Amir Temur davlati va huquqi - Юриспруденция - Рефераты

Amir Temur davlati va huquqi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88 KB

Amir Temur davlati va huquqi Reja: 1. Movarounnahrda markazlashgan Amir Temur davlatining tashkil topishi va uning davlat boshqaruv apparati 2. «Temur tuzuklari» – muhim tarixiy-huquqiy manba

Movarounnahrda markazlashgan Amir Temur davlatining tashkil topishi va uning davlat boshqaruv apparati Ma’lumki, Amir Temur butun jahonga mashhur va buyuk qudratli davlat barpo etgan. Uning tashkil etgan bu davlati o‘zbek milliy davlatchiligi davomi bo‘lib hisoblanadi. Bu fikrning tasdig‘ini Amir Temurning quyidagi so‘zlarida ham ko‘rishimiz mumkin: «Biz kim, Mulki Turon Amiri Turkistonmiz. Biz kim, millatlarning eng qadimi va eng ulug‘i Turkning bosh bo‘g‘inimiz». Amir Temur o‘zbek davlatchiligini tashkil etish bilan Markaziy Osiyoda mo‘g‘ullar mustamlakachiligiga barham berdi. Islom dini, shariat qoidalarini qo‘llabquvvatladi. Amir Temurning o‘zbek davlatchiligi oldida qilgan xizmatlaridan biri shundaki, u 150 yillik uzoq bir davr o‘tib, odatlar, an’analarda katta o‘zgarishlar sodir bo‘lganiga qaramay, qadimdan mavjud bo‘lgan o‘zbek davlatchiligi boshqaruv tizimining eng ilg‘or namunalarini qaytadan tikladi. Davlat va jamiyatning o‘zaro munosabatini belgiladi. Jumladan, jamiyat a’zolarini 12 tabaqaga ajratib, davlatchilik asoslarini mazmunan boyitdi. Sohibqiron Amir Temur shaxsi va o‘gitlari bugungi kundagi ahamiyati kattadir. Hozirgi kunda istiqlol sharofati tufayli Amir Temur shaxsi va faoliyati milliy davlatchilik tajribasi nuqtai nazaridan o‘rganilmoqda. Temur tuzuklari esa boy ilmiy-ma’naviy meros sifatida qadrlanib kelinmoqda. Ushbu so‘zlarimizning isboti sifatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning quyidagi fikrlarini keltirib o‘tmoqchimiz: «Bizning tariximizda Amir Temurday ulug‘ siymo bor ekan, uning qoldirgan merosi, pandu-o‘gitlari bugungi hayotimizga hamohang ekan, oldimizda turgan bugungi muammolarni yechishda bizga qo‘l kelayotgan ekan, bizning bu merosni o‘rganmasdan, ta’riflamasdan, targ‘ibot qilmasdan haqqimiz yo‘q» 1 . Mamlakatimiz rahbarining ushbu fikrida mavzuning dolzarbligini yana bir marotaba ko‘rish mumkin. 1 Ʉɚɪɢɦɨɜ ɂ.Ⱥ. Ⱥɦɢɪ Ɍɟɦɭɪ – ɮɚɯɪɢɦɢɡ, ԑ ɭɪɭɪɢɦɢɡ// əɧɝɢɱɚ ɮɢɤɪɥɚɲ ɜɚ ɢɲɥɚɲ – ɞɚɜɪɬɚɥɚɛɢ. Ɍ.5. –Ɍ., 1997. –Ȼ.190–191.

Prezident Islom Karimovning yana quyidagi fikrlarini keltirish o‘rinlidir: «Hamisha xalq g‘amini, yurt g‘amini o‘ylab yashagan Sohibqiron yovlar oyog‘i ostida toptalgan o‘lkani dunyoning eng qudratli saltanatiga aylantirgan edi. Kelinglar, aziz do‘stlar, barchamiz yakdil bo‘lib, halol mehnatimiz, aqlu zakovatimiz, Vatanga muhabbatimiz bilan O‘zbekistonni jahon havas qiladigan buyuk davlatga aylantiraylik. Bu yo‘lda bobokalonimizning: «Adolat va ozodlik – dasturingiz, rahbaringiz bo‘lsin» degan dono o‘gitlari doimiy shiorimiz bo‘lsin» 2 . Amir Temur hijriy 736-yil (milodiy 1336-yil 9-aprel)da Qashqadaryo vohasining Shahrisabz (Kesh) bekligiga qarashli Xo‘ja Ilg‘or qishlog‘ida, barlos Tarag‘ay xonadonida tavallud topgan. Otalari – turkiy barlos urug‘ining biyi (oqsoqol) Muhammad Tarag‘ay, onalari Sadr ash-shari’a ɭɪɭ ԑ ɢɞɚɧ Ȼɭɯɨɪɨ qonunlarini sharhlovchisining qizi Takina Muhibegimdir. Amir Temur quyidagi unvonlarga ega bo‘lgan: Sohibqiron - Zuhro va Mushtariyning bir-biriga yaqinlashish holati «Qiron burji» deb ataladi. Amir Temur Zuhro (Venera) va Mushtariy (ɘɩɢɬɟɪ) bir-biri bilan yaqinlashganda tug‘ilgan. E’tiqodga ko‘ra bunday bola kelajakda tojsaltanat va baxtu-iqbol egasi bo‘ladi; Qutbiddin – zamona peshvosi, yo‘l ko‘rsatuvchisi, avliyo; Ⱥɛɭɥɦɚɧɫɭɪ – zafarmand, g‘alaba qozonuvchi. Amir Temur 1405-yil 18-fevral kuni Xitoyga yurish chog‘ida O‘trorda vafot etadi. U umrining eng so‘nggi daqiqalarigacha faqat bir narsani – el-yurt osoyishtaligi va ravnaqini o‘yladi. Bu uning vasiyatlarida o‘z aksini topgan: Zo‘ravonlikka monelik qilish ishini kechiktirish mamlakatni xavfu xatar ostida qoldiradi, jumlayi xaloyiqning huzur halovatini buzadi, maslagu-tariqatning buzilishiga olib keladi. Qiyomat kuni bizdan so‘raydilar, surishtiradilar. Shu kundan e’tiboran farzandimiz (nabiramiz) Pir Muhammad (ibn) Jahongirni o‘zimizga valiahd va toju taxt vorisi etib tayinladikkim, Samarqand taxti uning amri farmonida bo‘lg‘ay, tamkinlik va istiqlol bilan mulku millat, lashkar va rayyatning muhim yumushlari bilan mashg‘ul bo‘lsin. Sizlar esa unga tobelik va bo‘ysunish marosimini o‘rniga qo‘yinglar, birgalikda uni qo‘llab-quvvatlanglar, 2 Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ . ɏɚɥ ԕ ɢɦɢɡɛɨɪɷɤɚɧ, ȺɦɢɪɌɟɦɭɪɧɨɦɢɛɚɪ ԟ ɚɺɬɞɢɪ// əɧɝɢɱɚ ɮɢɤɪɥɚɲɜɚɢɲɥɚɲ – ɞɚɜɪɬɚɥɚɛɢ. Ɍ.5. –Ɍ., 1997. – Ȼ.166–167.

toki olam buzilmasin… . Mamlakat manfaati va xalqlar farovonligi bobida (kishilar tajribasida) nimaiki aytilgan bo‘lsa, yodda tutinglar. Rayyat va qo‘l ostingizdagilar ahvolidan bexabar qolmang. Qilich dastasini shijoat va mardlik qo‘li bilan mahkam ushlanglar, shundagina men kabi podshohlik tizginini mustahkam tutgaysizlar. Shu yo‘l bilan men Turon va Eronni muxoliflar va mufsidlardan tozaladim, adolat va ehson orqali obod etdim. Agar mening vasiyatlarimga amal qilgudek bo‘lsangiz, adolat va himmatni o‘zingizga maqsad qilib olsangiz, davlat va mulk uzoq yillar davomida siz bilan qolgay. Agar oralaringda bir qadar qarama-qarshilik yuz bergudek bo‘lsa, bilingki, uning oqibati yaxshilik bilan tugamaydi. Chunki (bunday sharoitda) dushmanlar fikrini fisqu fasod qamrab oladi va (bu sizlar uchun ko‘plab kutilmagan) qiyinchiliklarni tug‘diradi. Rivoyat qilishlaricha, Tarag‘ay Bahodir kunlarning birida g‘alati tush ko‘radi. Tushida bir nuroniy odam uning qo‘liga qilich tutqazadi. Islomga e’tiqodi kuchli bo‘lgan Tarag‘ay ertasiga bomdod namozidan keyin pirishayx Shamsuddindan ko‘rgan tushining ta’birini so‘raydi. Shayx unga «sen o‘g‘il ko‘rasan, bu o‘g‘lon dunyoni zabt etadi», deydi. Chindan ham oilada o‘g‘il tug‘iladi. Temurning shaxsiy qiyofasi, kuch-qudrati to‘g‘risida Ibn Arabshohning quyidagi iboralari g‘oyatda asoslidir: «Amir Temur jismu jasadi kelishgan, qaddi- qomati tik, uzun bo‘yli, go‘yoki qadimgi pahlavonlar avlodlari misoli bo‘lib, boshi katta, g‘oyatda kuchli va salobatli, ajoyib bo‘lalik, oqish yuzini och qizil rang jonlantirgani bilan hech bir dog‘siz, bug‘doyrang emas. Qo‘l-oyoqlari baquvvat, yelkalari keng, barmoqlari yo‘g‘on, pochalari go‘shtli, bo‘yi basti kamoliga yetgan, sersoqol, ikki ko‘zi bamisoli ikki shamdek bo‘lsa-da shodligi bilinmas, yo‘g‘on ovozli edi, u o‘limdan qo‘rqmas, yoshi saksonga yetgan bo‘lsa-da iztirobsiz, vazmin, badani to‘la va pishiq bo‘lib, go‘yo zich tosh misoli qattiq edi. U hazil- mazax va yolg‘onni yoqtirmas, o‘yin-kulgi-yu ko‘ngil xushlikka maylsiz, garchi unda o‘ziga ozor yetadigan biron so‘z bo‘lsa ham haqiqat (to‘g‘ri so‘zlik) unga

yoqar edi. U bo‘lib o‘tgan ishga aziyat chekmas va qo‘lga kiritiladigan yutuqlardan shodlanmas edi» 3 . Manbalarda Amir Temurning quyidagi shaxsiy fazilatlari keltiriladi: ma’rifatparvarlik, insonparvarlik, donishmandlik, raiyatparvarlik, adolatparvarlik, kechirimlilik, rahmdillik, olijanoblik, mardlik, bahodirlik, qattiqqo‘llik, irodalilik, jasoratlilik, sobitlik, vazminlik, chidamlilik, sabrbardoshlik, insoflilik, mehribonlik, muruvvatpeshalik. Amir Temur tarixan o‘ta murakkab vaziyatda XIV asrning 60yillarida siyosat maydoniga chiqadi. Bu davrda mo‘g‘ul hukmdorlari o‘rtasida toju taxt, davlat va mol-dunyo uchun bo‘lgan kurashlar kuchayib, Chig‘atoy ulusida feodal tarqoqlik avj oladi. Movarounnahr hududida o‘ntacha mustaqil bekliklar vujudga keladi. Shahrisabzda Hoji Barlos, Xo‘jandda Boyazid Jaloyir, Balxda Amir Husayn, Shibirg‘onda Muhammad Aperdi Nayman, Ko‘histonda Amir Sotilmish, Arhang Saroyda O‘ljoy Aperdi va boshqalar o‘zlarini hokimi mutlaq deb hisoblashardi. Shu boisdan ham feodal tarqoqlikka barham berish, markazlashgan kuchli davlat hokimiyati barpo etish, mo‘g‘ullarning istibdodidan ozod bo‘lishga intilish g‘oyasi kuchayib borar edi. Xalqning ana shu istak va orzusini birinchilar qatorida tushungan mahalliy amirlardan biri Amir Temur edi. Amir Temur dastlab Shahrisabz bekligida hokimiyatni egallagan tog‘asi Hoji Barlos yonida yelkadosh sifatida yuradi. So‘ngra 1361-yilda Mo‘g‘uliston (Jete) xoni Tug‘luq Temur Movarounnahrdaligi paytida uning xizmatiga kirib, o‘z maslahatlarini beradi. 1365-yilda Tug‘luq Temurning o‘g‘li Ilyosxo‘ja Movarounnahrga yurish qilishi va bunda mahalliy aholi mudofaasi – sarbadorlar harakati ustun kelishi tufayli Amir Husayn bilan birga Amir Temur Samarqandga keladi. Hukmron Amir Husayn o‘zi Balxga, ya’ni Xurosonga ketib, o‘rniga Amir Temurni qoldiradi. 1370-yilda Balx (Amir Husayn hokimligi)ni egallab, poytaxti Samarqandda bo‘lgan Movarounnahrning yagona hukmdoriga aylanadi. 1370–1371-yillarda Farg‘ona, O‘tror, Yassi, Toshkent, Hisor, Badaxshon, Qunduz bo‘ysundiriladi. 1381-yilda Hirot, Seiston, Mozondaron, Saraxs, Sabzavor 3 ɂɛɧȺɪɚɛɲɨ Σ . ȺɦɢɪɌɟɦɭɪɬɚɪɢɯɢ. 2-ɤɢɬɨɛ. – Ɍ., 1992. – Ȼ. 62.

egallanadi. 1371–1389-yillarda jami 7 marta yurish qilib Mo‘g‘uliston hukmdori Amir Qamariddin qo‘li ostidagi Movarounnahrning Sharqiy va Shimoliy hududlari (Farg‘ona, Shibirg‘on viloyati, Qashg‘ar, Issiqko‘l va Yettisuv) bosib olinadi. 1371, 1373, 1375, 1379, 1388-yillarda Xorazmdagi so‘fiylar sulolasini yengib, Xorazm qo‘shib olinadi. 1386–1388, 1392–1396, 1398–1404-yillarda Eron, Kavkaz orti hududlari, Shimoliy Hindiston, Suriya, Iroq yerlari, Kichik Osiyoning ko‘pgina qismi bosib olinadi. Shu tariqa 1361–1404-yillarda Amir Temur davlati hududiy jihatdan kengayib boradi. Sohibqironning ta’biri bilan aytganda, saltanat 27 o‘lka (jumladan, Turon, Oltin O‘rda va h.k.)dan tashkil topadi. Amir Temur davlati o‘z davrida dunyoning ko‘p qismiga ega saltanat sifatida dunyoning qudratli davlatlari tomonidan tan olinadi. Yevropaning Fransiya, Angliya, Ispaniya davlatlari bilan iqtisodiy, diplomatik aloqalar olib boriladi. Temur juda ko‘p jangu jadal, tadbirkorlik bilan kuchli davlat barpo eta oldi. Temur davlatining siyosiy tizimi o‘sha davr ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy holatiga mos kelardi. Temur davrida markazda va joylarda xon boshchiligida ɦɭɣɹɧ davlat boshqaruv apparati tuzildi. Boshqaruv tizimi ikkiga: dargoh va devonlarga (vazirliklar) bo‘lingan. Dargoh – eng oliy davlat idorasi. Uning boshlig‘i o‘zida vaqtning o‘zida davlatning oliy hukmdori hisoblanadi. Amir Temur davlat tepasiga kelgandan so‘ng chingiziylardan bo‘lmish Suyurg‘atmishni xon, ya’ni oliy hukmdor deb e’lon qilgan. Suyurg‘atmish «soxta xon» mavqeida bo‘lib, amaldagi hokimiyat Amir unvonidagi Sohibqiron ixtiyorida bo‘lgan. Mamlakat va davlat ahamiyatidagi masalalar uning hukmi va ko‘rsatmasi asosida hal etilgan. Shu bilan birga, muhim davlat masalalari kengashda hal etilib, dargohda vaqti-vaqti bilan kengaytirilgan va qisqartirilgan tartibda majlislar o‘tkazilib turilgan. Katta kengashda mamlakat hayotiga molik umumiy masalalar haqida kelishib olingan. Kichik kengashda davlat va idorasi faoliyati, yurtda sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar muhokamasi, muhim mansab va vazifalarga tayinlash

kabi masalalar ko‘rib chiqilgan. U g‘oyatda tor doirada o‘tkazilib, davlat ahamiyatiga molik masalalarning chetga ayon bo‘lishidan nihoyatda saqlanilgan. Kengashlarda amirning qarindoshlari, oliy din vakillari, bosh amir, beklar- begi, amirlar, mingboshilar, yuzboshilar, oliy mansabdor shaxslar, vazirlar, devonbegi va boshqalar ishtirok etgan. Majlis bayoni maxsus kotib tomonidan daftarga tushirib borilgan. Aftidan, keyingi majlislarda ana shu bayon asosida ilgari qabul qilingan qarorlar, turli choralar natijalari tekshirilgan. Dargoh, vazirliklar, mahalliy hokimiyat organlari faoliyatini Oliy devon nazorat qilgan. Dargoh tizimidagi bu devonga devonbegi boshchilik qilgan. Devonbegi davlat moliyasini boshqargan va vazirliklar faoliyatini, xazinadan maqsadga muvofiq foydalanishlarini nazorat qilib turgan. Oliy devonning ahamiyati shu qadar baland bo‘lganki, manbalarda ba’zan uni dargoh bilan bir ma’noda ta’riflash hollari ham kuzatiladi. Oliy devonda har kuni to‘rt vazir: ya’ni, ijroiya idoralari nomidan Bosh vazir, harbiy vazir, mulkchilik va soliq ishlari vaziri hamda moliya vaziri hozir bo‘lib, hisobot berib borgan. Sarhad va boshqa tobe mamlakatlar boshqaruvi bilan bog‘liq yana uch vazirlik - xolisa ham devonbegiga hisobot berganlar. Dargohdagi muhim lavozimlardan biri – arzbegidir . U dargohga arzdod, shikoyat bilan kelganlar hamda mamlakatda sodir bo‘layotgan voqealarga o‘z munosabatini bildiruvchilarni qabul qilishni uyushtirish, tushgan ariza, shikoyat va takliflarni oliy hukmdorga yetkazib turishga mas’ul bo‘lgan. Dargohda adolat amiri lavozimi mavjud bo‘lib, u turli o‘lka va shaharlarda «sipoh va orasida urf-odatlarga oid janjalli ishlar haqida» boxabar bo‘lib, oliy hukmdorga hisobot va ma’lumot yetkazib turgan. Ma’lumot olingach, maxsus vakillar – aminlar (ya’ni ishonchli vakillar) joylarga borib voqeani o‘rganib, taftish qilgan. Adolatni tiklab, tegishli choralar ko‘rgan va yozma hisobot bergan. Tobe yerlar to‘lovini yig‘ib kelish ham ularning vazifasi hisoblangan. Oliy farmonga ko‘ra joylarga borib harbiy yurish uchun lashkar to‘plash bilan tavochi shug‘ullangan. Bu vazifa nihoyatda muhim bo‘lgani uchun u oliy hukmdordan keyingi yuqori darajadagi davlat mansabi deb qaralgan. Ma’lumki,

tobe o‘lkalar, hukmron sulola vakillari, nufuzli amirlarga taqsimlab berilgan yurtlar oliy ko‘rsatma bo‘lganda tegishli harbiy kuch bilan doim shay turishlari ko‘zda tutilgan. Tavochilar esa xuddi mana shu avval boshdan belgilangan lashkar sonining taxt bo‘lishi, tayyorgarlik darajasi, ta’minoti ko‘ngildagidek talabga javob berishi, ko‘rsatilgan muayyan yo‘l bilan o‘z vaqtida yetib borishi kabi g‘oyatda mas’uliyatli tadbirlarga javob berganlar. Sharafiddin Ali Yazdiyning guvohlik berishicha, tavochilar bosh tavochi , piyoda askar tavochisi kabilarga taqsimlangan. Bosh tavochilar tumanot (o‘n minglik), hazorajot (minglik), sadajot (yuzlik) yetakchilaridan, viloyat kattalaridan qo‘shinni o‘z vaqtida, belgilangan son va sifat bilan yetkazib berish to‘g‘risida tilxat olganlar. Shu bilan birga tavochi harbiy yurish chog‘ida qo‘shinlarning joylashuvi, berilgan buyruqlarning ijro etilishi hamda tinchlik paytlarida katta qurilishlarda ish taqsimlash kabilar ham shug‘ullangan. Chunonchi, Baylaqon kanalini qazishda 60–70 km masofani har bir harbiy qismga taqsimlab berishga tavochilar bosh bo‘lgan. Dargohda shuningdek, Devonbegi (saroy vaziri)ga bo‘ysunuvchi bir qancha lavozimlar ta’sis etilgan. Ular bosh hojib va hojiblar (rasmiy tadbirlar tashkilotchilari va boshqaruvchilari), xazinador (xazinachi), nosolar (dargohda va oliy farmon bilan boshqa yerlarda, masalan, yurishlarda o‘tkaziladigan to‘y, bazmlar, katta ziyofatlarda stol tuzatishga bosh-qosh bo‘luvchi), jibachi (qurol- aslaha saqlovchi), qushchi (podshohona ovlar uyushtirilganda maxsus o‘rgatilgan ov qushlarini olib yuruvchi, parvarish qiluvchi) va shu xizmatni boshqaruvchi qushbegi, bakovulboshi (saroy oshpazlarining boshlig‘i) va bakovullar, kotiblar (bitikchilar), choparlar, tabiblar, sozandalar, g‘azalxonlar, farroshlar, tablxona (nog‘oraxona), dorixonachi kabilardan iborat bo‘lgan.

Ijroiya tizimi vazirliklardan tashkil topgan. Ularning ayrimlari faqat dargohda turib faoliyat ko‘rsatgan. Quyidagi vazirliklar joriy etilgan: – mamlakat va raiyat vazirligi , unga Bosh vazir rahbarlik qilgan. Bu vazirlik mamlakatning muhim ishlari, kundalik muammolar, xalqning ahvoli, aholi farovonligi, dehqonchilik holatini yaxshilash, viloyatlardan olinadigan soliqlar va ularni taqsimlash, kirim-chiqimlar va xazinaning ahvoli, obodonchilik ishlari va boshqa xo‘jalik ishlariga javobgar bo‘lgan; – sipohiylar ishi bo‘yicha vazirlik , unga harbiy vazir boshchilik qilgan. U harbiylarning maoshi, alohida xizmatlari uchun harbiylarga tuhfa qilingan yer- suvlar boshqaruvining nazorati va qayd etib borilishi, qurol-aslaha ta’minoti, harbiy ko‘riklarni tayyorlash, janglarda yarador bo‘lib xizmatga yaroqsiz bo‘lganlarga nafaqa tayinlash, iste’foga chiqqan harbiylar to‘g‘risida qayg‘urish kabi masalalar bilan shug‘ullangan; – omonat ishlari bo‘yicha yoki mulkchilik va soliq ishlari vazirligi . U vafot etgan, halok bo‘lgan, yo‘qolganlar va davlatdan yashirinib yurganlarning mol-mulkini qo‘riqlash, savdogarlardan zakot va boj olish, mamlakat chorvalari, yaylovlarni boshqarish hamda yer soliqlari, chorva mollaridan olinadigan soliq, zakot olish hamda ularning o‘z vaqtida xazinaga kelib tushishi ustidan nazorat olib borish bilan shug‘ullangan; – butun saltanat idoralarining kirim-chiqimlari, xazinadan sarf qilinayotgan barcha xarajatlar hisobini olib boruvchi vazirlik , unga moliya vaziri boshchilik qilgan; – davlat korxonalari bo‘yicha vazirlik ; – adliya vazirligi (devoni mazolim – doruladolat). Adliya vazirligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri fuqaroviy yoki dunyoviy ishlar bilan shug‘ullangan. Ushbu devon bevosita A.T. nazorati va rahbarligi ostida bo‘lgan. U asosan davlat tuzumiga, boshqaruv tartibiga qarshi va mansabdorlik jinoyatlarini ko‘rgan. Muhokama o‘tkazib, jazo tayinlashi yoki avf etishi mumkin bo‘lgan. Masalan, qonun oldida javobgarlik barchaga barobarligi bois amir Temurning nabirasi Pir

Muhammad ibn Umarshayx (1379– 1410) o‘z qilmishi uchun Devoni mazolimda qattiq so‘roq qilinib, aybi aniqlangach, shunga yarasha jazo berilgani va bu haqda shaxsan Amir Temurning o‘zi farmon bergani tarixiy manbalarda o‘z aksini topgan. – vaqf ishlari vazirligi , unga Sadr us-sudur boshchilik qilgan. – harbiy sud – qozi askar. U sud tizimida alohida faoliyat ko‘rsatgan; – xabar va aloqa vazirligi (devoni rasoil, devoni insha). Uning faoliyati asosan butun mamlakat hududiga taalluqli xabarlarni davlat boshlig‘iga yetkazish, davlat ish yuritish hujjatlarini tegishli manzillarga yetkazish, tashqi aloqalarni amalga oshirishda iborat. Xabar va pochta xizmati bo‘yicha butun saltanat uzra bir kunlik yo‘l oralig‘idagi har bir maskanda to‘xtash joylari bino etilgan bo‘lib, ularda 10 tadan 200 tagacha ot-ulov saqlangan, maxsus xizmatchilar faoliyat ko‘rsatgan. Tashqi aloqalar shug‘ullanuvchi xizmat alohida ijroiya organlari tizimida emas, dargoh tarkibida faoliyat ko‘rsatgan. U chegara ishlari, chet mamlakat elchilarini qabul qilish va kuzatish, davlatlar bilan savdo va boshqa madaniy aloqalarni yo‘lga qo‘yish bilan shug‘ullangan. Bulardan tashqari dargohda xolisa deb ataluvchi mansab ham ta’sis etilgan va u muhimligi jihatidan vazirlar qatorida turgan. U asosan askarlar maoshi va oziq- ovqat ta’minoti bilan shug‘ullangan. Shu bilan birga, u sarhad vazirligi deb ham yuritilgan. Shuningdek, xolisa o‘z vakolati doirasida tortiq, ya’ni suyurg‘ol qilingan viloyat yoki mamlakatga (masalan, Amir Temur Andxud viloyati boshqaruviga o‘z piri Sayyid Barakani tayinlaydi) tayinlangan hamda shu o‘lka va mamlakatga oid moliyaviy muomalalar va keladigan daromadlarni boshqaradigan ikkita vazir (ayrim manbalarga ko‘ra uchta) faoliyati ustidan nazorat yuritib, ular bilan hamkorlikda faoliyat ko‘rsatgan. Bulardan birinchisi, yig‘iladigan soliqlarni qayd etib, aholi ahvolidan boxabar bo‘lib turish, ikkinchisi, yig‘iladigan daromadlar qay tarzda xarj qilinayotganini hisobga olish, shu yerda mavjud harbiy qismlarga beriladigan maosh taqsimoti bilan shug‘ullangan.

Xoh dargoh, xoh devonlar tizimi bo‘lsin davlat xizmatlari puxta va aniq ishlagan. Yuqori mansabdor shaxslar o‘z bitikchisi va qayd daftariga ega bo‘lgan. Yorliqlarga tegishli belgi (raqam) qo‘yganlar. Hujjatlar muhr bosilgandan keyin rasmiy kuchga ega bo‘lgan. Davlatda sudlov ishlari ixtisoslashtirilgan tarzda tashkil etilgan. O‘troq aholi hududlarida fuqarolarga oid ishlar Qozi kalon (doruladolat)ga bo‘ysunuvchi qozilar tomonidan shariat asosida amalga oshirilgan. Ko‘chmanchi aholi hududlarida esa Qoziyi ahdos tomonidan odat huquqiga asosan yuritilgan. Harbiylar va ruhoniylarga taalluqli ishlar yuqorida ta’kidlanganidek, alohida tarzda ko‘rib chiqilgan. Asilzodalar ishlari Ixdom sudi tomonidan olib borilgan. Agarda tomonlar qaror yoki hukmdan norozi bo‘lishsa, davlat boshlig‘iga shikoyat qilishga haqli bo‘lgan. Diniy hokimiyat tizimining boshqaruvi quyidagi tartibda amalga oshirilgan: shayxulislom – A’lam – Qozikalon – Sadri a’zam – Muhtasib – Qoziyi ahdos – Qozi askar – Mudarris – Mutavalli. Saltanat odatda hukmron sulola vakillari va shu xonadon tayanchi bo‘lmish harbiy-siyosiy kuchlar yordamida idora etilgan. Tabiiy ravishda Amir Temur saltanatni boshqarishda, avvalo, o‘z o‘g‘illari va avlodlariga suyandi. Chunonchi, u saltanatni bir qancha uluslarga taqsimlab, mamlakat yaxlitligini saqlagan holda boshqardi. Har bir ulusning ham o‘z dargohi va keng tarmoqli bo‘lmagan vazirlari bo‘lgan. Viloyatlarda hokimiyatni voliy (vali)lar, bekliklarda beklar, shaharlarni hokimlar boshqargan (hokim saroyi – dorulamorat). Shahar, tuman miqyosidagi boshliqlar dorug‘a, qal’a boshlig‘i qutvol, deb yuritilgan. Ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi yashaydigan hududlarda hokimiyat tuman va ulus boshliqlari qo‘lida bo‘lgan. Qishloqlarda hokimiyat arboblar tomonidan amalga oshirilgan. Ular lavozimga mahalliy zodagonlar tomonidan tavsiya etilgan va voliylar tomonidan tasdiqlangan hamda vazifasidan ozod etilgan. Mahalliy hukmdorlar zimmasiga asosan soliqlarning o‘z vaqtida yig‘ilishi va davlat xazinasiga jo‘natilishi vazifasi yuklatilgan. Shu bilan birga, ular xiroj va

zakotlarning vaqtida to‘lab turilishi, yuqori turuvchi organlar va mansabdor shaxslar tomonidan belgilangan majburiyatlarning o‘z vaqtida va aniq bajarilishiga, qal’alar, ko‘priklar, yo‘llar, suv yo‘llari va boshqalarning hamisha shay holatda turishi uch ham mas’ul bo‘lganlar. Mamlakatda asosiy e’tibor jinoyatchilikka qarshi kurashga emas, balki jinoyatlarning oldini olishga qaratilgan. Jumladan, huquqni muhofaza qilish organlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: Asaslar – fuqarolar tinchiligini ta’minlash va jinoyatlarni ochishda muhim o‘rin tutuvchi kecha qorovullari, ya’ni posbonlarning boshlig‘i; Yasag‘lar – mirshablarning mansabdor shaxslari bo‘lib, jamoat tinchligi va osoyishtaligini saqlashgan; Shihnalar – harbiy ma’murlar bo‘lib, shahar tinchligini saqlashga mas’ul bo‘lganlar. Mamlakatda mirshablik alohida o‘rin tutgan. Ularga qo‘rboshilar boshchilik qilgan. Ular shahar tartiboti, karvon yo‘llarida osoyishtalikni qo‘riqlash faoliyatini amalga oshirganlar. Ular o‘z tarkibiy tuzilmalariga ega bo‘lib, ularning rahbarlarini mahalliy hokimlar tayinlagan. Davlatda maxsus jinoyat qidiruv mirshabligi tashkil etilgan. U savdo karvonlari harakati xavfsizligini ta’minlash, bosqinchilar va o‘g‘rilar to‘dalarini topish va qo‘lga olish, shariat qoidalarini buzganlar, darbadarlar va tilamchilarga qarshi chora ko‘rish bilan shug‘ullangan. Barcha o‘lkalarda mavqei katta bo‘lgan qorachi (josus) va voqeanavis lavozimlari ta’sis etilgan. Voqeanavislar har bir mamlakat, viloyat, shahar va qishloqlarda bo‘lib, u yerda sodir bo‘layotgan voqealar haqida davlat boshlig‘ini xabardor qilib turishgan. Amir Temur kuchli va markazlashgan qo‘shin tuzishga ham muvaffaq bo‘lgan. Qo‘shin bevosita Amir Temur, ya’ni davlat boshlig‘iga bo‘ysungan. Harbiy ishlar bo‘yicha amirning birinchi o‘rinbosari amirlar amiri – Amir ul-umaro hisoblangan. Amirlar amiriga qo‘shin amirlari bo‘ysungan. Qo‘shin amirlari lavozimiga qarab qo‘l ostida 1000–12000 nafargacha askarlar bo‘lgan. 1-darajali amir ming kishiga qo‘mondonlik qilgan bo‘lsa, 12-darajali amir o‘n ikki ming qo‘shinga qo‘mondonlik qilgan.

Qo‘shin o‘nlik tizimi asosida tashkil etilgan. Ular o‘nlik, yuzlik, minglik va tumanga bo‘lingan. Har biriga o‘z nomi bilan ataladigan – o‘nboshi, yuzboshi, mingboshi va amir (tumanboshi) rahbarlik qilgan. Yurish paytida qo‘shin yetti qismga bo‘lingan holda harakatlangan: xirovul (ilg‘or, avangard), chopovul (hujumchi), g‘o‘l (qo‘l, markaz), shig‘ovul (zahira), chindovul (ichki ta’minot qismi), barong‘ir ( o‘ng qanot), jarong‘ir (chap qanot). Armiya ichida xabarchilar qo‘yilgan bo‘lib, ular qo‘shin ichidagi holatdan amirni xabardor qilib turgan. Xulosa sifatida aytish joizki, yirik saltanatni boshqarish uchun kuchli markazlashgan davlat mahkamasi tashkil qilingan. Har bir mansabdor shaxsning huquq va burchlari qat’iy va aniq belgilangan. Fuqarolarning huquqlari kafolatlangan. Natijada esa qattiq tartib intizom o‘rnatilib, mamlakatda tinchlik- osoyishtalik qaror topishiga, iqtisodiyot va madaniyat, shuningdek savdo-sotiqning rivojlanishiga imkon yaratilgan. Temur vafotidan keyin (1405-yil 18-fevral) vorislar o‘rtasidagi taxt uchun o‘zaro kurashlar saltanatning parchalanishiga sabab bo‘ladi. Ayrim o‘lka va davlatlar mustaqil bo‘lib ajralib chiqadi. Uzoq kurashdan so‘ng Temurning o‘g‘li Shohruh hokimiyatni egallaydi (1409–1447-y.) va bosh rahnamo sifatida tan olinadi. Biroq, temuriylar kuchli, yaxlit davlat tashkil etishga muvaffaq bo‘la olmaydilar. Mamlakatda tarqoqlik, zulmning kuchayishi va iqtisodiy tanazzul yuzaga keladi. Keyingi davrlarda Movarounnahr va Xuroson temuriylar tomonidan alohida boshqariladi. 1414-yilda Mirzo Ulug‘bek (1394-yilda tug‘ilgan, 15 yoshida taxtga o‘tiradi va 1409–1449-yillarda hokimiyatni boshqaradi) tomonidan Sharqiy Turkiston o‘z hududiga qo‘shib olinadi. 1425-yilda mamlakatning Sharqiy chegaralari mustahkamlanadi. 1428-yilda pul islohoti o‘tkaziladi. Shuningdek, Xurosonning gullab-yashnashi ham aynan temuriylar davriga to‘g‘ri keladi.

«Temur tuzuklari» – muhim tarixiy-huquqiy manba Mashhur «Temur tuzuklari» Amir Temur tomonidan yaratilgan bo‘lib, XVII asrda Hindistonda Bobur avlodlari uni turkiy tildan fors tiliga tarjima qilganlar. 1783-yilda fors tilidan ingliz tiliga, so‘ngra fransuz tiliga va 1894-yilda I. Ostroumov tomonidan «Temur tuzuklari» nomi bilan rus tiliga o‘girilgan. Tuzuklarning asl nusxasi hanuzgacha topilmagan. Temur tuzuklari XIV asrning ikkinchi yarmi, ya’ni 1342–1405- yillarga oid ijtimoiy-siyosiy voqealarni bayon etadi. Amir Temur saltanati, davlat tuzumi, boshqaruvi, sud tizimi va uning boshqaruviga oid muhim qoidalar va ma’lumotlarni o‘zida aks ettiruvchi tarixiy hujjatdir. Qisqacha aytganda, o‘zining mazmun-mohiyati va xususiyatiga ko‘ra o‘z davrining harbiy-ma’muriy huquq kodeksi hisoblanadi. Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, Temur va temuriylar davrining huquq manbalari qatoriga Temur tuzuklari bilan birga o‘troq aholi hududlarida shariat qonunlari va odat huquqini ham kiritish, ularning ham amal qilganligini eslash o‘rinlidir. Temur tuzuklarini mazmuni va tarkibiy tuzilishiga ko‘ra ikki qismga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiqdir. «Temur tuzuklari»ning birinchi qismi – harbiy yurishlar haqidagi tarixiy, geografik-avtobiografik qaydlardan iborat. Shuningdek, unda Amir Temurning o‘z davlatini barpo etish, mustahkamlash, mukammal qurollangan qudratli qo‘shin tuzish bobidagi rejalari va tatbiq etgan tuzuklari hamda maxsus jadvallar asosida qo‘shinning jangovar saflanish tartibi ham ko‘rsatib berilgan. Jumladan, qo‘shin qo‘mondonlari, qabila va uluslar boshliqlari, vazirlar, oliy ruhoniy namoyandalar bilan markazlashgan davlat tuzish borasidagi o‘tkazilgan kengash va tadbirlar bayon etiladi. Binobarin, Amir Temur qo‘shinni – davlatning yaxlitligi va qudratini belgilovchi tayanchi va kafolati, deb bilganligi bois, uni tashkil etish va mustahkamlashga asosiy e’tiborni qaratgan. «Temur tuzuklari»ning ikkinchi qismi – o‘ziga xos harbiy nizomdan iborat. U kuchli davlatni qurish, qo‘shinni tashkil etish, dushman qo‘shinini yengish hamda

tinchlik davrida va harbiy yurish paytidagi boshqaruv masalalari yuzasidan amalga oshirilgan va keyingi avlodga o‘git tariqasida aytilgan tuzuklardan tashkil topadi. Chunonchi, mazkur davrda feodal tarqoqlik va o‘zaro janjallarga barham berish, mustahkam hokimiyat o‘rnatish hamda mahalliy hokimlarning o‘zboshimchaliklariga chek qo‘yish, aholidan olinadigan soliqlar va majburiyatlarning aniq miqdorini belgilab qo‘yish talab etilgan. Natijada, davlat boshqaruvini tashkil etish va odil sudlovni amalga oshirishga jiddiy ahamiyat berilgan. Unda quyidagi masalalar, jumladan: davlat daxlsizligini muhofaza qilish; hukmdor hokimiyatining cheklanmaganligi va mustaqilligi; vazirlarning majburiyati va vazifalari; ulus amirlari va tuman hokimlarining vazifalari; davlat kengashi; davlat xavfsizligi, jamoat tartibi va mamlakat osoyishtaligini saqlash; aholidan olinadigan soliq (xiroj va zakot)larning miqdorini belgilash; qo‘shin qo‘mondonlarini tayinlash, lavozimini oshirish, rag‘batlantirish va ularga maosh belgilash; vazirlar, amirlar va sipohiy (harbiy askar)larning shaharlar, viloyatlar va mamlakatlarni zabt etishda ko‘rsatgan jonbozliklarini rag‘batlantirish; qo‘shinning harbiy yurish va janglarda joylashuvi va uning ajratib turuvchi alohida belgilar kabi masalalar bayon etilgan. Xulosa qilib aytganda, Amir Temurning tarix oldidagi xizmatlari nihoyatda buyuk va qimmatlidir. Birinchidan, u mamlakatda kuchayib ketgan feodal tarqoqlikka barham berib, el-yurtni birlashtira oldi hamda markazlashgan yirik va kuchli davlatga asos soldi. Ikkinchidan, Amir Temur qay maqsadda bo‘lmasin, qator mamlakatlar va xalqlarni mustamlakachilik zulmidan ozod bo‘lishga yordam berdi. O‘sha davrning qudratli podsholaridan hisoblangan Boyazid Yildirimni (1389–1402-y.) tor-mor etib (1402-yil) Usmonli Turklar istibdodiga tushib qolgan Bolqon yarim orolidagi xalqlar va mamlakatlarga ozodlik bag‘ishladi. Oltin O‘rda xoni To‘xtamishxonni (1376–1395-y.) ikki marta (1391 va 1395-yil) tormor keltirib, Rossiyaning mo‘g‘ullar hukmronligidan qutilishini qariyb 300 yilga tezlashtirib yubordi 4 . 4 Qarang: ȺɦɢɪɌɟɦɭɪʆɝɢɬɥɚɪɢ. – Ɍ., 1992. – Ȼ. 5–6.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet 7. Rukavishnikov V. O.Politicheskiy kulturi i sotsialniye izmeneniya. Mujdunarodniye otnosheniye. – M., 1998..82-bet.

Похожие

Temur va temuriylar saltanati davlati va huquqi

Xitoy davlati va huquqi

Vizantiya davlati va huquqi

Yaponiya davlati va huquqi

ANGLIYA DAVLATI VA HUQUQI