Amir Temur va temuriylar davridagi siyosiy va huquqiy ta'limotlar - Юриспруденция - Рефераты

Amir Temur va temuriylar davridagi siyosiy va huquqiy ta'limotlar

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

51 KB

A mir T emur va t emuriylar davridagi siyosiy va huquqiy ta`limotlar Reja : 1. Amir Temur va uning "Tuzuklari"da siyosiy va huquqiy ta`limotlar xamda g`oyalar. 2. Temuriylar davridagi siyosiy va xuquqiy ta`limotlar. 3. Mavzu yuzasidan tayanch so`z va iboralar.

Amir Temur va uning "Tuzuklari"da siyosiy va huquqiy ta`limotlar xamda g`oyalar. Amir Temur va temuriylar davri o`zbek davlatchiligi tarixida alohida o`ringa egadir. Amir Temur nomi bilan O`zbekistonda davlat va huquq o`zining eng rivojlangan bosqichiga ko`tarilgan edi. Bu imperiyaning chegaralari Sharqda Xitoy davorigacha g`arbda O`rta er dengizigacha, janubda Hindiston va Shimolda Moskov Knyazligi xududlari bilan chegaralangan edi. Markazlashgan o`z davrida dunyodagi eng kuchli davlatga aylangan edi. Amir Temur davrida davlat va qonunchilikni yuksalishi o`z navbatida siyosiy va huquqiy dunyoqarashni ham yuksaklikka ko`tardi. Samarqandda o`ziga xos huquqshunoslar, siyosatshunoslar maktabi rivojlandi. Bunga misol tariqasida Amir Temurning «Tuzuklari» «Boburnoma» Amir Temur va temuriylar davri Alisher Navoiyning asarlari Sharofiddin Al-yazdiyning «Zafarnoma»si kabi asarlarni keltirsak bo`ladi. Bu asarlarda inson, adolat, qonunchilik, davlatchilik, siyosat, madaniyat ravnaqi haqida Bugungi kun uchun ham nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo`lgan g`oyalar, fikr va mulohazalar bayon etilgan. Amir Temurnint tarj i mai holida shunday f i krlar bor: «Birinchi eng muxim fazilat beg`arazlikdir. Xammaga bir xil qattiq, jiddiy va adolatli munosabatda bo`ldim, odamlarni toifalarga bo`lmadim, kambag`alni yomonlab, boyni maqtamadim. Men hamma vaqt e`tiqodga sodiq qoldim, xudo marhamatiga loyiq topilgan insonlarga katta hurmat bilan qaradim. Qashshoqlarga xayru-ehsonni ayamadim, har bir masalani xotirjamlik bilan hal qildim, haqiqatni aniqlashga ko`p g`ayrat sarfladim. Butun harakatimni umumiy foydali ishlarga qaratdim, biror bir zaruriyatsiz hech kimga ozor etkazmadim, turli vaziyatlarda menga murojat qilganlardan yuz o`girmadim. Men bir qo`limda adolat chirog`ini, ikkinchi qo`limda samimiyat chirog`ini tutdim, mana shu ikkala chirog` nuri bilan ximma vaqt o`z hayot yo`limni yoritdim» Amir Temur davlat asosini o`n ikki toifa tashkil etishini, ulardan har birining o`z o`rni va xizmati mavjudligini ko`rsatadi. Bular:

1) sayidlar (payg`ambar avlodlar i ), ulamo, mashoyih fozil k i shilar; 2) Donishmand va ishbilarmon, tadb i rkor k i sh i lar; 3) Xudojo`y va tarki dunyo qilgan kishilar; 4) Nuyonlar, amirlar, mingboshilar, ya`n i harbiy kish i lar; 5) Sipohi va raiyat (soliq to`lovchi avom xalq); 6) Maxsus ishonchli kishilar; 7) Vazirlar, sarkotiblar; 8) X o kimlar (faylasuf, donishmand k i sh i lar), tabiblar, munajjimlar, muxandislar; a) tafsir va had i s olimlari; 9) Suf i ylar moshoyixlar, xudoni tanigan filosiflar; 10) Ka s b-hunar egalar i ; 11) Savdogar va sayyohlar; Amir Temur davlatni boshqarishda siyosiy va huquqiy faol i yatini boshqarib borishda quyidag i 12 ta tamoyilga e`tibor bergan. Birinchidan. din va shariatga katta e`t i bor bergan. Ikkinchidan. davlatni boshqarishda yuqorida aytganimiz un ikki xil raiyatning h ar qaysisiga o`ziga xos munosabat o`rnatgan. Uchinchidan, ma s lahat, kengash, tadb i rkorlik, xushyorlik, ehtiyotkorlik. To`rtinchidan. davlat ishlarini ma`lum qat`iy qonun-qo i dalarga rioya qilib boshqar i sh. Beshinchidan, Amirlar va sipohiylarni x i zmatlariga yarasha taqdirlash. Oltinchidan. adolat va insof bilan ish tutish. Ettinchidan. sayidlar, ulamoyu mashoyiqlar, aqlli donolarga aloh i da e`tibor berish. Sakkizinchidan. xar bir ishni oxirigacha etkazish, qat`iylik, sabr bardosh. To` qq izinchidan. raiyat ahvolidan ogoh bo`lish, hammani teng ko`rish. O`ninchidan. turli millat vakillariga bir xil munosabatda bo`l i sh. O`n birinchidan. qarindoshlar, ko`shn i lar, do`stlarni e`zozlash. O`n ikkinchidan, sipohiylarga alohida hurmat, g`amxo`rlik ko`rsatish. Amir Temurning xizmati ulkandir:

Birinchidan, u mamlakatni mo`g`ul bosqinchilardan ozod etdi. Ikk i nch i dan, mustaq i l o`zbek davlatchiligiga asos sold i . Uch i nchidan, Mamlakatni tuzuklarga (qonunlarga) asosan boshqarishni ta`minlad i . To`rtinchidan, adolat va ma`rifat ishlar i ni yo`lga qo`yd i . «Kuch-adolatda» degan shiorga asosan. Beshinchidan, qo`shni davlatlarni ham bosqinchilardan, zulm va zo`ravonlik o`tkazayotgan diktatorlardan tozaladi va u erlarda qonuniy tartib o`rnatdi. Oltinchidan, Samarqand (poytaxtining) dunyo markaziga aylantirdi. Bu erga uzoq Ispaniya, Frantsiya, Angliya, Xitoy kabi mamlakatlardan ko`plab elchilar, sayoxlar, savdogarlar, olimlar kelib ketadigan poytaxtga aylantirdi. Amir Temur o`rta asrlarda Turkistonda shunday shart-sharoit yaratdiki, unda Ulug`bek absirvatoriyasi, Alisher Navoiy, Bobur va boshqalar o`z asarlari, odil siyosatlari bilan dunyo jamoatchiligining diqqat e`tiborini tortishga muvaffaq bo`ldi. Bu buyuk ishlarning amalga oshirilishining boshida, so`zsiz, Amir Temur turar edi. U davlat va jamiyat qurilishida, uni boshqarishda adolat va qonuniylikka asoslandi. O`z zamonida xalqlar orasida keng tarqalgan Islom siyosiy ideologiyasi va uning qonunlar tizimi-shariatni amalda qo`lladi hamda unga qo`shimcha tarzda o`z «tuzuklarini» yaratdi. Uning siyosiy va huquqiy ta`limotlari, o`gitlari, ko`rsatmalari temuriylar davrida dasturi amal bo`lib xizmat qildi. Bugun O`zbekistonda Amir Temur va temuriylarga bo`lgan e`tiborning sababi xam ana shundadir.

Zahiriddin Muxammad Boburning siyosiy va huquqiy qarashlari Tarix sahifalaridan munosib o`rin egallagan buyuk vatandoshlarimizdan biri yozuvchi va shoir, sarkarda va davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Bobur (1483- 1580). Bobur 1483 yil 14 fevralda Farg`ona viloyati (ulusi)ning poytaxti Andijonda tug`ilgan. Uning otasi Umarshayx Mirzo Amir Temurning nabirasi Sulton Abusaid Mirzoning katta o`g`li bo`lib, Farg`ona viloyatining hokimi edi. Onasi-qutlug` Nigorxonim Toshkent hokimi YUnusxonning qizi edi. 1494 yilning yozida Umarshayx Mirzo bevaqt vafot etgach, 12 yoshli Bobur taxtga o`tiradi. U hali juda yosh bo`lishiga qaramasdan, mamlakatni donolarcha boshqara boshlaydi. Ma`lumki, o`sha davrda Amir Temur yaratgan saltanat tanazzulga yuz tutgan edi. Bobur Amir Temur davlatini qayta tiklash maqsadida Samarqandga uch bor yurish qiladi. Dastlab 1495-1496 yillarda Samarqandni ishg`ol qiladi, lekin ukasi Jaxongir Mirzo va tog`asi Ali Do`st Andijonda fitna uyushtirgach, orqaga qaytadi. Ikkinchi marotaba 1499-1500 yillarda Samarqandga yurish kiladi, ammo Shayboniyxondan engilib, Toshkentga chekinadi. Uning so`nggi marta 1504 yilda Samarqandni eron shohi Ismoil Safaviy yordamida bosib olishi muvaffaqiyatsiz chiqadi. Shundan keyin, Bobur yuzaga kelgan ziddiyatli siyosiy shart-sharoit tufayli vatanini tashlab ketishga majbur bo`ladi va Afg`oniston tomon yo`l oladi. Bobur 1504 yilda Qobulni egallab, u erda qaror topadi, Afg`onistonda o`z hokimiyatini mustahkamlaydi va ijod bilan shug`ullanadi. U o`zga yurtda doimo vatanini qo`msab yashaydi. Boburning vatanga qaytish orzusi amalga oshavermagach, Hindistonni egallashga qaror qiladi va 1519-1525 yillarda Hindistonga bir necha bor yurish qiladi. Nihoyat, 1526 yilning aprel’ oyida Panipat jangida Sulton Ibroxim Lo`diyni engib, Dexli xamda Agra shaharlarini egallaydi va Hindistonda Boburiylar sulolasiga asos soladi. Shunday qilib, Bobur xayotining so`nggi yillarini Hindistonda o`tkazadi va 1530 yil 26 dekabrda vafot etadi.

Bobur Mirzo taniqli sarkarda va davlat arbobi bo`lishi bilan birga, buyuk yozuvchi va shoir ham edi. U qisqa umr ko`rgan bo`lishiga qaramasdan, jahonga mashhur bo`lgan "Boburnoma", "Mubayyin", "Aruz risolasi" va "Xatti Boburiy" kabi asarlarni yaratishga ham ulgurdi. Albatta, Bobur yaratgan asarlar orasidan eng nodiri "Boburnoma" qomusiy asaridir. Mashhur venger sharqshunos olimi Herman Vamberi bu asarni "Sharq TSezarining kommentariyalari" deb baholaydi. "Boburnoma" uch qismdan iborat. Birinchi qismda 1493 yildan 1504 yilgacha Movarounnaxrda bo`lib o`tgan voqea-hodisalar haqida bayon qilinadi. Ikkinchi qism 1504-1524 yillarda Afg`oniston (qobul ulusi) dagi voqea-hodisalar bilan bog`liq. Uchinchi kismda esa, 1525-1529 yillarda Shimoliy Hindistondagi siyosiy voqea va hodisalar haqida yozilgan. "Boburnoma" da 1509-1518 yillar, 1521-1524 va 1529-1530 yillardan bo`lib o`tgan voqea-hodisalar to`g`risidagi ma`lumotlar yo`qolganligi sababli berilmagan. Ma`lumki, Bobur o`z asarlarida boshqa masalalar qatori, siyosiy va huquqiy masalalarga ham to`xtalib o`tgan. U o`zining davlat haqidagi qarashlarida davlatlarni ikki turga bo`lib ko`rsatadi: 1. Adolatli, markazlashgan davlat. 2. Adolatsiz, tarqoq davlat. Bobur doimo adolatli, markazlashgan davlat tarafdori bo`lgan va davlatni odil, adolatparvar podsho yoki shoh boshqarishi kerak deb xisoblagan. Uning fikricha, davlat boshlig`i hamisha oddiy, mehnatkash xalq haqida o`ylashi va g`amxo`rlik qilishi zarur: "Davlatqa etib mehnat elin unutma, Bu besh kun uchun o`zingni asru tutma". Bobur davlat boshqaruvida diniy e`tiqod va vijdon erkinligi masalalariga ham katta e`tibor bergan hamda o`g`illari Humoyun Mirzo va Komron Mirzolarga ham ushbu masalalar yuzasidan oqilona maslahatlar bergan. Jumladan, o`g`li Nasiriddin Muhammad Humoyunga atalgan vasiyatida shunday deb yozgan: "....Ey farzand! Hindiston mamlakati turli mazhablardan iborat. Subhonollo taollo haqqi senga

buyurildiki, har bir mazhabga pok qalb bilan qaragin, har bir mazhab va tariqatga adolatli bo`l. Xususan, sigirni qurbon qilishdan saqlanginki, bu Hindiston xalqining qalb ardog`i va bu viloyat ahli podshoxga yaxshi nazar bilan bog`lanadi. Podshoh farmoniga bo`ysungan xalqni xarob qilmagin. Adolatni ixtiyor qilgin. Shunda shoh raiyatdan, raiyat shohdan xotirjam bo`ladi. Islomning taraqqiyoti ehson tig`i bilan yaxshiroqdir, zulm tig`i bilan emas. Ahli sunnat va shialarning ikir-chikirlaridan ko`zingni yum. CHunki islomga qarshilar bor. Turli e`tiqoddagi xalqlarni teng tutginki, shunda saltanat turli tashvishlardan xoli bo`ladi. Hazrat Sohibqiron Amir Temurning ish yuritishlari doimo yodingda bo`lsin. Shunda davlating ma`mur va puxta bo`ladi....". Boburning xuquqiy qarashlari asosan uning "Mubayyin" asarida o`z ifodasini topgan. "Mubayyin"-Islom dini asoslarini bayon etuvchi yirik asar bo`lib, besh qismdan iborat: 1. e`tiqodiyya; 2. Kitobu-s-salot; 3. Kitobu-z-zakot; 4. Kitobu-s-savm; 5. Kitobu-l-haj. Ma`lumki, Bobur o`z saltanatida asosan shariat qonun-qoidalariga amal qilib ish tutgan, lekin ba`zi bir sohalarda mahalliy shart-sharoitdan kelib chiqib, yangi qonun-qoidalarni ham qo`llagan va islohotlar o`tkazgan. Masalan, u o`sha davrda Hindistonda amal qilgan soliqlar tizimini o`zgartiradi: 1. Mukassama-etishtirilgan hosilning bir qismi natura shaklida to`lanadi. 2. Muvazzaf-kadastrda qayd qilingan erdan olinadigan soliq. Zakot mollari to`rtga bo`lingan: 1) navdina—pul solig`i; 2) savoyim-hayvonlardan to`lanadigan solik; 3) tijorat-er solig`i; 4) savdogarchilik asosida tushadigan daromaddan olinadigan soliq:

a) naqdina-musulmon savdogarlardan olinadigan pul solig`i; b) tijorat amvolining bayoni-musulmon bo`lmagan savdogarlardan olinadigan pul solig`i. Bobur savdodan olinadigan tamg`a solig`ini bekor qiladi. U soliqlar adolatli darajada bo`lishi va bu soliqlardan yig`iladigan mablag`lar davlatning va shu davlat aqlining ravnaqi uchun xizmat qilishi tarafdori bo`lgan. Zahiriddin Muhammad Bobur o`zidan so`ng boy ilmiy meros qoldirgan va biz, bu merosni chuqur o`rganmog`imiz hamda avaylab-asramog`imiz lozim, chunki Bobur yaratgan qadriyatlar, mamlakatimizda fuqarolik jamiyati va demokratik huquqiy davlatni shakllantirish jarayoni ketayotgan hozirgi bir davrda, o`sib kelayotgan yosh avlod uchun yuksak ma`naviy-ma`rifiy ahamiyatga ega.

F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t l a r : 1 . Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda». «O`zbekiston», Toshkent. 2000 y. 2. Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari». «O`zbekiston», Toshkent 1997 y. 3. Karimov I.A. «O`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li». «O`zbekiston», Toshkent 1995 y. 4. Karimov I.A. «O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida». «O`zbekiston», Toshkent 2000 y. 5. Karimov I.A. «O`zbekiston Konstitutsiyasining 9-yilligiga bag`ishlangan tantanali marosidagi nutqi». «O`zbekiston ovozi», 2001 y, 8.XII. 6. www.akadmvd.uz

Похожие

Amir Temur davlati va huquqi

Temur va temuriylar saltanati davlati va huquqi

Mustaqil O'zbekistonda XX asr oxiri va XXI asr boshida siyosiy va huquqiy ta'limotlar

Jadidlarning siyosiy va huquqiy qarashlari

Liberalizm siyosiy va huquqiy g'oyalarining shakllanishi va rivojlanishi