Ҳаёт ёки соғлиқ учун хавфли жиноятлар - Юриспруденция - Рефераты

Ҳаёт ёки соғлиқ учун хавфли жиноятлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

32.58203125 KB

Ҳаёт ёки соғлиқ учун хавфли жиноятлар Режа: 1 . Ҳаёт ёки соғлиқ учун хавфли жиноятлар тушунчаси, турлари, жиноят таркибининг умумий таҳлили. 2. Ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш. 3. Таносил ёки ОИВкасаллиги/ОИТСни тарқатиш 4. Жиноий равишда ҳомилани тушириш ва аёлни ўз ҳомиласини сунъий равишда туширишга мажбурлаш учун жавобгарлик. 5 . Касб юзасидан ўз вазифаларини лозим даражасида бажармаганлик учун жавобгарлик. 6 . Хавф остида қолдирганлик учун жиноий жавобгарлик.

1. Ҳаёт ёки соғлиқ учун хавфли жиноятлар тушунчаси, турлари, жиноят таркибининг умумий таҳлили. Ушбу бобдаги моддалар мазмуни билан танишиш шундай хулоса чиқариш имконини берадики, уларнинг барчасида ҳаёт ёки соғлиқ учун чинакам хавф туғдирувчи, содир этилганидан кейин зарар юз беришининг олдини олиш айбдорнинг ўзига боғлиқ бўлмаган қилмишлар учун жавобгарлик назарда тутилади. Жиноятнинг бевосита объекти шахснинг ҳаёти ва соғлиғи дахлсизлигини кафолатловчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Ҳаёт ёки соғлиқ учун хавфли жиноятлар турларига қуйидагилар киради: ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш, таносил ёки ОИТС касаллигини тарқатиш, жиноий равишда ҳомилани тушириш ва аёлни ўз ҳомиласини сунъий равишда тушуришга мажбурлаш, касб юзасидан ўз вазифаларини лозим даражасида бажармаганлик ва хавф остида қолдириш. Қуйида мазкур жиноятлар бирма бир таҳлил қилинади. 2. Ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 112-моддаси) Жиноятнинг бевосита объекти шахснинг ҳаёти ва соғлиғи дахлсизлигини кафолатловчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Объектив томондан ЖК 112-моддасида назарда тутилган жиноят ўлдириш ёки зўрлик ишлатишда ифодаланади. Кўриб чиқилаётган жиноятнинг объектив томонининг зарурий белгилари қуйидагилар ҳисобланади: 1) қўрқитишни айтиш. 2) қўрқитишни амалга ошири лишид ан хавфсираш учун етарли асос ларнинг мавжудлиги (қўрқитишни амалга ошири шнинг реаллиги ).

3) жабрланувчида қўрқитиш амалга оширилганда унинг ҳаёти ва соғлиғига зиён етказилиши мумкинлигидан хавфсирашнинг пайдо бўлиши (қўрқитишнинг ҳақиқийлиги). Қўрқитишни айтиш – бу қўрқитишни жабрланувчига етказиш, яъни жабрланувчининг ҳаракатларини қўрқитаётган шахс манфаати йўлида ўзгартириш ёки ўч олиш мақсадида жабрланувчига руҳий таъсир кўрсатишнинг алоҳида шакли ҳисобланади. Қўрқитиш деганда объектив ҳақиқатнинг шахсан жабрланувчига ёки учинчи шахслар орқали (оғзаки, ёзма тарзда, қуроолни кўрсатиш орқали, ва б.) жабрланувчига нисбатан ҳуқуққа хилоф ҳаракатларини содир этиш мақсади борлигини етказиш тушунилади. Ўлдириш билан қўрқитиш деганда бошқа кишини ўлдириш нияти борлиги ҳақида хабардор қилишни тушунмоқ лозим. ЖК 112-моддаси 1-қисмида қўрқитишнинг 2-тури назарда тутилган – ўлдириш билан қўрқитиш ва зўрлик ишлатиш билан қўрқитишдир. Зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш деганда, айбдорда жабрланувчининг соғлиғига шикаст етказиш нияти борлиги тушунилмоғи лозим. 112-модда матнида қандай зўрлик ишлатиш ҳақида гап бораётганлиги айтилмаган. Шу сабабдан ЖК 112-моддасида ҳар қандай руҳий ёки жиноий зўрлик ишлатиш учун жавобгарлик белгиланган, деб тушуниш лозим бўлади. Жисмоний зўрлик ишлатиш – одам организмига унинг раъйига хилоф равишда ташқи муҳит омиллари билан ғайриқонуний таъсир кўрсатишдир. Жисмоний зўрлик жумласига баданга ҳар қандай даражадаги: оғир, ўртача оғир ёки енгил шикаст етказиш киради. Аммо, умуман олганда, зўрлик билан қўрқитиш жисмоний дахлсизликка ҳар қандай зўравонлик тажовўзини содир этиш юзасидан билдирилган ниятни ҳам қамраб олади,

чунончи, дўппослаш ёки бошқача ҳаракатлар билан қийнаш билан қўрқитишни қамраб олади (ЖК 110-моддаси). Қўрқитиш мустақил жиноят сифатида бир қатор шартларга жавоб бериши керак: ҳусусан, у объектив жиҳатдан реал бўлиши, яъни умуман олганда яқин вақт ичида амалга оширилиши. Қўрқитиш аниқ бўлиши керак, яъни жабрланувчига муайян зарар етказиш ниятини ичига олган бўлиши керак. Бунда қўрқитишнинг аниқлик даражаси турлича бўлиши мумкин: абдор жабрланувчини ўлдириш ёки униг соғлиғига зиён етказишнинг усули, қуроли ҳақида айтмаслиги мумкин, лекин жабрланувчида кучли қўрқув ҳосил қилиш мақсадида айдбор унга ўлдиришни қандай усул ва қуроллардан фойдалаиб амалга ошириши, бўлажак қийноқлар, азоблар ва бошқалар ҳақида маълумот бериши мумкин. «Овозингни ўчир, акс ҳолда ёмон бўлади», «афсусланасан», «кўрадиганингни кўрасан», “мени узоқ эслаб қоласан” сингари ноаниқ тусдаги қўрқитишлар жавобгарликни келтириб чиқариши мумкин эмас, чунки улар аниқ бир зарар етказиш ниятини ўз ичига олмайди. Албатта, бу айбдор жабрланувчига қандай зарар етказмоқчи бўлганини, яъни кўзни ўйиб олиш, юзини дабдала қилиш, бичиб қўйиш каби шикаст етказмоқчилигини мутлақо аниқ айтиши кераклигини билдирмайди. Одатда, қўрқитиш унчалик аниқ маълумотларни ўз ичига олмайди. Аммо, нима бўлганда ҳам, агар сўз ўлдириш билан қўрқитиш ҳақида бораётган бўлса, одамни ўлдиришга бўлган муайян ният ифодаланган бўлиши керак. Жиноий жазога лойиқ қўрқитиш аниқ бир шахсга қаратилган бўлиши лозим. «Ҳаммангни сўяман», «ҳаммангни ўлдираман» каби умумий тусдаги, бирон-бир кишига аниқ қаратилмаган қўрқитишлар шахсни ЖК 112-моддаси билан жавобгарликка тортиш учун асос бўла олмайди. Қўрқитишнинг зарурий белгиси унинг ҳақиқийлигидир.

ЖК 112-моддаси матнида қўрқитишнинг ҳақиқийлиги унинг амалга оширилишидан хавфсираш учун асослар мавжуд бўлиши тариқасида очиб берилади. Жабрланувчига амалга оширилишидан хавфсираш учун асослар берадиган сифатларга эга бўлган қўрқитиш ҳақиқий деб топилмоғи лозим. Жабрланувчида қўрқитишнинг амалга оширилишидан хавфсираш учун асослар бўлган ёки йўқмиди деган масалани ҳал қилишда айбдор айтган сўзларнинг мазмунини, қўрқитишга сабаб бўлган можаронинг жиддийлигини, кескинлигини, қўрқитувчи ва қўрқитилувчи ўртасида вужудга келган муносабатлар хусусиятини ҳисобга олиш керак бўлади. Қўрқитишнинг жабрланувчи томонидан идрок этилишига вазият ҳам таъсир кўрсатади. Масалан, ҳеч кимдан ёрдам олиш мумкин бўлмаган хилват жойда, субъектнинг ҳаракатлари натижасида атрофдагиларнинг очиқ-ойдин уни қўллаб-қувватлаши ва бошқа шу сингари ҳолатларда бўлиши мумкин. Қўрқитиш, яъни таҳдид қилиш усуллари ҳар хил бўлиши мумкин. Кўпинча у кимга қаратилган бўлса, бевосита ўшанга оғзаки айтилади. Лекин у ёзма равишда (хат орқали), телефон, телеграф орқали, қуролни ёки унинг ўрнини босувчи нарсани кўрсатиш йўли билан, рамзий белгилар орқали, бирон-бир нарсани унга ўқталиб, баданига пичоқ тираб билдириш мумкин. Ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш айбдор қўрқитишнинг мазмуни (моҳияти) жабрланувчига маълум бўлиши учун ўзига боғлиқ бўлган ҳамма нарсани қилган пайтидан эътиборан, тамом бўлган жиноят деб топилиши лозим. Субъектив томондан ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш тўғри қасддан содир этилади. Айбдорнинг қўрқитаётганини, унинг мазмунини ва таҳдиди жабрланувчига маълум бўлажагини ва унинг томонидан ҳақиқий деб идрок этилишини англаган бўлиши керак. Айбдорнинг таҳдидини амалга ошириш ниятида бўлганлиги ёки

жабрланувчини фақат чўчитмоқчи бўлганлиги – жиноят таркиби мавжуд бўлиш учун аҳамияти йўқ. Бу жиноятнинг мотивлари ҳар хил бўлиши мумкин. Булар тамагирлик, ўч олиш, ғазаб, жабрланувчининг муайян ҳаракатларни содир этишига эришиш истаги, шахсан хуш кўрмаслик кабилардан иборат бўлиши мумкин. Гарчи мотив жиноят таркиби доирасидан четда турса ва жиноятнинг квалификациясига таъсир кўрсатмаса ҳам, улар қилмишнинг ижтимоий хавфлилиги даражасига таъсир қилади ва бинобарин, жазо тайинлашда ҳисобга олиниши керак. Ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитишнинг мақсадларини аниқлаш жуда муҳимдир. Айнан мақсадига кўра бу жиноятни бошқа ўхшаш ижтимоий хавфли хатти-ҳаракатлардан ажратиш мумкин бўлади. Масалан, жабрланувчини жиноятчига мулкни топшириш, мулкий манфаатлар беришга мажбур қилиш мақсадида қўрқитиш, товламачиликдан (ЖК 165-моддаси), ўзганинг мулкини талон-торож қилиш учун зўрлик ишлатиш билан қўрқитишдан фойдаланиш – босқинчилик талончиликдан (ЖК 164-модда), аёл билан жинсий алоқа қилиш учун зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш эса номусга тегишдан (ЖК 118-моддаси) иборат бўлади. Агар ўлдириш зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш номусга тегиш амалга оширилгандан сўнг, жабрланувчи бу ҳолда бошқаларга айтиб қўймаслиги мақсадида амалга оширилган бўлса, айбдорнинг ҳаракати ЖК 118-ва112-моддалари билан жиноятлар жами тарзида квалификация қилиниши лозим. Қўрқитиш жиноятининг субъекти жиноят содир этилгунга қадар 16 ёшга тўлган ақли расо шахс бўлиши мумкин. ЖК 112-моддаси 2-қисмида ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш: а) ўта хавфли рецидивист томонидан;

б) уюшган гуруҳ аъзоси ёки унинг манфаатларини кўзлаб содир этганлик учун жавобгарлик назарда тутилган. ЖК 112-моддаси 3-қисми ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш ўз хизмат ёки фуқаролик бурчини бажариши муносабати билан шахсга ёки унинг қариндошларига нисбатан содир этганлик учун жавобгарлик назарда тутилган. Юқорида берилган квалификация белгилари жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолатларда қасддан одам ўлдиришнинг таҳлилида кўриб чиқилган эди. 3 . Таносил ёки ОИВ/ ОИТС касаллигини тарқатиш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 113-моддаси ) Мазкур моддада учта мустақил жиноят учун жавобгарлик белгиланган: 1) била туриб шахсни таносил касаллигини юқтириш хавфи остида қолдириш (1-қисм); 2) била туриб шахсга таносил касаллигини юқтириш; (2-қисм); 3) била туриб шахсни ОИТС касаллигини юқтириш хавфи остида қолдириш ёки юқтириш. (4-қисм) Жиноятнинг бевосита объекти шахснинг ҳаёти ёки соғлиғи дахлсизлигини таъминловчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Объектив томондан ЖК 113-моддаси 1-қисмида назарда тутилган жиноят, яъни била туриб бошқа шахсни таносил касаллигини юқтириш хавфи остида қолдиришда, яъни ўзида таносил касаллиги борлигини ёки касалликнинг манбаларини билган шахснинг мазкур касалликни жабрланувчига юқтириш реал хавфини вужудга келтирувчи ҳаракатларни содир этишида ифодаланади. Била туриб деганда, айбдорнинг ўзида таносил касаллиги борлигини ёки касалликнинг бошқа манбаларини билгани ҳолда жабрланувчини касалликни юқтириш хавфи остида қолдириши тушунилади.

Таносил касалликлари деганда жиноий алоқа қилиш орқали ўтадиган, инфенцион касалликлар тушунилади. Бу захм, сўзак, перелой, триппер, юмшоқ шанкр, мояклар (жинсий) лимфогранулсматози кабилардир. Таносил касаллигининг хусусияти, уни даволаш мумкинлиги ёки касаллик туфайли юз берган оқибатлар жиноятнинг квалификациясига таъсир этмайди. ЖК 113-моддаси 1-қисмида назарда тутилган жиноят жабрланувчи касалликни юқтириш хавфи остида қолдирилган пайтдан эътиборан белгиланган оқибатлар юз берганлигидан қатъий назар тамом бўлган деб топилади. Масалан, сифилис касали билан касалланган шахс жинсий алоқага киришса, стоматологнинг олдинги бемори таносил касаллиги билан касалланганлигини била туриб беморни даволашда стерилланмаган асбоболардан фойдаланса ва бошқалар. Кўриб чиқилаётган жиноят субъектив томондан тўғри қасд билан содир этилади. Чунки айбдор ўзида таносил касаллиги борлигини била туриб унинг жабрланувчига юқиши мумкин бўлган ҳаракатларни содир этади ва бундай оқибатлар келиб чиқишини хоҳлайди ва бунга йўл қўяди. Жиноят мотиви ҳеч қандай асоссиз шахснинг ўзи таносил касаллиги билан касаллангани учун қасд олиши бўлиши мумкин. ЖК 113-моддаси 1-қисмида назарда тутилган жиноятнинг субъекти 16 ёшга тўлган, таносил касаллиги билан касалланганидан қатъий назар ҳар қандай шахс бўлиши мумкин. ЖК 113-моддаси 2-қисмида назарда тутилган жиноятнинг объектив томони ўзида таносил касаллиги борлигини билган шахс бу касалини бошқа шахсга юқтиришида ифодаланади. Агар жабрланувчига таносил касаллиги юқтирилган бўлса, шахс ЖК 113-моддаси 2-қисми билан жавобгарликка тортилади, агар бундай оқибатлар юз бермаган бўлса, айбдорнинг қилмишини ЖК 113-моддаси 1-қисми билан квалификация қилиш зарур бўлади.

ЖК 113-моддаси 2-қисмида назарда тутилган жиноят жабрланувчига таносил касаллиги юқтирилган пайтдан тамом бўлган деб ҳисобланади. Бироқ, барча ҳолларда ҳам таносил касаллигига чалинган беморнинг ҳаракатлари билан жабрланувчига касаллик юқтирилиши ўртасидаги сабабий боғланиш мавжудлигини аниқлаш зарур. Агар бундай боғланиш бўлмаса, айбдорнинг қилмиши ЖК 113-моддаси 1-қисми билан квалификация қилинади. ЖК 113-моддаси жиноят тўғри ёки эгри қасд билан содир этилади. Чунки айбдор ўзида таносил касаллиги борлигини била туриб унинг жабрланувчига юқиши мумкин бўлган ҳаракатларни содир этади ва бундай оқибатлар келиб чиқишини хоҳлайди ёки бунга йўл қўяди. Айбдор ўзига таносил касаллиги юққанлигини билмаган ва билиши мумкин бўлмаган ҳолларда у ЖК 113-моддаси билан жавобгарликка тортилмайди. Масалан, шифокор анализни текшириб, таносил касаллигига чалинганлиги тахмин қилинган беморга унинг соғломлигини айтади ва «бемор» соғломлигига ишониб, жинсий алоқа қилади ва натижада касалини жабрланувчига юқтиради. Бундай ҳолда ҳам ЖК 113-моддасида белгиланган жавобгарлик вужудга келмайди. ЖК 113-моддаси 3-қисмида: а) икки ёки ундан ортиқ шахсни; б) вояга етмаган шахсни била туриб таносил касаллигини юқтириш хавф остида қолдирганлик ёки уларга касалликни юқтирганлик учун жавобгарлик назарда тутилган. Агар аввал содир этилган таносил касаллигини юқтириш хавфи остида қолдирганлик ёки юқтирганлик учун жиноий жавобгарликка тортиш муддати ўтиб кетмаган бўлса, айбдор икки ёки ундан ортиқ шахсни таносил касаллигини юқтириш хавфи остида қолдирган ёки уларга юқтирган бўлса, бундай ҳолда қилмиш ЖК 113-моддаси 3-қисми «а» банди билан квалификация қилиниши лозим. Бошқа ҳолларда

жиноятни юқоридаги белгиларга кўра квалификация қилиш учун биринчи марта таносил касаллигини юқтириш хавфи остида қолдирганлик ёки юқтирганлик билан кейинги содир этилган қилмиш оралиғида қанча вақт ўтганлигининг аҳамияти йўқ. Жабрланувчи 18 ёшга тўлмаган ҳоллардагина айбдорнинг ҳаракатлари: вояга етмаган шахсни била туриб таносил касаллигини юқтириш хавфи остида қолдириши ёки унга бу касални юқтириши ЖК 1 1 3-моддаси 3-қисми «б» банди билан квалификация қилиниши керак. Субъектив томондан ЖК 113-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноят тўғри ёки эгри қасд билан содир этилади. ЖК 113-моддаси 3-қисмида назарда тутилган жиноятнинг субъекти 16 ёшга тўлган ҳисобланади. ЖК 113-моддаси 4-қисми бўйича шахсга ОИТС касаллигини юқтириш хавфи остида қолдирганлик ёки юқтиранлик жавобгарлик назарда тутилган. ОИТС – организмда иммунитет танқислиги синдроми. Жиноят у ёки бу сабаблар туфайли ОИТС касаллиги юқмаган бўлса ҳам шахсни ОИТС касаллигини юқтириш хавфи остида қолдирган ёки юқтиран пайтдан бошлаб тугалланган ҳисобланади. Масалан, наркоман шприц ОИТС билан касалланган шахс томонидан фойдаланилганлигини била туриб уни бошқа шахсга ишлатса; ўзида ОИТС касаллиги борлигини билган она чақалоғини эмизса ва бошқалар. Кўриниб турибдики, жиноий оқибатларнинг келиб чиққанлиги қилмишни ЖК 113-моддаси 4-қисми билан квалификация қилишда аҳамиятга эга эмас. Лекин бу ҳолат жазо тайинлашда инобатга олиниши лозим. ЖК 113-моддаси 4-қисмидаги жиноят субъекти 16 ёшга тўлган, ақли расо ҳамда ОИТС ка с аллиги билан касаланганидан қатъий назар (жинсий алоқага киришаётган ОИТС билан касалланган шахс, операцияда

стерилланмаган асбоблардан фойдаланган ёки қўйиш учун мўлжалланган қонни тегишли равишда текширмаган тиббиёт ходими ва б.). 4 . 1. Жиноий равишда ҳомила тушириш (аборт) (Ўзбекистон Республикаси ЖК 114-моддаси) Ҳозирги вақтда республикамиз қонунларида аборт ман этилмайди. Бироқ фақат даволаш муассасаларида ва тиббий монелик бўлмасагина шундай операциянинг амалга оширилишига рухсат этилади. Ушбу жиноятнинг бевосита объекти ҳомиладор аёлнинг (ҳомиланинг эмас) ҳаёти ёки соғлиғи ни дахлсизлигини таъминлаш борасидаги ижтимоий муносабатлар дир. Объектив томондан жиноят шифокор акушер ёки гинеколог томонидан даволаш муассасаларидан ташқари жойларда ёки тиббий нуқтаи назардан мумкин бўлмаган ҳолда (1-қисм)и, ёхуд бундай ҳуқуққа эга бўлмаган шахс томонидан (2-қисм)и сунъий равишда ҳомила туширишда ифодаланади. ЖКнинг 114-моддаси 1-қисмига кўра сунъий равишда ҳомила тушириш (аборт) : 1) даволаш муассасасидан ташқари жойларда амалга оширилган; 2) тиббий нуқтаи назардан мумкин бўлмаган ҳолда амалга оширилган бўлса, жиноий равишда амалга оширилган деб топилади. Қуйидаги ҳолларда: а) оғир ёки ўртача оғир кечадиган сўзак, жинсий аъзоларнинг яллиғланиш жараёнлари, жойлашган жойидан қатъи назар йиринг ўчоқлари, оғир кечадиган юқумли касалликлар ва бошқа шу сингарилар мавжудлигида; б) ҳомиланинг 12 ҳафталикдан катта эканлигида; в) аввалги абортдан кейин 6 ой ўтмасдан аборт қилдириш, шунингдек абортни амалга оширишга доир йўриқномада назарда тутилган бошқа

ҳолатларда тиббий нуқтаи назардан аборт мумкин эмас, деб топил ишига асос бўлади. Агар аборт тиббий муассасадан ташқарида амалга оширилган бўлса, тиббий нуқтаи назардан мумкин бўлмаган ҳолатлар борлигидан қатъий назар ноқонуний деб топилади. Агар аборт уни амалга оширишга ваколати бўлмаган шахс, яъни тегишли олий тиббий маълумотга эга бўлмаган шахс томонидан амалга оширилса қилмиш ЖК 114-моддаси 2-қисми билан квалификация қилиниши лозим. Бунда тиббий нуқтаи назардан мумкин бўлмаган ҳолатларнинг бор-йўқлиги, аборт амалга оширилган жой (қилмиш тиббий муасссасада ёки ундан ташқарида содир этилганлиги) квалификацияга таъсир қилмайди. Абортни амалга ошириш ҳуқуқига эга бўлмаганлар жумласига: 1) шифокор акушерлар ёки гинекологлардан ташқари, барча тоифадаги шифокорлар, яъни олий тиббий маълумотли шахслар; 2) ўрта тиббий маълумотга эга бўлган шахслар (акушеркалар, тиббиёт ҳамширалари ва ҳоказо); 3) тиббиёт сохасига алоқаси бўлмаган бошқав барча шахслар. Ҳомилани сунъий равишда тушириш бошланган пайтдан эътиборан аборт тамом бўлган жиноят деб топилади. Агар қилмиш ҳомилани туширишга қаратилган бўлса-ю, лекин аборт бошланмаган бўлса, у жиноий равишда абортни амалга оширишга тайёргарлик ёки суиқасд қилиш сифатида Ўзбекистон Республикаси ЖК 25 ва 114-моддалари билан квалификация қилинмоғи лозим. Агар ҳомилани тушиши аёл соғлиғига шикаст етказиш натижасида юз берган бўлса, айбдорнинг қилмиши ЖК 114-моддаси билан эмас, балки қасддан баданга оғир шикаст етказганлик учун жавобгарликни назарда тутувчи ЖК 104-моддаси билан квалификация қилинади. Агар

ҳомила аёлнинг розилигисиз туширилган бўлса ҳам қилмиш худди шундай квалификация қилинади. ЖК 114-моддаси 1- ва 2-қисмида назарда тутилган жиноят субъектив томондан фақат тўғри қасд билан содир этилади. Жиноят мотиви таъмагирлик ниятлари, режалаштирилмаган боладан қутулишни хоҳлаган аёлга нисбатан ачиниш ҳисси ва бошқалар бўлиши мумкин. Мотив ва мақсад жиноятни квалификация қилишда инобатга олинмайди. ЖК 114-моддаси 1-қисмида назарда тутилган жиноий равишда ҳомила туширишнинг субъекти шифокор-акушер ёки гинеколог, 114- моддаси 2-қисми субъекти эса 16 ёшга тўлган ҳар қандай ақли расо шахс бўлиши мумкин. Агар абортни амалга оширган шахс охирги зарурат ҳолатида ҳаракат қилган бўлса (масалан, ҳомиладор аёлнинг ҳаёти хавф остида қолган тақдирда, даволаш муассасасидан ташқари жойда ёки тиббий нуқтаи назардан мумкин бўлмаган ҳолда ҳомила туширилганда), жиноий равишда ҳомилани туширганлик учун жавобгарлик вужудга келмайди. Ҳомиласини ўзи туширган ёки жиноий равишда ҳомиласи туширилган аёл Ўзбекистон Республикаси ЖК 114-моддаси билан жиноий жавобгарликка тортилмаслиги лозим. Агар ҳомилани тушириш: а) жабрланувчининг ўлимига; б) бошқа оғир оқибатларга сабаб бўлган бўлса, жиноий равишда ҳомилани туширишда айбдор ҳаракатлари Ўзбекистон Республикаси ЖК 114-моддаси 3-қисми билан квалификация қилинмоғи лозим. Жиноий равишда ҳомилани туширишдаги бошқа оғир оқибатлар жумласига: жабрланувчи саломатлигининг йўқолиши, унинг баданига оғир шикаст етиши (масалан, бола туғиш қобилиятини йўқотиш, бачадонни кесиб ташлаш), руҳий фаолиятнинг бўзилиши ва бошқа шу кабилар киради.

Айбдорнинг қилмишини ЖК 114-моддаси 3-қисми билан квалификация қилиш учун содир этилган жиноий равишдаги аборт ва жабрланувчининг ўлими ёки бошқа оғир оқибатларнинг юз бериши ўртасидаги сабабий боғланиш мавжудлигини аниқлаш лозим. Жиноят субъектининг ана шу оқибатларга нисбатан айби эҳтиётсизликда, жиноий ўз-ўзига ишониш ва бепарволикда ифодаланади. 4.2. Аёлни ўз ҳомиласини сунъий равишда туширишга мажбурлаш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 115-моддаси) Мазкур жиноятнинг бевосита объекти ҳомиладор аёлнинг ҳаёти ёки соғлиғи хавфсизлигини таъминловчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Объектив томондан жиноят аёлни ўз ҳомиласини сунъий равишда туширишга мажбурлаш, яъни ҳомиладор аёлнинг ҳомилаисни тушириш мақсадида унга жисмоний, руҳий ёки бошқача усулда таъсир кўрсатиш (масалан, никоҳ муносабатларини тугатиш билан қўрқитиш моддий таъминотдан маҳрум қилиш билан қўрқитиш ва б.) натижасида ҳомиланинг сунъий туширилишида намоён бўлади. Аёлни ўз ҳомиласини туширишга мажбурлаш деганда, ҳомиладор аёлга унинг ҳомиласини тушириш мақсадида уни қийин аҳволга солиб қўйиш (моддий таъминотдан маҳрум қилиш тўғрисида ваъда бериш, уйдан ҳайдаш ва б.) ёки ҳуқуққа хилоф таъсир кўрсатиш (жисмоний ёки руҳий зўрлик ишлатиш) тушунилади. Жисмоний азоб бериш объектив томоннинг зарурий белгиси сифатида жисмоний зўрлик ишлатиш, дўппослаш, қийнаш, боғлаш, тиббий муассасага мажбурий келтириш, енгил тан жароҳати етказиш, зўрлик ишлатиб ғайриқонуний равишда озодликдан маҳрум қилишда намоён бўлади.

Жабрланувчига уни абортни амалга оширишга мажбурлаш усули сифатида ўртача оғир ёк оғир тан жароҳати етказиладиган бўлса, қилмишни ЖК 115-моддаси (агар ҳомила туширилган бўлса) ва тегишли равишда ЖК 104 ёки 105-моддаларининг тегишли қисми билан жиноятлар бўйича квалификация қилиш лозим. Руҳий зўрлик ишлатиш деганда, агар айбдорда бунга ҳақиқий имконият мавжуд бўлса ва жабрланувчида ундан хавфсираш учун асослар мавжуд бўлса, жисмоний зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш тушунилади. Фақат жиноий бўлмаган абортни содир этишга мажбурлаш Ўзбекистон Республикаси ЖК 115-моддасига кўра квалификация қилинади. Айбдор аёлни жиноий абортни содир этишга мажбурлаётганини англаган ҳолларда (даволаш муассасасидан ташқари, тўсиқ бўлуви бошқа ҳолатларда), унинг қилмишини жиноий равишдаги абортни содир этишга далолат қилиш тариқасида ЖК 28, 4-қисми,-114-моддалари билан квалификация қилиш керак бўлади. Жиноят ҳомила сунъий равишда туширилган пайтдан эътиборан тамом бўлган деб топилади. Субъектив томондан жиноят фақат тўғри қасд билан содир этилади, аёлнинг хомиласини туширишига мажбурлаш мақсадини кўзлайди. Жиноятнинг мотиви жиноятни квалификация қилиш учун аҳамиятга эга эмас. Ушбу жиноят субъекти аёлни ҳомиласини сунъий равишда туширишга мажбур қилган 16 ёшга тўлган ақли расо шахс. 5. Касб юзасидан ўз вазифаларини лозим даражада бажармаслик (Ўзбекистон Республикаси ЖК 116-моддаси)

ЖК 116-моддасида жавобгарлик белгиланган жиноятнинг объекти – инсон ҳаёти ёки соғлиғининг хавфсизлиги таъминлаш соҳасидаги ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. ЖКнинг 116-модда 1-қисмида назарда тутилган жиноят о бъектив томондан шахснинг ўз касбига нисбатан бепарволиги ёки инсофсизлик билан муносабатда бўлиши туфайли касб юзасидан ўз вазифаларини бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги баданга ўртача оғир ёки оғир шикаст етказилишига сабаб бўлишда ифодаланади. Касб юзасидан ўз вазифаларини бажармаганлик – шахснинг ўз касб мажбуриятлари доирасига кирувчи ҳаракатларни қилиши лозим ва мумкин бўлган ҳоллардаги ҳаракатсизлигидир. Касб юзасидан ўз вазифаларини лозим даражада бажармаганлик деганда шахснинг ўз касб мажбуриятлари доирасидаги ҳаракатларини унинг иши, касби манфаатлари талаб этганидек бажармаганлиги тушунилади. Шахснинг касб юзасидан ўз вазифаларини бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги нафақат айрим ҳаракатсизлик ёки ҳаракатда, балки узоқ муддатли фаолиятсизликда ёки лозим даражада бажарилмаган бир қатор ҳаракатларда ҳам намоён бўлиши мумкин. Ушбу жиноятнинг субъекти ўзига касби билан боғлиқ муайян вазифалар юкланган 16 ёшга тўлган, ҳар қандай ақли расо шахс бўлиши мумкин. Агар айбдор қонунга ёки махсус қоидаларга мувофиқ беморга ёрдам кўрсатиши шарт бўлса-ю, узрли сабабсиз унга ёрдам кўрсатмаган бўлса, бу баданга ўртача оғир ёки оғир шикаст етказилишига сабаб бўлса, бундай ҳолларда айбдорнинг қилмиши ЖК 116-моддаси 2-қисми билан квалификация қилиниши керак. “Тиббиёт ва фармацевтика ходимлари фуқароларга тез тиббий ёрдам кўрсатишлари шарт...

Тез тиббий ёрдам Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан белгиланган тартиб асосида соғлиқни сақлаш тизимидаги махсус тез тиббий ёрдам хизмати томонидан кўрсатилади”. Тиббий ёрдам касалга ҳар қандай вақтда ва ҳар қандай жойда кўрсатилиши лозим. Касалга ёрдам кўрсатмаслик уни тиббий муассасага қабул қилишдан бош тортиш, унга тиббий ёрдам кўрсатмаслик (масалан, айбдор ўзида мавжуд бўлган дори дармоналарни касалга бермаслиги, сунъий нафас беришни амалга оширмаслиги, зарурий тиббий даволаш тадбирларини амалга оишрмаслиги ва б.)да ифодаланади. Шифокорлар, акушеркалар, тиббиёт ҳамширалари, шунингдек махсус қоидаларга кўра беморга ёрдам кўрсатиш мажбурияти юклатилган бошқа шахслар (милиция ходимлари, ёнғин хавфсизлиги, қутқарув хизмати ва б.) жиноят субъекти бўлишлари мумкин. “ Тиббий ёрдамгача бўлган биринчи ёрдамни воқеа жойида милиция ходимлари, ёнғин хавфсизлиги хизмати, авария ҳолатлари, транспорт ташкилотлари, шунингдек, қонунчилик томонидан шундай мажбурият юклатилган бошқа касб вакиллари ходимлари кўрсатишлари лозим ”. (“Фуқаролар соғлиғини сақлаш тўғрисида”ги Қонуннинг 5-қисми 30- модда ). ЖК 116-моддаси 2-қисмида назарда тутилган жиноий жавобгарлик беморга узрли сабабсиз ёрдам кўрсатилмаган тақдирдагина вужудга келади. Узрли сабаблар жумласига шифокорнинг ёки беморга ёрдам кўрсатиши шарт бўлган бошқа шахснинг касаллиги, мазкур вазиятда малакасининг етарли эмаслиги ёрдам кўрсатишга халақит берувчи объектив тўсиқларнинг мавжудлиги (табиий офат), охирги зарурат ҳолати (врачни бошқа касалга ёрдам кўрсатиш), дори-дармонлар ёки асбобларнинг йўқлиги ва ҳоказони киритиш керак бўлади.

Суд сабаблар узрли ёки узрли эмаслигини ҳар бир муайян ҳолда ишнинг барча ҳолатларини ҳисобга олган ҳолда ҳал этади. Қилмишни ЖК 116-моддаси 1 ёки 2-қисми билан квалификация қилишнинг зарурий шарти ўртача оғир ёки оғир тан жароҳати етказилганлиги кўринишидаги оқибатниг келиб чиққанлиги ҳисобланади. Айни шу пайтдан бошлаб жиноят тамом бўлган ҳисобланади. Кўриб чиқилаётган жиноят субъектив томондан: а) эгри қасд билан содир этилиши мумкин, яъни агар шахс ЖК 116- моддаси 1 ёки 2-қисмида назарда тутилган қилмишни содир этаётганлигини билса, жабрланувчига ўртача оғир ёки оғир тан жароҳати етказилиши мумкинлигига кўзи етса ва бундай оқибатлар келиб чиқишига йўл қўйса; б) эҳтиётсизликдан содир этилиши мумкин, яъни агар айбдор хавфли оқибатлар келиб чиқишини англаса, асоссиз равишда уларнинг бошқа шахслар томонидан бартараф қилинишига умид қилса ва олдини олишга ҳаракат қилмаса, лекин ўз касби юзасидан ёки унга юклатилган мажбуриятлар туфайли уларнинг олдини олиши лозим ва мумкин бўлса. Касб юзасидан ўз вазифаларини бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги ёхуд қонун ёки махсус қоидаларга мувофиқ касалга ёрдам кўрсатиши шарт бўлган шахснинг узрли сабабсиз шундай ёрдам кўрсатмаганлиги натижасида одам ўлиши тарзидаги оқибатлар юз берган бўлса, айбдор ЖК 116-моддаси 3-қисми билан жавобгарликка тортилади. Бундай ҳолларда айбдорнинг қилмиши Ўзбекистон Республикаси ЖК 102-моддаси (эҳтиётсизлик орқасида одам ўлдириш) билан қўшимча равишда квалификация қилинмайди. Жиноят натижасида одамлар ўлган ёки бошқача оғир оқибатлар рўй берган бўлса, айбдор ЖК 116-моддаси 4-қисми билан жавобгарликка тортилади. Одамлар ўлими – икки ёки бундан ортиқ кишиларнинг ҳалок бўлишидир.

Бошқача оғир оқибатлар – бу икки ёки ундан ортиқ шахснинг баданига оғир шикаст етказиш тарзидаги оқибатларнинг юз бериши ва б. У ёки бу холатни оғир деб топиш ҳар доим суд томонидан иш ҳолатларидан келиб чиқиб ҳал қилинади. 6. Хавф остида қолдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 117-моддаси) Мазкур жиноятнинг бевосита объекти ўзи ҳақида ғамхўрлик қилиш имконияти бўлмаган шахснинг ҳаёти ёки соғлиғи хавфсизлигини таъминловчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Объектив томондан жиноят ҳаёти ёки соғлиғи хавф остида қолган ва ўзини ўзи ҳимоя қилиш имкониятидан маҳрум бўлган шахсга ёрдам кўрсатмасликда, башарти, айбдор бундай аҳволдаги шахсга ёрдам бериши шарт ва бундай имкониятга эга бўлган ёхуд айбдорнинг ўзи жабрланувчини хавфли аҳволга солиб қўйиши ва бу ҳол баданга ўртача оғир ёки оғир шикаст етказилишига олиб келишида ифодаланади. Жиноят ҳаракатсизлик, яъни ҳаёти ёки соғлиғи хавф остида қолган ва ўзини ўзи ҳимоя қилиш имкониятидан маҳрум бўлган шахсга ёрдам бермасликда, уни қутқариш учун чора-тадбирларни кўрмасликда ифодаланади. Ҳаёт ва соғлиқ учун хавфли ҳолат жабрланувчи ҳаёти ёки соғлиғига хавф туғдирувчи табиий офат ва бошқа ҳолатлар туфайли инсон организмида юз берадиган физиологик ва патологик жараёнлар (боланинг кичик ёшда эканлиги, қарилик, хасталик, тутқаноқ тутиши ва б.) билан изоҳланади. ЖКнинг 117-модда бўйича жавобгарлик жабрланувчи ўзини ҳимоя қилиш чораларини кўра олмагандагина келиб чиқади. Акс ҳолда ушбу модда бўйича жавобгарлик истисно этилади. Агар айбдор ҳаёти ёки соғлиғи хавф остида қолган жабрланувчига ёрдам бериши шарт ва бундай имкониятга эга бўлса унинг ҳаракатлари ЖК 117-моддаси билан жавобгарликка тортилади.

Ўзбекистон Республикаси ЖК 117-моддасида назарда тутилган жиноят баданга ўртача оғир ёки оғир шикаст етказилиши тарзидаги оқибат келиб чиққанидан сўнг тугалланган деб эътироф этилади. Хавф остида қолдириш билан мазкур моддада қайд этилган оқибатларнинг келиб чиқиши ўртасида сабабий боғланиш мавжудлигини аниқлаш жиноятни Ўзбекистон Республикаси ЖК 117-моддаси билан квалификация қилишнинг зарурий шарти ҳисобланади. Субъектив томондан жиноят жабрланувчини ҳаёти ёки соғлиғи учун хавфли аҳволга солиб қўйганлик фактига нисбатан тўғри қасддан, бунинг натижасида келиб чиққан оқибатга нисбатан эҳтиётсизликда (одатда ўз-ўзига ишониш) ифодаланади. Ёрдамсиз қолган одам ҳақида ғамхўрлик қилиши лозим бўлган шахс ёхуд жабрланувчини ҳаёти ва соғлиғи учун хавфли аҳволга солиб қўйган шахснинг ўзи, агар 16 ёшга тўлган ақли расо бўлса, жиноятнинг субъекти бўлиши мумкин. Жиноят оқибатида ҳаёти хавф остида қолдирилган одам ўлган бўлса, айбдорнинг қилмиши Ўзбекистон Республикаси ЖК 117-моддаси 2-қисми билан квалификация қилинади. Хавфли аҳволда қолдириш одамлар ўлимига ёки бошқа оғир оқибатларга олиб келган бўлса, айбдор Ўзбекистон Республикаси ЖК 117-моддаси 3-қисми билан жавобгарликка тортилади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., дотс. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправително-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997. - 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Й. Жиноят - ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б.

Похожие

Жиноят ҳуқуқи махсус қисми тушунчаси унинг аҳамияти ва тизими

Жиноят ҳуқуқи махсус қисми тушунчаси, вазифаси, предмети ва тизими

Соғлиққа қарши жиноятлар

Жиноят таркиби

Дастлабки жиноий фаолиятнинг квалификацияси