shu bilan birga xalq qo‘zg‘olonlari ham uning birligiga ta’sir qildi. Natijada, xalifalik alohida mustaqil davlatlarga parchalanib ketishi yuz berdi. 756-yilda Qurdoba amirligi (929-yildan xalifalik), IX asr boshlarida Marokash bilan Tunis ajralib chiqdi. IX asr o‘rtalarida Misr (969-yildan Qohira xalifaligi) mustaqillikka erishadi. IX va X asrlarda Eron (sharqiy qism – Xuroson, g‘arbiy) ajralib chiqadi. Movarounnahrda Somoniylar davlati tuziladi. Frotda Movsul sultonligi tashkil topgan. X asr o‘rtalarida G‘aznaviylar davlati vujudga kelgan. Mazkur yirik davlatlardan tashqari o‘nga yaqin kichik amirliklar shaklidagi davlatlar ham vujudga keladi. X asrning o‘rtalariga kelib xalifa hokimiyati Arabiston va Mesopatamiyaning Bog‘dod atrofidagi bir qismida saqlanib qoladi. Xalifalikning qolgan yerlari 945-yilda Eron shialari tomonidan bosib olinib, uzoq vaqtgacha boshqariladi. 1055-yilda Bog‘dodni saljuqiy turklar egallaydi. Shundan keyin xalifalar faqat diniy hokimiyatga boshchilik qiladi. Xalifalar Bog‘dodda mo‘g‘ullar istilosi, ya’ni 1258yilgacha yashab keladi. Keyingi davrlarda xalifalar qarorgohi 969-yilda Alining avlodlari – Fotimiylar tomonidan

mustaqil xalifalik sifatida e’lon qilingan Qohira (Misr)da faoliyat ko‘rsatadi. XVI asrda xalifalikning g‘arbiy qismi (Arabiston yarim oroli ham) turk sultonlari tomonidan egallanadi. Turk sultonlari o‘zini xalifa deb e’lon qilsa-da, shu davrdan e’tiboran xalifalik barham topadi. Xalifalik shakllanishi jarayonida Arabistonda ibtidoiy jamoa tuzumi yemirildi. Qadimgi madaniyat o‘lkalaridan hisoblangan Mesopatamiya, Suriya va Misr yerlarida feodal jamiyat shakllanayotgan edi. Xalifalik hududida feodalizm taraqqiyoti bir xilda bo‘lmagan. Bu bosib olingunga qadar bo‘lgan ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyot darajasi bilan bevosita bog‘liq edi. Agar Suriya, Iroq, Misrda feodalizm keng quloch yoygan bo‘lsa, Arabistonning ko‘pchilik qismida hali urug‘chilik tuzumi qoldiqlari saqlanib qolgan. Arab xalifaligining ijtimoiy tuzumi muslimlar, zimmiylar, shaharliklar, savdogarlar, feodallar, dehqonlar, hunarmandlar, qullardan iborat bo‘lgan. Feodallar orasida aslzoda musulmon zodagonlari, ya’ni Muhammad payg‘ambar xonadoniga mansub shaxslar hamda uning izdoshlari nufuzli obro‘ga ega edilar. IX asrga kelib uning sahobalari, qarindosh-urug‘lari bir necha ming kishini tashkil etgan. Yerga egalik munosabatlarida davlat mulkchilik shakli hukmron bo‘lib, barcha yerlar xalifaning mulki hisoblangan. Katta yer maydonlari alohida shaxslarga yoki jamoalarga foydalanish uchun berilgan. Bunday tartib G‘arbiy Yevropada feodal tarqoqlik davrida nomigagina mavjud bo‘lgan bo‘lsa, Sharqda uzoq vaqt davomida o‘zining amaliy ifodasini topgan. Unumdor yerlar va suv ta’minoti markazdan tartibga solingani sababli davlat mulkchiligi uzoq vaqt barqaror bo‘lgan. Xususiy yerlar toifasiga zodagonlarning yirik mulk yerlari, o‘rta hol va mayda feodallarning yerlari ham kirgan. Feodallarga davlat oldidagi xizmatlari uchun beriladigan (iqta – benefitsiyani eslatadi) yerlari miqdori ko‘payib borgan. Yer egalari davlat boshlig‘idan maosh, tuhfalar va nafaqalar olib turgan.

Dehqonlarni ekspluatatsiya qilish tarzi asosan xalifa foydasiga soliq undirish vositasida amalga oshirilgan. Soliqlar daromad bilan muvofiq bo‘lgan. Ba’zan xalifalar o‘z yaqinlariga mamlakatning ma’lum mintaqalaridan o‘z foydalariga soliq undirish huquqini ham bergan. Dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan aholi ko‘pgina etnik guruhlarga ajralib ketdilar. Tub arablar yangi joylarda mas’ul harbiy lashkarlar himoyasida o‘rnashib oldilar. Ular ba’zi soliqlardan ozod bo‘lib, alohida ustunlik va imtiyozga ega edi. Xalifalikda shahar aholisi alohida o‘rin egallaganlar. Ularning orasida shahar aholisining katta imtiyozga ega bo‘lgan tabaqasi badavlat savdogarlar, hunarmandlar, mayda tijoratchilar hisoblangan. Shaharlar mamlakatning alohida mintaqalari o‘rtasidagi barqaror iqtisodiy siyosatini yuritishda markaziy hokimiyatni qo‘llab quvvatlardi. Xalifalikning davlat apparati markazlashtirilgan bo‘lgan. Sababi mamlakatdagi yer maydonlarining ko‘p qismi davlat boshlig‘ining qo‘lida edi. Bog‘dod xalifaligi davriga kelib mamlakatda feodalizm to‘la qaror topgan. Iqtisodiy jihatdan muhim hisoblangan mintaqalarda sug‘oriladigan yerlardan foydalanilgan. Bu esa suvning markazdan taqsimlanishini taqozo qilgan. Oliy hokimiyat ruhoniy imomat va dunyoviy amirlikdan iborat bo‘lib xalifaga bo‘ysungan. Birinchi xalifalarni musulmon zodagonlari o‘z oralaridan saylaganlar. Bu davrda davlat harbiy-demokratik markazlashgan teokratik respublika shaklida bo‘lgan. Xalifa saroyida sharq despatiyasining ko‘p asrlik an’analarini o‘zida aks ettirgan mumtoz va muhtasham taomillar hukm sura boshladi. Xalifa hokimiyati (diniy – imomat va dunyoviy – amirlik) cheklanmagan. Aslida esa saroy to‘ntarishlarini amalga oshiruvchi yirik feodallar bilan hisoblashishga majbur bo‘lgan. Damashq (Ummaviylar) xalifaligi davrida hokimiyat nasldan-naslga meros bo‘lib o‘tadigan sharq despotik monarxiyasiga aylangan. Bu sulolaga Muoviya (Suriya noibi – Usmonning yaqin qarindoshi) asos solgan. Bu sulola vakillari o‘zining doimiy gvardiyasi – 160 000 nafarga yaqin qo‘shinga ega bo‘lgan. U

katta siyosiy ahamiyat kasb etgan va harbiy ishga yoshligidan o‘rgatilgan oq tanli qullardan tuzilgan. Yuqori mansabdor shaxslar xalifa tomonidan tayinlangan va bevosita uning oldida hisobot bergan. Xalifa huzurida vazir – bosh maslahatchi va yuqori mansabdor shaxs maqomiga ega bo‘lgan. Ular davlat boshqaruvidagi mansabdor shaxslar ichida eng ulug‘i hisoblangan. Islom huquqiga muvofiq vazirlar ikki xil bo‘lgan. Ulardan biri keng hokimiyat vakolatlariga ega bo‘lsa, ikkinchisiga cheklangan vakolatlar berilgan, ya’ni faqat xalifa buyruqlarini bajargan. Zodagonlar himoyasiga tayanib vazirlar asta-sekin bevosita boshqaruvni o‘z qo‘llariga oldilar va shuning bilan birga xalifalarning mavjud hokimiyatini ma’lum darajada cheklab qo‘ydilar. Abbosiylar davrida Eronning kuchli ta’sirida buyuk vazir – xalifaning birinchi vaziri unvoni ta’sis etiladi. Bu lavozimga odatda eronliklar tayinlangan va mazkur martaba meros tariqasida o‘tgan. Saroyda muhim mansabdor shaxslar qatoriga xalifaning shaxsiy qo‘riqchisi, mirshablar boshlig‘i hamda mansabdor shaxslar faoliyatini nazorat qiluvchi maxsus amaldor kirgan. Xalifalikning boshqaruv organlari Ummaviylar sulolasi davrida ancha murakkablashgan. Egallangan mamlakatlar ustidan harbiy va moliya sohalari ustidan nazorat qilish uchun oliy boshqaruv organlari ta’sis etilgan. Xo‘jalikning ko‘pgina sohalarini boshqarishda ham aynan Eron va Mesopatamiya an’analaridan foydalanilgan.

Markaziy boshqaruvni maxsus hukumat idoralari – devonlar amalga oshirardi. Bular orasida doimiy ravishda soni o‘sib borgan quyidagi devonlarni qayd etib o‘tish mumkin: – devon ul-jund (harbiy ishlar devoni) – qo‘shinni qurol-aslaha va jihozlar bilan ta’minlagan. U xalq lashkari va yollanma askarlar ro‘yxatini tuzuvchi amaldorlar hamda harbiy xizmatlar uchun belgilangan maosh hamda yer taqsimotini yuritgan va nazarot qilgan; – devon ul-xaraj (markaziy moliya devoni) – turli soliqlar va pul, hamda natural holda xazinaga tushadigan to‘lovlar hisobini yuritish bilan shug‘ullangan; – devon ul-barid (yo‘l va pochta xizmati devoni). U pochta va davlat yuklarini yetkazib berish, yo‘llar, karvon-saroylar, sardoba va quduqlar qurilishi hamda ta’mirlanishini, shuningdek ishlashini nazorat etish bilan shug‘ullangan. Bu boshqarma markazdan joylarga va aksincha, ma’lumotlar yetkazib turishning eng tezkor va yagona tashkiloti hisoblangan. Pochta muassasasi aholi va mahalliy hokimiyatning siyosiy kayfiyati va faoliyati ustidan yashirincha nazorat olib borgan. Bu uning ahamiyatini oshirgan. Shuning uchun ham pochta amaldorlari viloyatlardagi mansabdorlarga bo‘ysunmaganlar. Maxfiy kuzatuvni nafaqat pochta xizmatchilari, balki maxsus vakolatga ega savdogarlar ham amalga oshirgan. Ba’zi manbalarda keltirilishicha, irrigatsiya qurilishlari bilan shug‘ullanuvchi maxsus mahkama ham faoliyat ko‘rsatgan 1 . Mahalliy boshqaruv sohasi ham ilgarigi holatida deyarli o‘zgarishsiz qoldiriladi (masalan, sobiq Vizantiya va Eron viloyatlarining mahalliy ma’muriy moliya muassasalari). Quyi boshqaruv tizimida dehqonchilik va sug‘orish ishlari umumiy tartib asosida boshqarilgan. Xalifalik ma’muriy-hududiy jihatdan dastlab noibliklarga bo‘lingan. Abbosiylar hukmronligi davriga kelib deyarli mustaqil boshqariluvchi viloyatlarga 1

taqsimlangan. Noibliklar xalifa oldida hisobdor bo‘lgan harbiy noib – amirlar tomonidan, viloyatlar o‘z navbatida amirlar tomonidan boshqarilgan. Movarounnahr ham ma’muriy-hududiy jihatdan arab xalifaligi tarkibiga qo‘shib olingan. Uni boshqarish boshqa hududlar kabi xalifaning Xuroson va Movarounnahr bo‘yicha noibiga topshirilgan. Movarounnahr dastlab arablar orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqarilgan. Noyib-amirlar harbiy sohani boshqargan va hududdagi qurolli kuchlarni idora etgan. Maxsus yollanma otrad (mufriza)lar muxtasiblar tomonidan boshqarilib, politsiya xizmatini bajargan. Amirlarga o‘z navbatida markaziy moliya boshqarmasining mahalliy apparati bo‘ysungan. Shaharlar va boshqa aholi istiqomat qiluvchi hududlar hokimlar tomonidan boshqarilgan. Ular lavozimiga noib tomonidan tayinlangan va lavozimidan ozod etilgan. Mahalliy hokimlarning bosh vazifalari soliq yig‘ish va joylarda tartibni ushlab turishdan iborat bo‘lgan. Katta shaharlarda arab harbiy qismlari joylashgan. Odil sudlov faoliyatida ruhoniylarning imtiyozlari yuqori bo‘lgan. Amirlar va ularning amaldorlari dunyoviy hokimiyat namoyandalari bo‘lsalarda, rasman sud faoliyatini amalga oshirish huquqiga ega bo‘lmaganlar. Davlat boshlig‘i bo‘lgan Xalifa oliy sud hisoblangan (Qozi ulquzzot). U har qanday ishni ko‘rib chiqish va hukm chiqarish vakolatiga ega bo‘lgan. Ammo, amalda bu holat juda kam uchraydi. Taniqli ilohiyot namoyandalari hay’ati haqiqiy oliy sud hisoblanib, ayni paytda, huquqshunoslar sifatida tan olinganlar. Ular Xalif nomidan ish ko‘rib, qozilarni va maxsus vakolatlarga ega bo‘lgan mansabdorlarni tayinlaganlar. Maxsus vazifadorlar joylardagi qozilar faoliyatini nazorat qilganlar. Qayd etilgan har ikkala amaldorlar ham ruhoniy namoyandalaridan tayinlangan. Qozilarning vakolatlari nihoyatda keng bo‘lib, ular barcha turdagi sud ishlarini muhokama qilganlar, sud hukmlarining ijrosini nazorat qilganlar, mahkum etilganlarning jazo o‘tash joylari ustidan kuzatuv o‘rnatganlar, vasiyatnomalarni tasdiqlaganlar va yerdan foydalanishning qonunga muvofiqligini tekshirganlar.

Sud qarorlari va qozining hukmlari asosan qat’iy bo‘lib, shikoyatga o‘rin qoldirmagan. Xalifaning o‘zi yoki uning vakolati vakillarigina istisno ravishda qozining qarorini o‘zgartira olganlar. G‘ayrimusulmon aholi odatda o‘zlarining ruhoniylari tomonidan muhokama qilinganlar. Dastlabki davrlarda harbiy kuchlar musulmon jamoalari guruhlari va ularga qo‘shilgan ko‘ngilli qabilalar vakillaridan tashkil topgan. Shu davrdanoq yengil otliqlar qo‘shinning asosiy turini tashkil etgan. Ular nihoyatda tezlik bilan uzoq masofalarni bosib o‘tgan va qo‘qqisdan zarbalar berishga qodir bo‘lgan. Asta- sekin ko‘ngillilar qo‘shini o‘rnini yollanma qo‘shin egallagan. Yollanma qo‘shindan ommaviy harakatlarni bostirishda foydalanilgan. Yurish vaqtida u qo‘shinning o‘zagini tashkil etgan. Janglarda qo‘shin asosan ko‘ngilli arablar va musulmonlar hisobiga to‘ldirilgan. Musulmon huquqiy tizimining xususiyatlari Arab xalifaligida O‘rta asr Sharqining eng muhim huquqiy tizimlaridan biri hisoblangan musulmon huquqi (shariat) vujudga keldi va shakllandi. Shariatning ta’siri va faoliyat doirasi faqat Arabiston hududida cheklanib qolmasdan, balki undan tashqari mintaqalarda ham keng quloch yoydi. Islom dini bilan birga shariat normalari Old va O‘rta Osiyoda, Shimoliy Kavkaz va Kavkazorti, Sharqiy va G‘arbiy Afrika hamda Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoning qator mamlakatlarida keng tarqaldi. Uning barcha tarmoqlari va muassasalari Arab xalifaligining barcha mintaqalaridagi singari amalga kiritildi va shariat asosiy huquqiy norma tusini oldi. Islom huquqi o‘zidan oldingi Sharq mamlakatlari huquqining ko‘pgina unsur va jihatlarini, jumladan islomgacha bo‘lgan Arabiston va bosib olingan hududlarda mavjud huquqiy odat va an’analarni o‘zida mujassamlashtirdi. Arab xalifaligining dastlabki o‘n yilligida, ya’ni shakllanish davrida shariat qabila va davlatning o‘ziga xos jihatlarini, mazmun va mohiyat jihatidan qator odatlar va huquqiy normalarni o‘zida aks ettirgan.

Shariat – to‘g‘ri yo‘l, ilohiy yo‘l, qonunchilik ma’nolarini anglatib, islom diniy huquq tizimidir. Unda sof huquqiy masalalardan tashqari, axloqiy normalar va amaliy diniy talablarga ham qonuniy ruh singdirilgan. Shariat bo‘yicha ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish Qur’on asosida amalga oshirilgan. VIII asrdan e’tiboran turli musulmon huquqiy maktablari shakllana boshlagan. XII asrga kelib musulmon huquqi nazariyasining to‘la shakllanishi ushbu huquq tizimini tarkibiy qismlarga bo‘lish, uning normalarini tasniflash masalalariga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Amaliyotda u yoki bu masalani hal qilishda asosiy manbalarda tegishli qoida bo‘lmasa, masala hal qilinayotgan hududda hukmronlik qilayotgan musulmon huquqi maktabi ta’limotiga, yirik huquqshunos olimlarning asarlariga shu mintaqada keng tarqalgan tayanib hukm yoki qaror chiqarish qoidaga aylandi. Musulmon huquqi tuzilishini tavsiflashda uning normalarini tahlil etish muhim ahamiyatga ega. Musulmon huquqshunoslari musulmon huquqi normalariga shunday ta’rif beradilar, ya’ni musulmon huquqi normasi bu e’tiqod etuvchilar uchun bevosita Olloh tomonidan vahiy yuborish yo‘li bilan, yoki Olloh irodasini yirik shariat peshvolari tomonidan sharhlash orqali chiqarilgan xulosadan iborat. Har qanday norma ko‘rsatib o‘tilgan manbalardan biriga asoslanishi lozim. Musulmon huquqining boshqa huquqiy tizimlardan, jumladan romangerman huquqiy tizimidan muhim farqi shundaki, uni sohalarga bo‘lish manbalarga bog‘liq emas. Bitta manba musulmon huquqining bir necha sohasi uchun asos, zamin sifatida xizmat qilishi mumkin. Musulmon huquqining shakllanish davrida uni sohalarga bo‘lish masalasi ko‘tarilmagan. Dastlab huquq normalarini mazmuniga qarab guruhlashga harakat qilingan. Musulmon huquqi nazariyasining to‘la shakllanishi davriga kelib uning normalarini sohalarga bo‘lish boshlandi. Lekin musulmon huquqi normalarini alohida sohalarga taqsimlash borasida yakdillik bo‘lmagan. Bu hol hozirgacha saqlanib qolmoqda. Bir qator tadqiqotchilar musulmon huquqi normalarini uchta katta guruhga bo‘ladilar, yoki musulmon huquq tizimi o‘z ichiga musulmonlarning uch asosiy hayot tarzini tartibga soladigan norma va tamoyillarni qamrab oladi: 1) musulmonlar bilan

Olloh o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi normalar; 2) kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tartibga soluvchi normalar; 3) davlatlar yoki dinlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi normalar. Musulmon huquqining manbalarini Qur’oni karim, sunnat, ijmo‘ hamda qiyos tashkil etadi. Qur’ondagi 6200 ta oyatning aksariyati diniyaxloqiy masalalarga taalluqli, ma’lumotlarga ko‘ra 300 dan ortiqrog‘i huquqiy xarakterga ega. Musulmon faqihlari huquq sohasidagi bahslar yuzasidan kelishilgan fikr (oldin Qur’onga tavsir beriladi, so‘ng esa ijmo)ni bera boshlaganlar. Qiyos yoki taqqoslash bo‘yicha xulosa chiqarish usuli ma’lum me’yorni, agar taqqoslashning maqsadi va asosi mazkur me’yor maqsadi va asosiga mos tushsa, o‘zi bevosita nazarda tutgan hodisaga nisbatan qo‘llash imkonini beradi. Musulmon huquqining Sunniylik mazhabi va uning maktablari quyidagicha: xanafiylik, molikiy, shofi’iylar, xanbaliylar. Shia mazhabi va maktablari esa imomat, ismoiliylar va zaydiylardan iborat. Musulmon huquqi maktablarining dastlabki soni besh yuzga yaqin bo‘lib, ular huquqiy manbadan foydalanish darajasi, shart-sharoit va sharhlanishi hamda joylardagi urf-odatlarning hisobga olinishiga ko‘ra bo‘lingan. Musulmon huquqi normalarini turlash, sohalarga bo‘lish eng muammoli masalalardan biri hisoblanadi. Shu bois ushbu masalalarga yondashish va hal qilish turli davrlarda har xil oqimga mansub olimlar tomonidan turlicha bo‘lgan. Musulmon huquqshunoslari huquq normalarini manbalariga qarab ikkita katta guruhga bo‘ladilar. Birinchi guruh – Qur’oni Karim va hadislar normalari. Ushbu guruhga mansub normalar eng ishonchli, haqiqiy normalar sifatida qaraladi. Ikkinchi guruh – ijmo‘ hamda qiyos normalaridir. Musulmon huquqida normalarning mazmuni, ya’ni ifodalanish shakliga ko‘ra insonning u yoki bu harakatini baholashga qaratilgan normalarni quyidagi beshta turga ajratish qabul qilingan: majburiy; tavsiya etuvchi; ruxsat beruvchi; tanbeh beruvchi; (biror hatti-harakatni qilishdan qaytaruvchi normalar); taqiqlovchi.

Arab xalifaligida aholi tabaqa mansubligiga qarab toifalarga ajratilmagan. Chunki shaxs huquqiy holati uning diniy e’tiqodiga qarab belgilangan. Shariat bo‘yicha faqat musulmonlargina to‘la fuqarolik huquqiy maqomiga ega bo‘lgan. Masixiy (xristian) yoki yaxudiy diniga e’tiqod qiluvchi shaxslar jamiyatda ancha past mavqega ega bo‘lib, ular davlatga og‘ir soliqlar to‘lashga majbur bo‘lganlar. Shariat normalari ularga nisbatan jinoyat sodir qilganda yoki musulmonlar bilan shartnoma (bitim) tuzgan hollardagina qo‘llanilgan. Feodal munosabatlarning rivojlanishi qullar huquqiy maqomiga ham ta’sir ko‘rsatdi. Ular shariat bo‘yicha huquq subyekti hisoblanmagan, ammo xo‘jalarning roziligi bilan ular mulk orttirishi va savdo faoliyatini amalga oshirishi mumkin bo‘lgan. Musulmon huquqshunosligida fuqarolarning huquqiy layoqati, va rasmiy muomala huquqiga ega bo‘lish va o‘z xatti-harakati uchun qonun oldida javobgarlik masalasi mukammal ishlab chiqilgan. Balog‘at yoshiga yetgan va aqliy sog‘lom bo‘lgan shaxslarga to‘la ma’nodagi fuqarolik huquqi va muomala layoqati maqomi berilgan. Balog‘atga yetganlik to‘g‘risidagi xulosa chiqarish va belgilash har biri alohida hollarda qozilar ixtiyoriga berilgan. Balog‘at yoshiga yetmagan, aqlan zaif, mastlik holatida bo‘lgan shaxslar uchun huquqiy layoqatning cheklab qo‘yilishi tushunchasi ham aniq aks ettirilgan. Shariatda ashyo va turli xildagi mulkiy munosabatlarga tegishli normalar ham muhim o‘rin tutadi. Musulmonlar alohida turdagi ba’zi narsalarga mulkiy egalik qilish huquqidan mahrum etilgan. Bular: havo, dengiz, sahro, masjid va shunga o‘xshashlar. Bundan tashqari, musulmonlar uchun harom hisoblangan may, cho‘chqa go‘shti, islom aqidalariga zid kelgan kitoblar va boshqalar ham taqiqlangan. Bunday harom narsalar zabt etish paytlarida tag tomiri bilan quritib yuborishga harakat qilingan. Mulkchilikning yerga egalik qilishning munosabatlariga ham katta e’tibor berilgan. Davlat mulki alohida guruhlarga ajratilgan. Xususiy yerlar, tashlandiq yerlar, yaroqsiz maydonlar va boshqalar shular jumlasidandir. Shariatda mulkchilik huquqi va uning vujudga kelishi usullari mukammal tarzda aks ettirilgan. Ammo, ularning ba’zilari haqida alohida mazhablarda turli

fikrlar mavjud bo‘lgan. Zabt etilgan yerlar umumiy qoidaga muvofiq davlat mulki sifatida qaralib, xalifalar va amirlar ixtiyoriga o‘tgan. Dushman qo‘lidan kuch vositasida olib qo‘yilgan mulklar bir necha turlarga bo‘lingan. Birinchisi, qo‘lga kiritgan shaxslar mulkiga aylangan, ikkinchisi, davlat ixtiyoriga topshirilgan, uchinchi turi, masjidlar va shu kabilar ixtiyoriga berilgan. Mulkka egalik qilishning yana quyidagi turlari ham keng tarqalgan: vorislik; shartnoma va tanib olingan ashyolar. Arab xalifaligida tarkib topgan mulkchilik munosabatlari izchil rejalashtirilgan va shariat normalari yordamida himoya qilingan. Xususiy mulkchilik huquqi Olloh tomonidan berilgan inoyat hisoblangan, unga doimiy va cheklanmagan, mutloq va mustahkam deb qaralgan. Arab xalifaligida feodal munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlari yerga egalik qilishning mulkchilik huquqini tartibga soluvchi shariat normalarida o‘z aksini topgan. Ummaviylar (661–750-y.) sulolasi davrida yerning asosiy qismi davlat yoki boshqa jamoalar mulki xisoblangan. Shu bilan bir qatorda musulmon jamoalarining ilk hududlarini tashkil qiluvchi yerlar (Makka va unga tutash yerlar) – xijoz alohida huquqiy maqomga ega edi. Bu yerlarda faqat musulmonlar o‘rnashishi mumkin edi. Abbosiylar hukmronligi davrida yerga egalik qilishning harbiy va iqta shakllari ham tarqalgan. Iqta yer egalari o‘z qo‘li ostidagi yerlarda yashovchi aholidan o‘z hisobiga soliq undirgan. Vaqt o‘tishi bilan iqta yerlari nasldan naslga o‘ta boshladi. Natijada u o‘z xususiyati bilan mohiyat jihatidan xususiy mulkchilik huquqi asosida belgilangan yerlarga yaqinlashib qolgan. Mulkiy munosabatlarni tartibga solish bilan bog‘liq bo‘lgan shariatning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri vaqfdir. Bunday mulklar mulkdor tomonidan o‘z xohishi bilan biror diniy muassasaga yoki xayrehson tarzida berilgan. Vaqf yerlari har qanday davlat soliqlaridan ozod etilgan. Shariatda rim huquqidan farqli o‘laroq majburiyatlar haqida umumiy ta’limot mavjud bo‘lmagan. Lekin shartnoma huquqining asosiy masalalari har tomonlama ishlab chiqildi. Majburiyatlar muddatli va muddatsiz, jazoli va jazosiz, ikki tomonlama va bir tomonlamaga bo‘lingan. Arab jamiyati uchun ayniqsa alohida

xususiyatga ega bo‘lgan o‘ziga xos bir tomonlama majburiyatlar, nazr (ahd) keng tarqalgan. Shariat bo‘yicha shartnoma ikki tarafning o‘zaro roziligi natijasida vujudga keladigan aloqa hisoblanib, mulkchilikning tengsizlik sharoitlarida yaqqol rasmiy xususiyatga ega bo‘lgan. Bitim shartlari rasmiy va og‘zaki tarzda ifoda etilgan. Shartlar bajarilishi qat’iy belgilangan bo‘lib, o‘z navbatida muqaddas hisoblangan. Shariatda bitim va shartnomalarning turli ko‘rinishlari mavjud bo‘lib, ular: oldi-sotdi, ijara, qarz, tuhfa, yuk, hamkorlik, ittifoq va boshqalardan iborat bo‘lgan. Bularning hammasiga alohida-alohida tarzda o‘zaro yuridik munosabatlarning ko‘rinishi sifatida qaralgan. Shariat va islom dini uylanmaslik, bo‘ydoqlikka salbiy holat sifatida qaraydi, nikoh esa diniy majburiyat hisoblanadi. Oila va nikoh masalasi nihoyatda mukammal ishlab chiqilgan. Majburiyatlar jiddiy va o‘ta mas’uliyat bilan izchil ifoda etilgan, uning juz’iy jihatlariga ham e’tibor bilan yondashilgan. Shariatda nikohning bekor qilinishi sabablari va uning tartib-qoida hamda rasm-rusumlari mufassal ifoda etilgan. Shariatda o‘z tartibi va huquqiy oqibatlari jihatidan taloqning bir necha turlari mavjud bo‘lgan. Jumladan, uzil-kesil bo‘lmagan taloq turi ham bo‘lib, u o‘ziga xos sinov muddatini o‘tashi lozim bo‘lgan. Nikoh va nikohning bekor qilinishi «Hidoya» va boshqa musulmon huquqi manbalarida batafsil bayon etilgan. Bu murakkab va mufassal jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Qur’onda (2 bob, 237 oyat) erkak xotinini taloq qo‘ygan holda shariat taqozosi bo‘yicha unga muayyan mulk va ashyo ajratib berishi lozim bo‘lgan. Ayol eridan ajrashishi uchun asosli dalillar ko‘rsatishi va faqat qozi orqaligina bu ishni amalga oshirish mumkin bo‘lgan. Ammo buning shartlari qat’iy belgilab qo‘yilgan, masalan: er jismoniy nuqsonga molik bo‘lsa, xotini bilan shafqatsiz munosabatda bo‘lsa, yoki uning hayot kechirishi uchun yetarli sharoit yaratib bera olmasa va hokazo. Vorislik huquqi nihoyatda murakkab va muammoli bo‘lib, alohida mazhablarda bir-biridan keskin farq qilgan. Vorislik asosan ikki yo‘l, qonuniy va vasiyat qilish yo‘llari bilan amalga oshirilgan.

Jinoyat va jazoga tegishli normalar musulmon huquqida eng sust ishlab chiqilgan holatlar hisoblanadi. Asosiy jinoyatlar va ularga mo‘ljallangan jazolar bevosita shariatning asosiy manbalariga taalluqli. Eng avvalo, Muhammad payg‘ambarimiz xatti-harakatlari va shakllaridan kelib chiqib jazo ko‘lami belgilangan va jinoyatning og‘ir-yengilligi aniqlangan. Shariat qonunlarini mensimaslik davlat a’yonlari tomonidan o‘ta xavfli jinoyatlar hisoblanib, xudoga qarshi qaratilgan xatti-harakatlar deb tan olingan va bu turdagi jinoyatlar afv etilmagan. Islom dinidan qaytganlar o‘lim jazosiga hukm qilingan va mol-mulki musodara etilgan. Davlat boshqaruv tartibiga qarshi jinoyatlar, qo‘zg‘olonlar va hokimiyatga qarshilik ko‘rsatish harakatlari ham shafqatsiz jazolangan. Yana shunday jinoyatlar turkumiga, og‘ir diniy gunoh deb hisoblangan talonchilik (talonchilik maqsadida qilingan qurolli tajovuz), o‘g‘irlik, spirtli ichimliklar iste’mol qilish, fahsh ishlari bilan shug‘ullanish ham kirgan. Ayrim jinoyatlar turkumi uchun urug‘-qabila tuzumi urf-odatlaridan kelib chiqqan holda gunohkorni bevosita jabrlanuvchi tomonidan jazolashga yo‘l qo‘yilgan. Bunda qonli qasos kelib chiqqan, qotil tovon to‘lash evaziga qutulib qolish imkoniyati ham shariatda ko‘zda tutilgan. O‘g‘irlik paytida qo‘lga tushgan o‘g‘rini o‘ldirish jinoyat hisoblanmagan. Agar aybdor bexosdan tan jarohati yetkazgan bo‘lsa, faqat tovon to‘lash bilangina cheklanilgan. Shariat bo‘yicha qasos olish, qonga-qon, jonga-jon qonuni mustahkamlangan va unga yo‘l berilgan. Narsa yoki pul bilan bunday jazodan qutulish choralari ham belgilangan. Ushbu usul agar jabrlanuvchining qarindosh urug‘lari jabrlanuvchiga yetkazilgan zararni qoplash maqsadida rozi bo‘lgan taqdirdagina amalga oshirilgan (tovon miqdori 100 ta tuya yoki 1000 dinordan iborat bo‘lgan). Shariatda og‘ir jinoyatlar uchun shafqatsiz jazo turlari ham belgilangan. Keyingi davrlarda sinfiy munosabatlarning taraqqiy topishi va feodal jamoat tartibini mustahkamlash uchun yengil tan jarohati, beboshlik, poraxo‘rlik, qimor o‘yinlari va shu kabilar jinoiy xatti-harakatlar sifatida qaralib, sud muhokamasi vositasida jazoga mahkum etila boshladi.

Qator jinoyatlar uchun belgilanadigan o‘lim jazosi osish yoki tanani nimtalash yo‘li bilan ommaviy ravishda, ya’ni omma ko‘z oldida amalga oshirilib, so‘ngra o‘lik tana xalqning ommaviy g‘azabiga havola qilingan. Suvda cho‘ktirish yoki tiriklayin ko‘mish jazo turlari ham mavjud bo‘lgan. Tana va tana a’zolariga jarohat yetkazish bilan jazolash usuli ham keng tarqalgan. Qo‘lni kesish, savalash, toshbo‘ron qilish, ko‘zga tortish va boshqalar shular jumlasidandir. Qamoqda saqlash Arab xalifaligida odatda sudgacha bo‘lgan vaqtda amal qilgan. Asta-sekin jazo shakliga kirib borgan va undan umrbod qamoq jazosiga hukm qilishda foydalanilgan. Musulmon huquqida sharmanda qilish usuli bilan jazolash turlari ham mavjud bo‘lgan. Bularga: soqolini kesib qo‘yish, salla o‘rash huquqidan mahrum qilish, o‘lkamiz hududida mavjud bo‘lgan jazolash turlaridan biri eshakka teskari mindirish kabi boshqa tahqirlash tanbehlari ham mavjud bo‘lgan. Jamiyat uchun unchalik xavfli bo‘lmagan kichik jinoyatlar uchun badarg‘a qilish jazosi ham qo‘llangan. Arab xalifaligi davlati va huquqini o‘rganish asnosida uning keyingi davrlardagi holatiga to‘xtalib o‘tish lozim. Musulmon huquqi o‘zining murakkabligi, serqirraligi, manbalari ko‘pligi, turli yo‘nalishdagi huquq maktablarining mavjudligi bilan boshqa huquqiy tizimlardan farq qiladi. Musulmon huquqining O‘zbekiston hududida yoyilishi, mamlakat hayotida mustahkam o‘rin egallashi xalifalikning mintaqada olib borgan siyosati, islom dinini yoyish borasidagi sa’yharakati bilan uzviy bog‘liq. Movarounnahrdan yetishib chiqqan huquqshunos olimlar musulmon huquqi nazariyasi va amaliyoti rivojiga katta hissa qo‘shganlar. Ularning samarali faoliyati tufayli musulmon huquqining turli soha va institutlariga oid asarlarning yaratilishi uning nazariy zaminini mustahkamladi. O‘zbekiston hududida Hanafiylar huquq maktabi ta’limotining keng yoyilishi, oqibat natijada barcha huquqiy muammolarni ushbu maktab namoyandalari fikr-mulohazalariga tayangan holda hal qilish bilan bir qatorda, mintaqada musulmon huquqidan tashqari odat huquqi va ijobiy huquq

normalarining ham amal qilishiga imkoniyat yaratdi. O‘tgan qariyb ming yillik davr mobaynida musulmon huquqi nazariyasi, amaliyoti, manbalari, soha va institutlarida keskin o‘zgarish yuz bermadi.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet 7. Rukavishnikov V. O.Politicheskiy kulturi i sotsialniye izmeneniya. Mujdunarodniye otnosheniye. – M., 1998..82-bet. 8. Ochilov B. E. Konstitutsiya Respubliki Uzbekistan i Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka kak osnova zashiti prav lichnosti // Pravo. 2001. - №3.

Похожие

Xitoy davlati va huquqi

Vizantiya davlati va huquqi

Yaponiya davlati va huquqi

ANGLIYA DAVLATI VA HUQUQI

Fransiya davlati va huquqi