logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Юриспруденция
  4. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси. Йўловчи, багаж ва юк ташиш шартномаси

Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси. Йўловчи, багаж ва юк ташиш шартномаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.0830078125 KB
Скачать
Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси. Йў ловчи, багаж ва юк ташиш шартномаси. Транспорт экспедицияси шартномаси Режа: 1. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси тушунчаси ва ҳуқуқий белгилари 2. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасининг турлари 3. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси бўйича томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари 4. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини бузганлик учун тарафларнинг жавобгарлиги 5. Йўловчи, багаж ва юк ташиш шартномаси 6. Шартнома бўиича тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари 7. Юк ташиш шартномаси турлари 8. Ташиш шартномалари бўйича тарафларнинг жавобгарлиги 9. Транспорт экспедицияси шартномаси 10. Транспорт экспедицияси шартномасининг мазмуни 11. Транспорт экспедицияси шартномаси шартларини бузганлик учун жавобгарлик ва шартномани бекор бўлиш асослари 1. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси тушунчаси ва ҳуқуқий белгилари Фуқаролик кодексининг 703-моддасида ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасига қуйидагича таъриф берилган. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси бўйича ижрочи буюртмачининг топшириғи билан ашёвий шаклда бўлмаган хизматни бажариш (муайян ҳаракатларни қилиш ёки муайян фаолиятни амалга ошириш), буюртмачи эса бу хизмат учун ҳақ тўлаш мажбуриятини олади. Ушбу шартнома орқали кўрсатиладиган хизматларга қуйидаги ларни, яъни алоқа хизмати, тиббиёт, ветеринария, аудиторлик, маслаҳат, ахборот хизматлари, таълим бериш, сайёҳлик ва бошқа хизматларни киритиш мумкин. Ушбу хизмат турларига нисбатан ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасининг қоидалари тадбиқ этилади. Шу ўринда ушбу шартноманинг предметини ташкил қ иладиган “ хизмат ” тушанчасига қ ис қ ача тўхталиб ўтсак. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасининг ҳуқуқий белги лари қуйидагилардан иборат. Биринчидан, ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси хизмат турига кўра ҳам консенсуал ҳам реал бўлиши мумкин. Масалан, сайёҳлик хизмати консенсуал характерга эга бўлса, алоқа хизмати нинг айрим турлари (ҳат- ҳабарлар юбориш хизмати) реал характерли бўлиши мумкин. Иккинчидан, ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси ўз номидан кўриниб турибдики, муайян ҳақ эвазига амалга оширилади. Буюртмачи ўз топшириғига биноан ижрочи томонидан амалга оширилган хизмат учун ҳақ тўлаш мажбуриятини олади. Учинчидан, Шартнома юзасидан тарафларнинг ҳар иккаласида ҳам ҳуқуқ ва мажбуриятлар мавжуд бўлади. Шу нуқтаи назардан ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш икки томонлама шартномалар гуруҳига киради. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш республикамизда бозор муноса батлари шаклланиб бориши ва демократик жараёнларнинг шиддат билан ўзгариб бораётганлиги сабабли аҳолига кенг жабҳа бўйлаб хизмат курсатишга қаратилган шартномадир. Шартноманинг предмети ашёвий шаклда бўлмаган хизматдир. Яъни, муайян ҳаракатларни қилиш ёки муайян фаолиятни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган, шахсларнинг эҳтиёжларини қонди ришга қаратилган, муайян бир иҳтисосликка, малакага эга бўлган кишилар томонидан амалга ошириладиган фаолиятдир. Фуқаролик кодексининг 704-моддасига мувофиқ ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасида бошқа кўрсатмалар бўлмаса, ижрочи шартномада назарда тутилган хизмат (хизматлар)ни шахсан ўзи кўрсатиши шарт. Шартномада ҳақ тўлаш тартиби. Буюртмачи ўзига кўрсатил ган хизматлар ҳақини ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасида кўрсатилган муддатларда ва тартибда тўлаши шарт. Ижрочи ўзи айбдор бўлмагани ҳолда хизматни бажара олмаган тақдирда, буюртмачи ижрочига унинг харажатларини тўлаши шарт, бунда ижрочининг хизмат (хизматлар) кўрсатишдан озод қилиниши муносабати билан олган ёки олиши мумкин бўлган фойдаси чегириб қолинади. Буюртмачининг айби билан хизматни бажариш мумкин бўлмай қолган тақдирда, агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, хизматлар бахоси бутунлай тўланиши керак (ФКнинг 705- моддаси). 2. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасининг турлари Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси бир неча турларга ажратилади. Уларни биз хизмат кўрсатишнинг хусусиятига қараб, алоқа хизмати, тиббий хизмат, ветеринария хизмати, аудиторлик хизмати, ҳуқуқий хизмат, маслаҳат хизмати ва шунга ўхшаш бошқа турларга ажратамиз. Ана шу кўрсатиб ўтилган хизматлар ўз хусусияти, хизмат кўрсатиш ҳолати, характери ва ҳуқуқий тартибга солиниш соҳасига қараб, бир-биридан фарқланади. Аммо уларнинг умумий ўхшашлиги ҳам мавжуд. Шу сабабли уларни Фуқаролик кодекси ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси сифатида бир мавзуга жамлаган. Чунки бу шартномада бир томонда хизмат кўрсатувчи ижрочи, иккинчи томонда эса ана шу хизматдан фойдаланувчи буюртмачи иштирок этади. Буюртмачи бўлиб фуқаролар, шунингдек, юридик шахслар, ижрочи бўлиб эса, ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш ҳуқуқига эга булган ва хизмат кўрсатиш учун белгиланган тартибда рухсат олган фуқаро ёки ташкилотлар қатнашадилар. Шунингдек, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш учун рухсатнома олган фуқаролар ҳам ҳақ эвазига хизмат кўрсата оладилар. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатувчи корхоналар давлат руйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб, юридик шахс ҳисобланади ва хизмат кўрсатиш фаолиятига эга бўлади. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси орқали кўрсатила диган хизмат турларига қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Алоқа хизмати; 2. Тиббиёт хизмати; 3. Ветеринария хизмати; 4. Аудиторлик хизмати; 5. Маслаҳат хизмати; 6. Ахборот хизматлари; 7. Таълим бериш хизмати; 8. Адвокатлик хизмати; 9. Сайёҳлик хизмати ва бошқа хизматлар; Санаб ўтилган хизмат турлари республикамизда жадаллик билан ривожланиб бормоқда. Шу муносабат билан республикамизда ушбу хизмат турларини ҳуқуқий тартибга солишга қаратилган қатор қонун ҳужжатлари қабул қилинган. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг “Адвокатлик фаолиятининг кафолатлари ва адвокатларнинг ижтимоий ҳимояси тўғрисида”ги, “Аҳборот олиш кафолатлари ва эркинлиги тўғрисида”ги, “Таълим тўғрисида”ги, “Алоқа тўғрисида”ги, “Почта алоқаси тўғрисида”ги, “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги, “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги ва бошқа қонун ҳужжат лари. Шунингдек, Фуқаролик кодексининг 708-моддасида п удрат тўғрисидаги умумий қоидалар ва маиший пудрат тўғрисидаги қоидалар ушбу боб қоидаларига зид бўлмаса, ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасига нисбатан қўлланилиши назарда тутилган. Республикамизда мустақилликдан кейин ривожланиб бораётган хизматлардан бири бу аудиторлик хизматидир. “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”ги қонуннинг 1-моддасида аудитга тушунча берилган. Унда белгиланишича, аудит муайян ваколатлар берилган шахслар аудиторлар (аудиторлик фирмалари) томонидан хўжалик юритаётган хўжаликларнинг молиявий ҳисоботлари тўғрилигини, улар амалга оширган молиявий ва хўжалик операциялари Ўзбекистон Республикаси қонунлари ҳамда бошқа меъёрий ҳужжатларига қай даражада мувофиқлигини, шунингдек мукаммаллигини, бухгалтерия ҳисоботи ва бошқа молиявий ҳисобот юритишга дойр талабларга қай даражада монандлигини текшириш мақсадида ўтказиладиган молия ҳужжатларининг экспертизаси ва тахлилидир. Аудит, шунингдек, консалтинг мижоз билан шартнома асосида хизматлар кўрсатишни ҳам ўз ичига олади. Аудит белгиланган тартибда аудиторлик фаолияти билан шугулланиш ҳуқуқини олган ва аудиторларнинг касб-кори руйхатига киритиладиган мутахассисдир. Аудиторлик хизмати аудиторлик фирмаси томонидан олиб борилади. Аудиторлик фирмаси юридик ёки жисмоний шахслар томонидан тузилган, белгиланган тартибда руйхатдан ўтказилган ва ўз уставига кўра, фаолияти соҳаси аудиторлик хизматлари кўрсатишдан иборат бўлган корхоналар ҳисобланади. Аудиторлик фирмалари кичик корхоналар, масъулияти чекланган жамиятлар ва бошқа ташкилий-ҳуқуқий шаклдаги корхоналар тарзида тузилиши мумкин. Аудиторлик ва аудиторлар фирмалари давлат руйхатидан ўтиб, лицензия олганларидан кейин ўз фаолиятини бошлайдилар. 3. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси бўйича томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасида тарафлар сифатида буюртмачи ва ижрочи иштирок этади. Буюртмачи – тегишли хизмат кўрсатилишидан манфаатдор бўлган ва бу хизматни ўзига ёки у кўрсатган бошқа шахсга кўрсати лиши учун буюртма берувчи шахс. Мазкур шартномада буюртмачи сифатида хизмат турига қараб фуқаролар, юридик шахслар, давлат органлари қатнашишлари мумкин. Масалан, фуқаро ўзининг соғлиғини тиклаш учун тиббиёт хизматига мурожат қилса, юридик шахслар ёки давлат органлари ўзлари га алоқа, почта хизматларини кўрсатишларини таъминлаш мақсадида алоқа ёки почта хизматларига мурожаат қиладилар. Ижрочи – буюртмачи билан келишган ҳолда ўз зиммасига олган хизматни ҳақ эвазига амалга оширувчи, тегишли малака, мутахассисликка ва ваколатга эга бўлган шахс. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасида ижрочи бўлиб, тегишли хизматни амалга оширувчи фу қ аролари, юридик шахслар, давлат муассасалари қатнашишлари мумкин. Ижрочининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасида хизмат кўрсатувчи, яъни ижрочининг асосий мажбурияти, буюртмачи томонидан зиммасига юкланадиган (буюриладиган) ашёвий кўринишга эга бўлмаган хизматни шартномада белгиланган тартиб ва шартлар асосида бажаришдан иборатдир. Бунда ҳақ эвазига хизмат кўрсатувчи шахс юқорида айтиб ўтганимиздек, зиммасига юклатилаётган хизматни бажаришга ихтисоси, малакаси етарли бўлишидан ташқари, тегишли хизмат турини бажариш учун (махсус лицензия) ваколатга эга бўлиши ёки тегишли ташкилотда фаолият юритаётган бўлши талаб этилади. Масалан, ҳуқуқий хизмат кўрсатувчи шахс, яъни адвокат тегишли олий юридик маълумотга эга бўлиши ва шу фаолият билан шуғулланиши учун тегишлича рухсатнома олган бўлиши керак. Гарчи фуқаро олий юридик маълумотга эга бўлсада, лекин адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга рухсатномаси (лицензияси) мавжуд бўлмаса, у адвокатлик фаолияти билан шуғулланишга, суд-тергов жараёнларида қатнашишга ҳақли эмас. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, тегишли олий юридик маълумотга эга шахс ўз билими доирасида бошқа шахсларга ҳуқуқий маслаҳатлар бериши мумкин, бироқ у тегишли хизмат турини кўрсатиш учун албатта махсус рухсатномага эга бўлиши шарт. Ижрочининг ҳуқуқлари шартнома юзасидан олган хизматини бажарганлик учун буюртмачидан ҳақни ўз вақтида тўлашни талаб қилишдан иборатдир. Буюртмачининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари. Ушбу шартнома бўйича буюртмачининг асосий мажбурияти ўзига кўрсатилган хизмат учун шартномада белгиланган ҳақни ўз вақтида тўлаш ёки тўлаб боришдан иборатдир. Буюртачи тегишли хизматга буюртма бериши учун ижрочи каби муайян талабга жавоб бериши шарт эмас, бироқ унда тегишли хизматга буюртма бериш учун асос, зарурат ва тегишлича маблағ бўлиши шарт. Масалан, сайёҳлик хизматдан фойдаланишда албатта буюртмачининг саёҳат қилишга эҳтиёжи ва унга етарли маблағи бўлиши керак. Буюртмачининг ҳуқуқлари ижрочи томонидан ўзига кўрсати лаётган хизматни шартнома шартларига мувофиқ ҳолда, ўз вақтида, сифатли адо этишини талаб қилишдан иборатдир. Олдинги параграфда санаб ўтилган хизмат турларининг ҳар бирида шартнома тарафлари, яъни ижрочи ва буюртмачининг ҳуқуқ ва мажбурияти хизмат турига қараб турли кўринишда бўлиши мумкин. Чунончи: алоқа хизмати кўрсатиш шартномасига мувофиқ, хизмат кўрсатувчи ташкилот буюртмачиларга почта жўнатмаларини белгиланган манзилга жўнатиш, мижозларга кунлик матбуот хабарларини, шунингдек, газета, журналларни уларнинг уйига ёки бошқа белгиланган жойларга вақтида етказиб бериш, телефон хизмати кўрса тиш каби тузилган шартномалардан келиб чиқадиган бурчларни ўз вақтида маромига етказиб бажариш бўлса, буюртмачилар эса бунинг учун белгиланган хизмат ҳақини тўлаб туришга мажбур бўлади. Тиббий хизмат кўрсатишда эса, бу хизматни бажаришга ихтисослашган ташкилот, шунингдек, етарлича тиббий хизмат кўрсатишга тегашли билим ва ҳужжатларга эга бўлган ҳамда рухсат олган шахслар, тиббий хизмат кўрсатиш ҳуқуқига эга бўлади. Улар эса фуқаро ларга малакали хизмат кўрсатиш мажбуриятини олади. Тиббий хизматдан фойдаланувчилар агар бундай хизмат кўрсатиш текинга бажариладиган бўлмаса, келишилган ҳақни тўлашга бурчли бўлади. Ветеринария хизмати бўйича хизмат кўрсатувчи ташкилот буюртмачи фермерларга ёки аҳолига малакали хизмат кўрсатиш мажбуриятини олса, буюртмачи эса шартнома бўйича белгиланган хизмат ҳақини ва бошқа мажбуриятларни бажариши шарт. Ахборот, маслаҳат бериш ва сайёхлик хизмати кўрсатиш бўйича бу вазифаларни бажарувчи ташкилот тегишли хизматни шартнома бўйича сифатли бажаришга, буюртмачи эса келишилган хизмат ҳақини ўз вақтида тўлашга мажбур бўлади. Ҳуқуқий хизмат кўрсатувчи нотариус, адвокатура ва бошқа ҳуқуқий хизмат кўрсатувчи ташкилотлар, фирмалар қонунга мувофиқ ва тарафлар ўртасида тузилган шартномага мувофиқ хизмат кўрса тишга, буюртмачилар эса келишилган ҳақни белгиланган вақтда ва тартибда тўлашга мажбур бўлади. Таълим (репетиторлик) хизмати тегишли гувоҳномаси, яъни рухсатномаси бўлган ва малакали ихтисосга эга, хусусий тадбиркор томонидан ёки бу фаолият билан шуғулланиш ҳуқуқига эга бўлган фирма томонидан кўрсатилади. Мижоз, яъни таълим олишга мухтож шахс белгиланган ёки келишилган хизмат ҳақини тўлашга мажбур бўлади. Аудиторлик хизмат бўйича аудитор ёки аудиторлик фирмаси мижоз ташкилотга шартномага мувофиқ сифатли хизмат кўрсатиш мажбуриятини олса, буюртмачи ташкилот шартлашилган хизмат ҳақини ўз вақтида тўлашга мажбур бўлади. 4. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини бузганлик учун тарафларнинг жавобгарлиги Фуқаролик кодексининг 706-моддасида ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини бузганлик учун ижрочининг жавобгарлиги назарда тутилган бўлиб, и жрочи ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини умуман ёки тегишли даражада бажармаган ҳолларда у келтирилган зарарни буюртмачига батамом тўлаши шарт, лекин бу тўлов шартномада назарда тутилган хизматлар бахосининг икки бараваридан ортиқ бўлиши мумкин эмас. Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш вақтида ижрочи мажбуриятини умуман ёки тегишли даражада бажармаган ҳолларда ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасида ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилгандан кучайтирилган жавобгарлик назарда тутилиши мумкин. Буюртмачи ўзига кўрсатилган хизматлар ҳақини шартномада кўрсатилган муддатларда ва тартибда тўламаганлик учун ижрочи олдида жавобгардир. Ижрочи ўзи айбдор бўлмагани ҳолда хизматни бажара олмаган тақдирда, буюртмачи ижрочига унинг харажатларини тўлаши шарт, бунда ижрочининг хизмат (хизматлар) кўрсатишдан озод қилиниши муносабати билан олган ёки олиши мумкин бўлган фойдаси чегириб қолинади. Буюртмачининг айби билан хизматни бажариш мумкин бўлмай қолган тақдирда, агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, хизматлар бахоси бутунлай тўланиши керак . Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини бекор қилиш . Умумий қоида бўйича шартнома тарафларнинг келишувига мувофиқ ўзгартирилиши ёки бекор бўлиши мумкин. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини бекор қилиш: буюртмачи хизматларнинг белгиланган бахосини батамом тўлаш шарти билан ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини бекор қилишни талаб қилишга ҳақли, шартнома ижрочининг айбли ҳаракатлари туфайли бекор қилинган ҳоллар бундан мустасно. Ижрочи шартнома бекор қилиниши туфайли буюртмачига етказилган зарарнинг ҳаммасини тўлаш шарти билангина ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини бекор қилишни талаб қилишга ҳақли, шартнома буюртмачининг айби билан бекор қилинган ҳоллар бундан мустасно (ФКнинг 707-моддаси ) . ЙЎЛОВЧИ, БАГАЖ ВА ЮК ТАШИШ ШАРТНОМАСИ 1. Ташиш шартномаснинг тушунчаси, предмети ва турлари Йўловчи, багаж ва юк ташиш шартномасига таъриф беришдан олдин уларнинг турларини айтиб ўтиш керак, чунки бу шартноманинг тушунчалари унинг турига қараб фарқланади. Йўловчи, багаж ва юк ташиш шартномасининг қуйидаги асосий икки тури мавжуд: 1) йўловчи ташиш шартномаси; 2) юк ташиш шартномаси. Узбекиетон Республикаси Фуқаролик кодексининг 710-моддаси да йўловчи ташиш шартномасига қуйидагича таъриф берилади: “Йўловчи ташиш шартномаси бўйича ташувчи йўловчини, йўловчи багаж тошпирган бўлса – багажни ҳам белгиланган манзилга элтиб бериш ҳамда багажни олишга ваколат берилган шахсга топшириш мажбуриятини олади. Бунда йўловчи белгиланган йўл ҳақини, багаж топширган бўлса, багаж ташиш ҳақини ҳам тўлаш мажбуриятини олади”. Йўловчи ташиш шартномасида тарафлардан бири тадбиркорлик фаолияти юритганлиги учун бу шартнома хўжалик шартномалари туркумига киради. Бинобарин, унга нисбатан 1998 йил 29 августда қабул қилинган “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг нормалари ҳам татбиқ этилади. Юқоридаги нормадан кўриниб турибдики, йўловчи деганда, ташувчи хизматидан фойдаланувчи жисмоний шахс тушунилади, багаж деганда эса транспортда жўнатиш учун ҳозирланган нарсалар, йўловчининг ўзи билан бирга бўлган (шахсий) юкини тушунамиз. Ташувчи эса – бу маълум ҳақ эвазига йўловчи ва багажни белгиланган манзилга элтувчи шахс. Шуни таъкидлаш керакки, Фуқаролик кодексининг ташиш шартномасига берган таърифи умумийдир, яъни Кодекс нормалари бу соҳани умумий нормалар тарзида тартибга солади. Амалда ташиш шартномаларига доир тегишли транспорт ташкилотларининг ўз нормалари мавжуд. Уларда, хусусан, йўловчи ва багаж ташишнинг ўзига хос, соҳанинг махсус хусусиятларини ҳисобга олиб, таъриф берилади. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 майдаги Ҳаво кодексига асосан йўловчи ва багаж ташиш шартномасига қуйидагича таъриф берилади: “Ҳаво транспортида ташиш шартномасига биноан ташувчи йўловчи ва унинг қўл юкини чиптада кўрсатилган парвозни амалга ошираётган ҳаво кемасидан жой бериб, белгиланган манзилга элтиб қўйиш мажбуриятини, йўловчи қўл юкини топширган бўлса – қўл юкини белгиланган манзилга етказиб, уни йўловчига ёки йўловчи тайинлаган шахсга топшириш мажбуриятини олади. Йўловчи белгиланган тариф бўйича парвоз-учиш, юк ташувчи белгилаган меъёрдан ортиқ қўл юки бўлган тақдирда эса – қўл юки учун ҳам ҳақ тўлаш мажбуриятини олади” (Ўзбекистон Республикасининг Ҳаво кодекси, 98- модда 1 ). Йўловчи ташиш шартномасининг асосий хусусияти шундаки, бунда ташиш бўйича хизматлардан фойдаланувчи тараф бўлиб фуқаро қатнашади. Бу эса тегишли устав ва низомларда кўрсатилган йўловчи ҳуқуқларидан 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1993 й., 6-сон, 247-модда. ташқари, фукаро яна ФК ва “Истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида” 2 ги қонунда кўрсатилган ҳуқуқпарга ҳам эгалигани билдиради. Йўловчи ва багаж ташиш шартномасининг ҳуқуқий белгилари қуйидагилардан иборат: биринчидан, шартнома консенсуал характерга эга, яъни билет ёки багаж квитанцияси олингандан сўнг шартнома тузилган ҳисобла нади, йўловчи эса ташувчидан ўз мажбуриятларини бажаришини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади; иккинчидан, бу шартнома икки томонлама шартнома хдсобланади, яъни тарафларнинг ҳар бири муайян. ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга. Шартнома ёзма шаклда тузилади. Йўловчи чиптани қўлга киритгани шартнома тузилганлигини тасдиқповчи ҳужжат вазифасини ўтайди. Учинчидан, йўловчи ташиш шартномаси ҳақ бараварига тузиладиган шартнома ҳисобланади, яъни йўловчи ташувчи хизматидан фойдалангани учун ҳақ тўлайди. Ташиш шартномасининг иккинчи тури юк ташиш шартномасидир. Юк ташиш шартномаси бўйича юк ташувчи жўнатувчи томонидан ўзига ишониб топширилган юкни белгиланган манзилга етказиб бериш ва уни олишга ваколат берилган шахсга (олувчига) топшириш, юк жўнатувчи эса юкни ташиб берганлик учун белгиланган ҳақни тўлаш мажбуриятини олади. Юк ташиш шартномасида юк ташувчи сифатида фақат тегишли лицензия олган шахсларгина қатнаша оладилар. Масалан, “Автомобиль транспорти тўғрисида”ги қонуннинг 13-моддаси, Ҳаво кодексининг 96- моддаларига кўра, автомобилда ташиш, ҳаво транспортида ташиш Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган махсус қоида ва тартибларга мувофиқ, рухсатнома (лицензия) асосида амалга оширилади. Жумладан, бундай шартномаларнинг иштирокчилари темир йўлда – темир йўл корхонаси; дарё ва денгиз транспортида – пароходчилик; ҳаво транспортида – ҳаво транс- 2 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1996 й., 5-6-сон, 59-модда. порти қорхонаси; автомобиль транспортида – автохўжаликлар ёки автоколонналар 3 бўлади. Юк ташиш шартномасининг ҳуқуқий белгилари қуйидагилардан иборат: биринчидан, юк ташиш шартномаси реал шартнома ҳисобла-нади, яъни юк ташувчи жўнатувчи томонидан ўзига ишониб топ-ширилган юкни белгиланган манзилга етказиб бериш ва уни олишга ваколат берилган шахс (олувчи)га топшириш, юк жўнатувчи эса юкни ташиб берганлик учун белгиланган ҳақни тўлаш мажбуриятини олади. Бундай юк ташиш шартномаси шартлари тегишли транспорт ҳужжатларида, айтайлик, темир йўл, дарё ва ҳаво транспортида – транспорт юкхатида, денгиз транспортида – транспорт юкхати ёки коносаментда; автомобиль транспортида – товар- транспорт юкхатида ёки бошқа хил актларда ва ҳужжатларда расмийлаштарилади. Жўнатувчига транспорт юкхати ёки бошқа ташиш ҳужжатини тузиш ва бериш бир вақтнинг ўзида шартнома тузилганлигининг тас диғи бўлиб хизмат қилади (Ўзбекистон Республикаси ФК, 711-модда 2-банди). Демак, юк ташиш шартномаси ёзма шаклда тузилади. Иккинчидан, юк ташиш шартномаси ҳам одатда, икки томонлама шартномалар туркумига киради. Шартнома тарафларнинг ҳар бири учун муайян ҳуқуқ ва бурчлар туғдиради; учинчидан, юк ташиш шартномаси ҳақ бараварига тузилади, чунки жўнатувчи ёки олувчи юк ташувчига юкни белгиланган манзилга етказиб берганлига учун ҳақ тўлайдилар. Ташиш шартномасининг ҳар икки турида ҳам ташиш шартлари, шунингдек, тарафларнинг уларни ташиш бўйича жавобгарлиги, агар ФКда, транспорт уставларида ва кодексларда, бошқа қонунларда ва уларга мувофиқ чиқарилган қоидаларда бошқача тартиб белгиланмаган бўлса, тарафларнинг келишуви билан белгиланади. 3 Ф. Сайфуллаев. Ўзбекистон ССРнинг гражданлик ҳуқуқи. -Т.: Ўқитувчи. 1988. -121 б. Биз юқорида кўриб ўтган шартнома турлари шартноманинг тарафларига қараб фарқланади, яъни масалан, йўловчи ва юк ташиш шартномасида унинг тарафлари сифатида бир томондан йўловчи (жисмоний шахс) ва иккинчи томондан транспорт ташкилоти ташувчи сифатида иштирок этса, юк ташиш шартномасида бир томонда юк жўнатувчи ва иккинчи томонда юк ташувчи иштирок этади. Булардан ташқари, ташиш қандай йўллар билан амалга оширилишига қараб ҳам куйидаги уч турга: ички қатнов бўйича юк ва йўловчилар ташишга; халқаро катнов бўйича йўловчи ва юк ташишга; тўғри – аралаш қатнов бўйича йўловчи ва юк ташишга бўлинади. Ички қатнов билан йўловчи ва юк ташиш деганда, бир транс-порт корхонаси ҳаракат қиладиган чегарада, аниқроғи, мамлакат доирасида ташиш тушунилади. Айтайлик, Тошкент темир йўл чегарасидаги бир бекатдан шу йўл чегарасидаги бошқа бир бекатга юк ва йўловчилар ташиш. Шаҳар ҳудудида ҳаракат қиладиган транспортларда йўловчи ва юк ташиш ҳам шу турга киради. Халқаро қатнов бўйича йўловчи ва юк ташиш деганда, Ўзбекис тон Республиқаси ва бошқа давлатлар ўртасида амалга ошириладиган ташиш тушунилади. Айтайлик, Тошкентдан Москвагача темир йўл корхоналарининг иштирокида тегишли транспорт ҳужжати билан йўловчи ва юклар ташиш. Тўғри-аралаш катнов бўйича йўловчи ва юклар ташиш деганда, бир неча транспорт ва корхоналарнинг иштирокида ягона транспорт ҳужжати билан йўловчи, багаж ва юк ташиш тушунилади. Мазкур турдаги шартномаларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири унинг предметидир, яъни шартноманинг предмети товар ёки жўнатилаётган моддий бойликлар бўлмай, балки транспорт корхонасининг иккинчи тараф (мижоз) га кўрсатадиган транспорт хизматидир. Почтани ташиш ҳақида ФКнинг 39-бобида ҳеч нарса дейилмайди, чунки у алоҳида хусусиятларга эга. Шунинг учун почтани ташиш тегишли транспорт уставлари ва кодекслари ҳамда уларга мувофиқ равишда қабул қилинган қоидалар билан тартибга солинади. ФКнинг 39-бобида халқаро йўловчи ва юк ташиш ҳақида ҳеч нарса дейилмаган. Бундай ташишлар халқаро шартномалар (транспорт конвенциялари) асосида амалга оширилади Ўзбекистон Республикаси иштирок этган халқаро шартномалар шаклига эга бўлган транспорт конвенциялари ФКнинг 7-моддаси мазмунига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги нормаларига нисбатан афзалликка эга, яъни транспорт конвенциялари ва бизнинг транспорт ҳуқуқи нормалари ўртасида қарама-қаршилик бўлганда, халқаро шартномалар нормалари амалда бўлади. Айни пайтда,транспорт конвенцияларида тартибга солинмаган ҳолатлар бўлса, Ўзбекистон Республикаси ФК, транспорт уставлари ва кодекслари нормалари билан тўлдирилиши мумкин. Шунингдек, айтиш керакки, маҳаллий транспорт қатновини ташкил қилиш халқаро транспорт қатнови тартибига мос равишда ишлаб чиқилади ва ўзгартирилади. 2. Шартнома бўиича тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари Фуқаролик кодексининг 710-моддаси талабига кўра, “Йўловчи ва багаж ташиш шартномаси тузилганлиги тегишли чипта ва багаж паттаси билан тасдиқданади». Йўловчига берилган чиптада шартноманинг асосий шартлари: чипта баҳоси, транспортнинг жўнаш вақти, чиптанинг яроқлилик муддати ёзилган бўлади. Ҳаво транспорти ва қонунда белгиланган тарзда шаҳарлараро ва халқаро йўналишда қатнайдиган поездлардан ташқари, бошқа транспртларга берилган чиптада йўловчининг исми, фамилияси ёзилмайди. Фамилиялари ёзилган чипталарни бировга бериш тақиқланади. Ҳаво транспортида йўловчи чиптани йўқотган тақдирда, бошқа чипта берилмайди. Йўловчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ФКнинг 710, 715, 720, 721, 725-моддаларида (хусусан, йўловчиларнинг ҳуқуқлари) нормаланади. Йўловчи тегишли транспорт устави ёки кодексида назарда тутилган тартибда: -ўзи билан бепул ёки имтиёзли шартларда болаларни олиб юриш; -белгиланган микдор доирасида ўзи билан бепул багаж олиб юриш; -белгиланган миқдор доирасида бепул, миқдордан ортиқчаси учун эса тариф бўйича ҳақ тўлаб ташиш учун багаж топшириш; -ташувчи билан тарифларда назарда тутилмаган хизматлар кўрсатиш хусусида келишиш; -йўловчини жўнатиб юбориш кечиктирилса ва бунга узрли сабаб бўлмаса, ташувчининг айби билан йўловчи багажига шикаст етказилса ёки у йўқолса, шартномадан воз кечиш, зарарни ундириб олиш ҳуқуқига эга; Шунингдек, бошқа қонун ҳужжатларида ҳам йўловчиларнинг ҳуқуқлари тегишли транспортнинг ўзига хосликларини ҳисобга олиб белгиланган. Масалан, амалдаги Темир йўллар уставининг, “Темир йўл транспорти тўғрисида”ги қонуннинг бир қатор моддаларида йўловчиларнинг қуйидаги ҳуқуқлари белгиланади: -истаган поездга, хоҳлаган жойидан, яъни хоҳлаган вагондан жой беришни талаб қилиш; -беш ёшдан катта бўлмаган бир болани текин олиб юриш; -36 килограммгача, шаҳар атрофида юрадиган поезддарда эса 50 килограммгача юкни текин олиб юриш; -чиптанинг муддатини ўзгартириб олиб, йўлда бирон жойда 10 суткагача қолиш; -юкни багаж қилиб жўнатиш; -тасодифан касал бўлиб қолган такдирда бутун даволаниш давомида чиптанинг яроқлилик муддати узайтирилишини талаб қилиш ҳуқуқларига эга. “Шаҳар йўловчилар транспорти тўғрисида”ги қонуннинг 24-моддасига асосан йўловчилар шаҳар транспортидан фойдаланишда қуйидага ҳуқуқларга эга: -шаҳар йўловчи транспортининг ҳар қандай туридан фойдаланиш; -бекатлар ва тўхтаб ўтиш манзилларидан фойдаланиш; -ўзлари билан биргаликда 7 ёшгача бўлган болаларни бепул олиб юриш; -ўлчамлари белгиланган катгаликдан ошмайдиган, вазни 20 килограммгача бўлган қўл юкини бепул олиб юриш; -белгиланган тарифлар бўйича ҳақ тўлаб, багаж олиб юриш; -ҳаёти ва соғлиғини шахсий суғурта қилиш ҳақида ихтиёрий равишда шартнома тузиш; -бекатлар ва охирги диспетчерлик манзиллари диспетчерларидан шаҳар йўловчи транспортининг иши тўғрисида ахборот олиш. Шунингдек, “Шаҳар йўловчилар транспортидан бепул фойдаланишни тартабга солиш тўғрисида”ги қонунга асосан қуйидаги шахслар шаҳар йўловчи транспортида бепул юриш ҳуқуқига эгалар: -1941-1945 йиллардаги уруш қатнашчилари жумласидан бўлмиш ҳарбий хизматчилар; -1941-1945 йиллардаги уруш ногиронлари ва 1-гуруҳ ногаронига ҳамроҳлик қилувчи шахс; -1941-1945 йиллардаги уруш даврида фронт ортвда фидокорона меҳнати ва бенуқсон ҳарбий хизмати учун орден ва медаллар билан тақдирланган шахслар; -Афғонистон Республикасида ва бошқа мамлакатларнинг ҳудудидаги жанговар ҳаракатларда қатнашган собиқ байналмилалчи жангчилар жумласидан бўлмиш фуқаролар; -ҳақиқий муддатли ҳарбий хизматни ўтаётган ҳарбий хизматчилар, старшиналар, прапоршчиклар, катга прапоршчиклар, мичманлар ва катта мичманлар; -Чернобил АЭСи ҳалокати оқибатида нурланиш касаллигига чалинган ва уни бошдан кечирган шахслар; -кўзи ожиз ногиронлар ва кўзи ожиз ногиронларга ҳамроҳлик қилувчи шахслар. Шунингдек, йўловчилар “Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонунда кўрсатилган ҳуқуқларга ҳам ташувчиларнинг хизматидан фойдаланувчи истеъмолчилар сифатида эга. Айни пайтда қонун ҳужжатларида йўловчиларга бир қатор мажбуриятлар ҳам юкланган. Жумладан, йўловчилар ФКда белги- ланганидек: -белгиланган йўл ҳақини, багажи бўлса, багаж ташиш ҳақини ташувчига тўлаши; -транспорт уставлари ва кодексларида белгиланган қоидаларга риоя этиши; -ташувчининг талаби билан транспортда бепул юриш учун ҳуқуқ берадиган чипта ёки бошқа ҳужжатни тақдим этиши; -ташувчининг талаби билан багаж квитанциясини тақдим этиши; -поезд, самолётлардаги ва бошқа транспортлардаги ашёлардан тўғри фойдаланиши лозим. Шунингдек, махсус қонунларда ҳамда қонунчилик актларида йўловчиларга транспорт турига қараб қўшимча мажбуриятлар ҳам юклатилиши мумкин. Хусусан, шаҳар транспортида йўловчиларнинг мажбурияти қуйидагилардан иборат: - йўловчиларни ташиш юзасидан белгиланган қоидаларга риоя этишлари; - йўл ҳақи ва багаж ташиш ҳақини ўз вақгида тўлашлари, чиптани манзилга етгунга қадар сақпашлари ва уни назорат қилувчи шахсларнинг талабига биноан кўрсатишлари; - транспортда имтиёзли юриш ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжат ларни кўрсатишлари; - шаҳар йўловчилар транспортидан фойдаланганда тозалик ва тартибга риоя этишлари, ташувчиларнинг асбоб-ускуналари ва мол-мулкини эҳтиёт қилишлари; - қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа талабларни бажаришлари шарт. Қонунчилик, шунингдек йўловчиларнинг жавобгарлигини ҳам белгилайди. Масалан, йўловчининг айби билан ташувчининг мулкига зиён етказилса, йўловчи зарарни тўлашга мажбур. Шунингдек, йўлов чи транспортга чиптасиз чиқса, у жарима тўлашга мажбур қилинади. Йўловчи ва багаж ташиш шартномасининг иккинчи тарафи – ташувчи (транспорт ташкилоти) ҳисобланади. Амалдаги меъёрий ҳужжатларда ташувчининг ҳам бир қатор ҳукуқ ва мажбуриятлари ўз ифодасини топган. Умумий ҳолда ташувчининг ҳуқуқлари қуйидаги лардан иборат: - кўрсатган ташиш хизмати учун ҳақ олиш ёки кира ҳақини ҳамда багаж ташиш учун ҳақ тўлаганлигини тасдиқиовчи ҳужжатни талаб қилиш; - кира ҳақи тўламаган йўловчиларга ФКда, транспорт уставларида ва кодексларида, агар ташиш шартномасида кўзда тутилган бўлса, шартномада белгиланган тартибда жарима солиш; - йўловчининг транспортда белгиланган тартиб-интизомга риоя этишини талаб қилиш; - бепул юриш ҳуқуқига эга бўлган шахслардан ёки транспортда имтиёзли тарзда юриш ҳуқуқига эга бўлган шахслардан уларнинг ҳуқуқларини тасдиқловчи тегишли ҳужжатларни талаб қилиш; - транспортда бепул, имтиёзли ёки бошқа тарзда юриш ҳуқуқини берадиган ҳужжатларнинг ҳақиқийлигини текшириш; - транспортда бепул, имтиёзли ёки бошқа тарзда юриш ҳуқуқини берадиган ҳужжатлар сохталаштирилганлиги аниқианганда, бу ҳужжат эгаларини жавобгарликка тортиш. Айни пайтда, ташувчининг зиммасида бир қатор мажбуриятлар ҳам мавжуд: - йўловчини, йўловчи багаж топширган бўлса, багажни ҳам белгиланган манзилга элтаб бериш ҳамда багажни олишга ваколат берилган шахсга топшириш мажбуриятини олади (ФК, 710-модда); - қонунчилиқда белгиланган шахсларни бепул ва имтиёзли тарзда олиб юриш; - йўловчи ва багажни белгиланган тарзда ва муддатда белгиланган манзилга, бундай муддат белгиланмаган бўлса, мақбул муддатда элтиб қўйиши шарт (ФК, 717-модда); - транспорт воситаларини жўнатиш кечикканлиги сабабли йўловчи уларда жўнашдан бош тортган тақдирда башарти бундай ҳол юз беришида ташувчи ўзининг айбсизлигини исботлай олмаса, йўловчига кира ҳақини ва у қилган бошқа харажатларни қайтариши шарт (ФК, 720-модда); - транспортда йўловчи ва багаж ташишни ташкил этишда унинг хавфсизлигини таъминлаш; - зарур ҳолларда йўловчининг талаби билан чиптанинг муддатини узайтириш; - ташувчининг айби билан йўловчи ёки унинг багажига шикаст етса ёки у зарар кўрса, зарарни тўлаши; - қоидалар билан назарда тутилган тартибда йўловчиларга маданий- маиший хизмат кўрсатиш кабилар. Айрим транспорт турларига тегишли бўлган қонунлар, уставлар ва кодексларда, шу транспортларнинг турларига қараб ташувчиларга муайян ҳуқуқ ва мажбуриятлар ҳам юклатилган. Хусусан, “Шаҳар йўловчилар транспорти тўғрисида”ги қонунда ташувчининг қуйидаги мажбуриятлари нормаланган: - шаҳарда йўловчиларни ташиш ишларини бажариш учун лицензияга эга бўлиш; - йўловчиларни ташиш юзасидан белгиланган қоидаларга риоя этиш; - йўловчиларнинг ҳаёти ва соғлини хавфсизлигини таъминлаш; - меҳнатни муҳофаза қилиш, ёнғиндан сақлаш хавфсизлигини, ишлаб чиқариш санитарияси ва экология талабларини бажариш; - ҳаракат хавфсизлигини, шаҳар йўловчилар транспортидан техник фойдаланиш ва уни ишлатиш қоидаларига риоя этилишини таъминлаш; - фуқароларнинг айрим тоифаларини имтиёзли ташиш ва шу кабилар. Ташувчиларнинг белгиланган йўналишдан ўзбошимчалик билан четга чиқиш, ҳаракат жадвалини бузиш ҳамда йўловчиларга қонун ҳужжатларида назарда тутилмаган талабни қўйиши ман этилади (“Шаҳар йўловчилар транспорти тўғрисида”ги қонуннинг 23-моддаси). Йўловчи ва багаж ташиш ФКнинг 714-моддасидан келиб чиққан тартибда умумий фойдаланишдаги транспортда амалга оширилиши мумкин. Умумий фойдаланишдаги транспортда ташиш оммавий шартнома ҳисобланиб, унга асосан бундай турдаги ташишга ФКнинг 358-моддаси талаблари қўлланилади. Бундай шартнома тегашли қонун ҳужжатларида ҳам белгилаб қўйилиши мумкин. Масалан, “Шаҳар йўловчилар транспорти тўғри сида”ги қонуннинг 7-моддасига асосан, шаҳар йўловчилар транспортида йўловчи ташиш шартномаси оммавий шартнома ҳисобланади. Лекин маълум транспортга доир қонунчилик ҳужжатларида, бу турдаги транспортда йўловчи ва багаж ташиш оммавий шартнома тусига эга бўлса ҳам, белгиланмаган бўлиши мумкин. Унда бундай турдаги транспортларни умумий фойдаланишдаги транспорт деб эътироф этиш учун улар ФКнинг 714-моддасида кўрсатилган талабларга мос тушиши керак. Унга кўра, тижорат ташкилоти томонидан амалга ошириладиган ташиш, агар қонун ҳужжатларидан ёки ушбу ташкилотга берилган рухсатномадан (лицензиядан) унинг ҳар қандай фуқаро ёки юридик шахс мурожаатига мувофиқ йўловчи, багаж ва (ёки) юк ташиш шартлиги англашилса, умумий фойдаланишдаги транспортда ташиш деб эътироф этилади. 3. Юк ташиш шартномаси турлари. Шартнома тарафларининг — жўнатувчи (олувчи) ва юкташувчишшг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Юқорида айтиб ўтганимиздек, юк ташиш шартномаси ёзма шартномадир. Бу шартнома ҳам йўловчи ва багаж ташиш шартномаси сингари ёзма шаклда тузилиши ФК, транспорт уставлари ва кодексларида назарда тутилган тартибда амалга оширилади. Агар тегашли қонунчиликда шартнома тузиш тартиби ҳақида ҳеч нарса дейилмаган бўлса, у тарафларнинг келишуви билан белгиланади. Юк ташиш шартномаси тузилганлиги ФКнинг 711-моддасига асосан, тегишли транспорт устави ёки кодексида назарда тутилган ҳужжат (транспорт юкхати, коносамент ёки юкка доир бошқа ҳужжатлар) ни тузиш ва уни юк жўнатувчига топшириш йўли би-лан тасдиқланади. Мамлакат ичида юк ташишни расмийлаштирадиган ҳужжат, одатда, юкхати бўлади. Юк хатида юк жўнатувчи, юкни олувчи, юк тарифи, юкнинг жўнатиладиган, олинадиган манзили ва бошқа тегашли маълумотлар кўрсатилади. Юк ташиш шартномаси юкни ташувчига транспорт ҳужжатлари билан бирга топширилган пайтдаёқ тузилган ҳисобланади. Юкнинг ташиш учун қабул қилинганлиги тўғрисида махсус ҳужжат, темир йўллар ва дарё транспортида – квитанция, денгиз транспортида – коносаментнинг, ҳаво транспортида эса, юк хатининг нусхаси берилади. Мазкур ҳужжатлар юкни бошқа манзилга жўнатиш ҳуқуқини, юк йўқотилган, зарарлантирилган такдирда эса юқ ташувчига нисбатан даъво қўзғатиш ҳуқуқини беради. Юк ташиш шартномасининг тарафлари сифатида қуйидаги шахслар қатнашади: юк жўнатувчи – юкни маълум бир транспорт турида белгиланган манзилга жўнатувчи шахс; юк ташувчи – юкни бир манзилдан, жўнатувчидан олиб, иккинчи манзилда юк олувчига топширувчи шахс; юк олувчи – юк жўнатувчилардан ўзига жўнатилган юкларни қабул қилиб олувчи шахс. Мижозлар (юк жўнатувчилар ва юк олувчилар) қуйидаги ҳуқуқларга эга: - ташувчи тўғрисида зарур бўлган ахборотни олиш; - ташувчини эркин танлаш ва ташиш учун шартнома тузиш; - қоидаларда ёки ташиш шартномасида белгиланган тарзда ташувчи томонидан ўз вақтида ва сифатли хизмат кўрсатилишидан баҳраманд бўлиш; - ташиш туфайли етказилган зиённи ва маънавий зарарни қонун ҳужжатларига мувофиқ тўлаттириш ва қоплаттириш; - ташиш шартномасида кўрсатиб ўгилган шартлар ташувчи томонидан бузилган тақдирда хизмат кўрсатишдан воз кечиш; - ўз ҳуқуқлари бузилган тақдирда ваколатли давлат органларига ёки судга мурожаат қилиш ва ҳоказо. Юк жўнатувчининг мажбуриятлари қуйидагилардан иборат: - юкни белгиланган талабномага биноан ўз вақтида транспорт ташкилотига етказиб бериш; - маҳсулотларни идишга (тарага) яхши жойлаштириш, қадоқлаш; - маҳсулотларнинг табиий хусусиятларини ва турларини транспорт ҳужжатларида кўрсатиш; - лозим ҳолларда ўз воситалари ва ишчи кучлари билан юкнитранспортга жойлаштириш; - маҳсулотларнинг табиий хусусиятларини ҳисобга олиб, огоҳлантириш белгиларини кўринарли қилиб ёзиш; - кира ҳақини ўз вақтида тўлаш кабилар. Юк ташувчи қуйидаги ҳуқуқларга эга: - жўнатилаётган юк ўз сертификатига мувофиқ эканлигини тасдиқловчи ҳужжатларни олиш; - фуқаролар ҳаётига, йўл ҳаракати хавфсизлигига таҳдид солувчи, экология ва санитария нормалари бузилишига ёки бошқа ғайриқонуний ҳаракатларга сабаб бўлувчи ҳолатларда ташишдан воз кечиш; - тўлов, товар-транспорт ҳужжатларини ўз вақтида талаб қилиб олиш ва ҳоказо. Юк ташувчининг мажбуриятлари қуйидагилардир: - юк юборувчининг талабномасида кўрсатилган вақтда юк ташиш воситаларини бериш; - ушбу воситаларни беришдан олдин унинг тозалигини кўриб чиқиш, лозим бўлган ҳолларда ювиб, тозалаб бериш; - юкни қабул қилиб олгандан сўнг уни зарарсизлантирмасдан сақлаш; - транспорт воситасига ортгандан кейин ҳам тегишли эҳтиёт чораларини кўриш; - айрим маҳсулотларнинг табиий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда сақлаш; - юкни тайинланган манзилга олиб бориш билан уни олувчига хабар қилиш кабилар. Юк олувчининг мажбуриятлари қуйидагиларда кўринади: - юк келганлиги тўғрисида хабар олиши биланоқ ўзига тегишли юкларни дарҳол олиб кетиш чораларини кўриш; - борди-ю, олиб кетишнинг иложи бўлмаса, юкни эҳтиёт қилиб сақлаш чораларини кўриш ва юкни қабул қилишга оид бошқа баъзи бурчлардан иборат. Юк ташиш шартномаси тарафларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари юк ташилаётган транспортнинг турига қараб ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. Чунончи, темир йўл транспорти билан юк ташилганда ташувчи-темир йўл корхонаси қуйидаги мажбуриятларни ўз зиммасига олади: - юк ташиш мажбуриятини бажариши; - юк ташиш учун яроқли бўлган вагонларни, цистерна, контейнерларни белгиланган муддатда юк жўнатувчи ихтиёрига бериши; - вагонларнинг ва юкларнинг ҳолатини кўриб чиқиши; - юкнинг қабул қилинганлиги тўғрисида квитанция ёзиб бериши; - жўнатиш учун қабул қилинган юкларни зарарлантирмай ва йўқотмай сақлаши; - юкни тайинланган муддатида белгиланган манзилга етказиб бериши; - юкнинг тайинланган жойга етказиб келтирилганлиги тўғрисида юк ташувчини дарҳол хабардор қилиши; - юк кимга берилиши тайинланган бўлса, уни шу шахсга топшириши. Юк жўнатувчи ва олувчиларнинг мажбуриятлари, асосан, қуйидагилар билан чегараланади: - юк ташиш юзасидан олинган мажбуриятларни бажаришлари; - юкларни белгиланган муддатда жўнатиш учун транспорт ташкилоти томонидан берилган юк ташиш воситаларини, яъни вагон, контейнер, цистерналарни кўздан кечириб чиқишлари; - юк олувчилар ўзларига келган юкларни вақтида қабул қилиб олшшлари; - тариф бўйича белгиланган кира ҳақини тўлашлари кабилар. Темир йўл транспортида юк ташиш транспорт юкхатида расмийлаштирилади. Юкхатда бир қатор маълумотлар, чунончи, юк жўнатилган бекат ва йўлнинг номи, тайинланган бекат ва юк олувчининг манзили, жўнатилаётган юк тури, микдори, ўровнинг хили, юк ташиш тезлиги, кира ҳақи, юкни қабул қилиш вақти, тушириш, юк топшириш вақти ва юкка доир бошқа маълумотлар кўрсатилади. Юк ташишнинг кенг тарқалган турларидан бири автомобиль транспорти орқали юк ташишдир. Автомобиль транспорти билан юк ташиш шартномаси ФКнинг ушбу шартномалар тўғрисвдаги умумий қоидалари, “Автомобиль транспорти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонуни ҳамда Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқлан ган намунавий шартномалар билан тартибга солинади. Бундай шартномада юк ташувчининг мажбуриятлари шартнома бўйича юкни тайинланган манзилга белгиланган муддатда кечиктирмасдан тўла-тўкис етказиб бериш ва шу каби бурчлардан иборат. Юк олувчининг мажбуриятларига: кира ҳақини тўлаш (агар юк жўнатувчи тўламаган бўлса), юкни қабул қилиш ва ўз вақтида ташиб олиш ва бошқалар киради. Юк жўнатувчининг мажбуриятларига: юк жўнатиш режасини бажариш, юкни ўз вақтида ташувчига (автотранспорт ташкилотига) топшириш; кира ҳақини тўлаш, юк ҳужжатларини тўғри расмийлаштириш; шартнома билан белгиланган ҳолда юкни ўз ишчи кучи ва техник воситалари ёрдамида юклаш ва бошқалар киради. Юк ташишнинг учинчи турига ҳаво транспорти билан юк ташиш шартномаси киради. Бу шартнома ФК ва Ҳаво кодекси ҳамда шу муносабатларни тартибга солишга доир чиқарилган бошқа қонун чилик актлари нормалари билан тартибга солинади. Ҳаво кодексининг 98- моддасига асосан: “Ҳаво транспортида ташиш шартномасига кўра юк ташувчи ўзига юк жўнатўвчи ишониб топширган юк ёки почтани белгиланган манзилга етказиб, уларни юкни ёки почтани қабул қилиб олишга ваколат берилган шахсга топшириш мажбуриятини олади, юк жўнатувчи эса юк ёки почта ташилгани учун белгиланган тариф бўйича ҳақ тўлаш мажбуриятини олади”. Юк ташиш шартномаси икки хил шаклда тузилиши мумкин: 1) шартномага кўра юкларни муайян муддатда ташиш; бунда юк миқдори, йўналиши, юк ташиш муддати, тарафларнинг мажбуриятлари, ҳисоб-китоб тартиби тўғрисидаги шартлар ва шартномани бажармаслик ёки лозим даражада бажармаслик учун жавобгарлик кўрсатилади; 2) бир ёки бир неча самолётни юк жўнатувчига бериш шарти билан тузилиши мумкин. Бу шартнома чартер шартномаси деб аталади. Бу шартнома шартлари ФКнинг 712-моддасида ҳамда Ҳаво кодексининг 99- моддасида нормаланган. Ҳаво кодексига асосан чартер (ҳаво кемасини кира қилиш) шартномаси бўйича бир томон (кирага берувчи) иккинчи томон (кирага олувчи)га ҳақ эвазига бир ёки бир неча ҳаво кемасини йўловчилар, қўл юки, юк ва почта ташиш ёхуд бошқа мақсадларда фойдаланишга бир юки бир неча парвоз учун тўлиқ бериб туриш мажбуриятини олади. Бу шартнома бўйича ҳаво транспорти ташкилотининг асосий мажбуриятларига; юкни қабул қилиш, тайинланган манзилга етказиб бериш ва юкни эгасига топшириш, қабул қилинган юкни зарарсизлантирмасдан сақлашни таъминлаш, ўз вақтида эгасига етказиб бериш, олувчига юкнинг келганлигини хабар қилиш, юк йўқолганда эса уни қидириш чораларини кўриш, кам чиққанда, шикастланганида ва сифати пасайган ҳолларда зарарни қоплаш кабилар киради. Юк жўнатувчининг асосий мажбуриятлари юкни аэропортга етказиб бериш ва кира ҳақини тўлашдан иборат. Олувчининг мажбуриятлари юкни ўз вақтида қабул қилиб, тушириб олишдир. Юк ташиш шартномасининг навбатдаги тури Ўзбекистон шароитида ниҳоятда кам учрайдиган ички сув транспорти билан юк ташиш шартномасидир. Бу шартнома юк ташувчи томонидан юкхат шаклида тузилади ва унда шартнома мазмуни ифодаланади. Тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари шартномада аниқ белгиланиб қўйилади. Чунончи, юк ташувчи юкни ўз вақтида етказиб беришга ва юк олувчига топширишга, жўнатувчи эса юк ташувчининг хизмати учун кира ҳақини тўлашга мажбур бўлади. Юк ташиш шартномасининг сўнгги тури денгиз транспорти билан юк ташиш шартномасидир. Бу шартнома Ўзбекистон Республикаси ҳудудида йирик денгизлар бўлмаганлиги сабабли ички муомалада бутунлай қўлланилмайди. Денгиз транспорти билан юк ташиш шартномасига нисбатан қонунчилигимизнинг татбиқ қилиниши фақат халқаро ҳуқуқ нормаларида назарда тутилган бўлса-гина амалга оширилади. Шундай бўлса-да, денгиз транспорти билан юк ташиш каботаж ва чет эл мамлакатларига қатнаш йўли билан юк ташишга бўлинади. Каботаж деганда, бир давлат чегарасидаги портлар орасида юк ташиш тушунилади. Денгиз транспорти билан юк ташиш коносамент ва чартер шартномалари билан расмийлаштирилади. Агар шартномада юк ташувчининг мажбурияти белгиланса-ю, аммо кемадан қанчалик жой берилиши шарти бўлмаса, бундай мажбурият коносамент шартномаси билан расмийлаштирилади. Коносамент тилхат вазифасини бажаради ва юк топширилганлиги тўғрисида юридик далил бўлиб саналади. Бундан ташқари, коносамент, биринчидан, шартнома тузилганлиги тўғрисидаги далил; иккинчидан, юкни қабул қилганлик тўғрисида кема капитанининг тилхати; учинчидан, юкни тасарруф қилиш ҳуқуқини берадиган ҳужжат ва тўртинчидан, юк ташувчи билан юк жўнатувчи ўртасидаги муносабатларни белгилайдиган ҳужжат бўлиб ҳисобланади. Коносаментда юк ташувчи ва юк жўнатувчи, юк жўнатилган ва тайинланган манзиллар ҳамда юк тўғрисидаги бошқа тегишли маълумотлар кўрсати лади. Денгиз йўлларида юк ташиш чартер (фрахт) шартномаси билан ҳам расмийлаштирилиши мумкин. Юк ташишнинг чартер (фрахтлаш) шартномасига асосан денгиз кемасининг бир ёки бир неча рейсга қатнаши учун тузилса, бундай шартномага рейс чартери; агар кема маълум бир вақт давомида кира қилишга берилса – бундай шартнома тайм-чартер деб аталади. Денгиз транспорти билан юк ташиш шартномасига асосан юк ташувчининг асосий мажбуриятлари: -юк ташиш воситаларини ўз вақтида бериши; -юкни қабул қилиб олган кундан бошлаб, токи тайинланган манзилга олиб боргунча сақлаши; -юкни олувчига топширишдан иборатдир. Юк жўнатувчининг асосий мажбуриятлари: - юкни ташувчига топшириш; - юкни қабул қилиш; - кира ҳақи (фрахт) ни тўлашдан иборатдир. Юқорида санаб ўтилган юк ташиш шартномаларининг ичида аҳамиятга молиги бу чартер (фрахтлаш) шартномасидир. Чартер (фрахтлаш) шартномаси бўйича бир тараф (фрахтчи) иккинчи тарафга (фрахтловчига) ҳақ эвазига бир ёки бир неча транспорт воситаси сиғимининг ҳаммасини ёки бир қисмини йўловчи багаж ва юк ташиш учун бир марта ёки бир неча марта қатнашга бёриш мажбуриятини олади (ФК, 712-модда). Чартер шартномаси тузиш тартиби, унинг шакли ва турлари транспорт уставлари ва кодексларида белгилаб қўйилади. 4. Ташиш шартномалари бўйича тарафларнинг жавобгарлиги ФКнинг 718-моддасига кўра, ташишдан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажармаган ёки тегишли суръатда бажармаган тақдирда, тарафлар ФКда, транспорт уставлари ва кодексларда, шунингдек, Ҳаво кодексида, “Автомобиль транспорти тўғрисида”, “Темир йўл транспорти тўғрисида”, “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий- ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонунлар да ва тарафларнинг келишувида белгиланган тарзда жавобгар бўлади лар. Дарвоқе, фуқаролик ҳуқуқи жавобгарликнинг мулкий ҳрактерда бўлишини назарда тутади. Транспорт ташкилотларининг йўловчилар ва юк эгалари билан ташувчининг қонунда белгиланган жавобгарлигини чеклаш ёки бартараф этиш ҳақидаги келишуви ҳақиқий эмас. Бинобарин, уларга нисбатан ФКнинг ҳақуқий саналмайдиган битимлар ҳақидаги қоида лари қўлланилади. Ташиш шартномалари бўйича мулкий жавобгарлик шартнома юзасидан олинган мажбуриятларни бажармаслик ёки лозим даражада бажармасликдан келиб чиқиб, ФКнинг 333-моддасига кўрар жавоб гарликка тортишнинг асосий шарти айбдир. Унга биноан, қарздор айбли бўлган тақдирда мажбуриятни бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги учун, қонун ҳужжатларида ёки шартнома да бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, жавоб беради. Айни пайтда мажбуриятни лозим даражада бажариш учун ўзига боғлиқ бўлган ҳамма чораларни кўрганлигини исботласа, у айбсиз деб топилади. Мамлакатимизда шартномавий-ҳуқуқий муносабатларни тар тибга солишнинг яна бир ҳуқуқий асоси – Ўзбекистон Республика сининг “Хўжалик юритувчи субъекглар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонуни бўлиб, унинг 24, 34-моддалари га кўра, тарафлардан бири шартнома мажбуриятларини бажармаган ёки лозим даражада бажармаган тақдирда бу тараф бошқа тарафга неустойкадан ташқари, етказилган зарарни ҳам тўлайди. Бунда кўрилган зарарга шартнома мажбуриятлари бажарилмаганлиги ёки лозим даражада бажарилмаганлиги муносабати билан тараф қилган харажатлар, мол-мулкнинг йўқолиши ёки шикастланиши, шунингдек, агар иккинчи тараф шартнома мажбуриятларини бажарганида бошқа тараф олиши муқаррар бўлган, аммо ололмай қолган даромадлари ҳам киради. Жумладан, ФКнинг 719-моддасида ташувчининг транспорт во- ситаларини бермаганлик, жўнатувчининг эса берилган транспорт воситаларидан фойдаланмаганлик учун жавобгарлиги белгиланган. Унга кўра, ташувчи ташкилот юк ташиш учун транспорт воситалари ни қабул қилинган талабнома (буюртма)га ёки бошқа ташиш шартно масига мувофиқ бермаганлиги учун, жўнатувчи эса юкни тақдим эт маганлиги ёки берилган транспорт воситаларидан бошқа сабабларга кўра фойдаланмаганлиги учун транспорт уставлари ва кодекслари, шунингдек тарафларнинг келишувлари билан белгиланган тарзда жавобгар бўладилар. Айни пайтда транспорт воситаларини бермаслик ёки ўз вақтида бермаслик ёхуд транспорт воситаларидан фойдаланмаслик бирон-бир енгиб бўлмас куч ёки бошқа фавқулодда ҳодисалар, ҳарбий ҳаракат лар туфайли ёхуд муайян йўналишларда юк ташиш тегишли тран спорт уставлари, кодексларида белгиланган тартибда тўхтатиб ёки чеклаб қўйилганлиги туфайли юз берган бўлса, бундай ҳолларда юк ташувчи ва юк жўнатувчи жавобгарликдан озод бўладилар. Ушбу ҳолатларда ташувчилар ва мижозлар ўртасидаги шартнома муноса батлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ёки давлат ҳокимияти маҳаллий органларининг қарорига биноан тўхтатиб тури лиши мумкин (Ўзбекистон Республикасининг “Автомобиль тран спорти тўғрисида”ги қонуни). Айни пайтда, бундай ҳоллардан келиб чиқадиган даъво муддатларининг ўтиши ҳам тўхтатилади (Ўзбекис тон Республикаси ФКнинг 156-моддаси). Йўловчи ташиш учун транспорт воситасини кечиктириб жўнат ганлик ёки бундай транспорт воситаси манзилга кечикиб келганлиги учун ташувчи, агар кечикиш енгиб бўлмас куч ёхуд унга боғлиқ бўлмаган бошқа ҳолатлар туфайли юз берганини исбот қилиб бера олмаса, йўловчига жарима тариқасида неустойка тўлайди. Шаҳар ва шаҳар атрофи йўналишларидаги ташиш бунга кирмайди. Шуни ай тиш керакки, ташувчи йўловчига жарима тўлашдан ташқари, йўлов чининг шу туфайли кўрган ҳақиқий зарарини ҳам тўлайди. Ҳаво кодексининг 118-моддасига кўра, почтани йўқотганлик, унга зиён етказганлик ёки кечикгирганлик учун – агар бу ташувчи айби билан юз берган бўлса – ташувчи Жаҳон Почта Иттифоқининг (маълумот учун: Ўзбекистон Республикаси – 1992 йил апрелидан ЖПИ (UPU) аъзоси) почта қоидалари ва ҳужжатларига мувофиқ, почта жўнатувчилар ёки почтани олувчилар олдида алоқа органлари белгилайдиган миқдорда жавобгар бўлади. “Автомобиль транспорти тўғрисида”ги, “Темир йўл транспорти тўғрисида”ги қонунларнинг тегишли моддаларига асосан, ташувчи ташиш пайтида йўловчининг ҳаёти ёки соғлиғига шикаст етказган лиги учун, агар у шикаст жабрланувчининг қасд ёки енгиб бўлмас куч туфайли юз берганлигини исботлай олмаса, жавобгар бўлади. Шунинг учун қонунчилик мижоз (истеъмолчи)ларнинг хуқуқ ва қонуний манфаатларини кафолатлаб, жумладан, автомобиль транс порти соҳасида – халқаро ва шаҳарлараро йўналишларда, ҳаво, темир йўл транспортининг барча йўналишларида уларнинг мажбурий шах сий суғурта қилинишларини шарт қилиб қўяди. Суғурта муносабат лари ФКнинг суғуртага оид, Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 5 апрелдаги “Суғурта фаолияти тўғрисида”ги қонунига ҳамда бошқа қонун ҳужжатларига асосан амалга оширилади. Тарафларнинг жавобгарлиги масаласи “Хўжалик юритувчк субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонунда янада кескинроқ қўйилди. Ушбу қонуннинг 25-моддаси мазмунига кўра, товарларни етказиб бериш муддатларини кечикти риб юборганлик, тўлиқ етказиб бермаганлик, ишларни бажармаган лик ёки хизмат кўрсатмаганлик ҳолларида товар етказиб берувчидан, ишларни бажарувчидан, хизматлар кўрсатувчидан кечиктирилган ҳар бир кун учун мажбурият бажарилмаган қисмининг 0,5 фоизи миқ дорида пеня ундирилади, бироқ бунда миқдори етказиб берилмаган товарлар, бажарилмаган ишлар кўрсатилмаган хизматлар баҳосининг 50 фоизидан ошиб кетмаслиги керак. Шуниси эътиборлики, пеняни тўлаш шартнома мажбуриятларини бузган тарафни асосий мажбу - риятдан, яъни етказилган зарарни тўлашдан озод қилмайди. Шуни айтиш керакки, шартнома мажбуриятларининг бажарили ши неустойка, гаров, қарздорнинг мол-мулкини ушлаб қолиш, кафиллик, кафолат, закалат каби усуллар билан таъминланади. Юқорида айтганимиздек, ташиш шартномаларида мижозлар (юк жўнатувчи ва юк олувчилар) ҳам фуқаролик-ҳуқуқий жавобгар бўла дилар. Энг аввало, улар шартнома мажбуриятларини бажармаган ёки лозим даражада бажармаган тақдирда ташувчига етказган зарар (ҳақиқий зарар, бой берилган фойда) ни тўлайдилар. Чунончи, “Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида”ги қонунга асосан кўрсатилган ишлар ва хизматлар ҳақини тўлашдан бош тортганлик учун мижозлар ташувчига тўлашни рад этган ёки ундан бош тортган сумманинг 15 фоизи миқдорида жарима тўлайдилар. Ўзбекистон Республикаси Ҳаво кодексида шундай нормалар белгиланганки, агар юк қабул қилувчи етиб келган юкни юк ташиш қоидаларида белгиланган муддатларда қабул қилиб олмаса ёки қабул қилишдан воз кечса, ташувчи юк жўнатувчини хабардор қилиб, унинг ҳисобига юкни ўзида сақлаб туришга ҳақлидир. Юк жўнатувчи хабардор қилинганидан кейинги 30 кун ичида олиб кетилмаган юк эгасиз деб ҳисобланади ва у Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган тартабда сотувга қўйилади. “Автомобиль транспорти тўғрисида”ги, “Темир йўл транспорти тўғрисида”ги қонунларга кўра, мижоз ўзининг айби билан бошқа шахсларга, ташувчининг ва бошқа шахсларнинг ташувчи жавобгар бўлган мол-мулкига етказилган зарар учун жавобгар бўлади. Шунингдек, юк жўнатувчи транспорт ҳужжатларида кўрсатилган маълумотлар нотўғрилиги, ноаниқлиги ёки тўлиқ эмаслиги туфайли юзага келиши мумкин бўлган барча зарарлар учун ташувчи ва учинчи шахс олдида жавобгар бўлади. ТРАНСПОРТ ЭКСПЕДИЦИЯСИ ШАРТНОМАСИ 1. Транспорт экспедицияси шартномаси тушунчаси, унинг ҳуқуқий белгилари ва шартнома шакли Инсоният тарихидаги энг катта ютуқларидан бири сифатида эътироф этиладиган транспорт инсоннинг ишларини енгиллаштиришга хизмат қиладиган, узоқни яқин, оғирни енгил қилувчи воситадир. Транспорт жамият иқтисодий организмининг муҳим қон томирларидан биридир. Айнан транспорт туридан қатъи назар йўловчи, багаж ва юк ташишни амалга оширишнинг зарур воситаси бўлиб қолмоқда. Айрим ҳолларда юкни бир жойдан иккинчи жойга элтишда бир неча давлат ҳудудларини босиб ўтиш, бир неча транспорт туридан фойдаланиш темир йўл, ҳаво транспорти, автотранспорт) ва бошқа ларни талаб этиши мумкин. Бунда эса юк эгаси бир қатор қийинчи ликларни енгиб ўтишига олиб келади. Бу қийинчиликлар, юкларнинг жўнатилишини ва олинишини таъминлаш, экспорт ёки импорт учун талаб қилинадиган ҳужжатларни тайёрлаш (турли давлатларда бундай ҳужжатларга бўлган талаб турлича бўлади. Бу ҳолда эса юк эгаси ҳар бир давлат божхона қонун-қоидаларини билиши ва уларни қўллай олиши зарур), юкнинг миқдорини ва ҳолатини ҳар бир транспортга юклаганда ва туширганда текшириш, божлар, йиғимлар ва бошқа харажатларни тўлаш, айрим кўзда тутилган ва тутилмаган харажатларни тўлаш, турли давлатлар ҳудудидан олиб ўтилаётганлиги учун ўз-ўзидан тилни билиш ёки тил биладиган тилмочга эҳтиёж сезиш кабиларда намоён бўлади. Бунда ўз-ўзидан ёрдамчи операцияларнинг бутун мажмуини бажариш зарурати келиб чиқади. Шунингдек, у ёки бу шахс манзилига юборилаётган ёки келаётган юклар ҳажми катта миқдорда бўлса белгиланган операцияларни мустақил бажариш иқтисодий жиҳатдан ўзини оқламайди. Бундай фаолият махсус тайёрланган ихтисослашган шахслар томонидан амалга оширилса ўз ижобий натижасини беради. Иш ҳам тез битади, ҳам ўзи амалга оширгандан кўра ихтисослашган шахсларнинг ҳаракати самаралироқ бўлади. Бундай ихтисослашган шахслар экспедиторлар деб аталади. Экспедиция лотинча “expeditio” сўзидан олинган бўлиб, жўна тиш юбориш деган маъноларни англатади 4 . Улар юк ташувчи ва уларнинг мижозлари ўртасида воситачи сифатида ҳаракат қиладилар. Транспорт ташкилотларининг мижозларини хизмат қилиш бўйича бундай фаолият экспедицияли хизмат дейилади. Транспорт экспедицияси шартномаси хизмат кўрсатиш билан боғлиқ шартномалари туркумига киради. Экспедиция хизматларини кўрсатиш билан боғлиқ ҳуқуқий мумосабатлар фуқаролик ҳуқуқи нормалари билан, аниқроғи, транспорт экспедиция шартномалари орқали расмийлаштирилади ҳамда у транспорт хизматларини кўрсатиш билан боғлиқ қўшимча шартномалар турига киради. Бу билан унинг қўлланилиши доираси ва субъектлар (экспедитор ва мижоз) функциялари белгиланади. Бу шартнома барча юк ташиш билан боғлиқ муносабатларга ҳам қўлланавермайди. Транспорт экспедицияси бўлиши учун албатта юк ташишни ташкил этиш хизматини амалга ошириш талаб этилади. 4 Гражданское право. Ч.2. Учебник//Под.ред. Ю.К.Толстого, А.П.Сергеева. –М.: Проспект. 2005. С. 478. Бу шартноманинг мазмуни шундан иборатки, жўнатувчилар ва қабул қилувчиларни уларга алоқадор бўлмаган юк ташиб ўтиш жараёнини ташкиллаштириш ва ўтказиш операцияларини бажаришдан озод этади. Экспедиторга юклатилган асосий функция эса айнан жўнатувчи ва қабул қилиб олувчи озод этилган ҳаракатларни ҳақ эвазига бажаришни ташкил этиш ҳисобланади. Мазкур шартнома экспедиция (яъни, юк ташиш хизматлари) билан шуғулланувчи корхоналар билан муносабатларни ифодаловчи восита сифатида кўрилади. Шартномадан мақсад экспедиция хизматларини кўрсатувчи корхона – экспедитор фуқаролар ёки юридик шахслар билан шартнома тузганида ўзига топширилган жўнатмани тайинланган манзилга юбориш ёхуд уларни қабул қилиб олиб, харидорга топширишдир. Экспедитор юк (жўнатма)ни транспорт корхоналарига топшириш учун ёки ўзининг транспорт воситалари, ишчи кучлари билан тайинланган манзилга, айтилган шахсга етказиш учун мижоздан қабул қилади ёхуд уни мижозга топшириш учун транспорт ташкилотидан қабул қилади. Мазкур шартнома аралаш шартнома бўлиб, у туфайли мижозлар баъзи бир ташкилий-хўжалик ишларидан, яъни юкларни қабул қилиб олиш, етказиб бериш, жўнатиш, тушириб олиш кабилардан озод бўладилар. Экспедитор мана шундай турдаги хизматларни кўрсатишга ихтисослашган. Шу сабабли унинг хизматидан фойдаланиш мижоз учун ҳар тарафлама фойдали, қулай бўлиб, уни қўшимча мажбуриятлардан халос қилади. Экспедиторда бундай мажбуриятларни сифатли амалга ошириш имкониятлари мавжуд. Мижознинг ҳам вақти, ҳам маблағи тежалади. Транспорт экспедицияси шартномаларининг амалда кенг қўлланилиши уни янада кенгроқ ҳуқуқий тартибга солинишига ҳам олиб келди. Транспорт экспедицияси шартномаси юк ташиш шартномасидан фарқ қилган ҳолда ташишни ташкил этиш хизматларини кўрсатили ши билан боғлиқ шартнома ҳисобланади. Шартнома асосида юк ташиш билан боғлиқ хизматлар бажарилади ёки бажарилиши ташкил этилади. Транспорт экспедицияси шартномасида назарда тутилган хизматлар иккига бўлинади. - экспедиторлик хизматлари - бу экспедитор шартномага мувофиқ хизмат кўрсатишни ўзига олган воситачилик ва ёрдамчи-технология хизматлари комплексидир. -транспорт-экспедиторлик хизмати – юкни жўнатиш ва қабул қилиб олиш жараёнини ташкил этиш, шунингдек, транспорт экспедицияси шартномасига мувофиқ юк ташишга алоқаси бўлган бошқа иш турларини бажариш билан боғлиқ транспорт хизмати тури. Бу икки тушунча хизмат таркибига транспорт воситасининг киритилганлиги ёки киритилмасдан фақат умумий хизмат кўрсатиш нинг ўзи билан кифояланиш орқали фарқланади. Транспорт-экспедиторлик хизматлари жумласига қуйидагилар киради: -юкни жўнатиш жойидан белгиланган жойгача ташишни ташкил этиш; -мижознинг шарт-шароитларига кўра юкларни ташишнинг мақбул схемасини танлаш; -юк жўнатувчининг омбори (терминали)дан юкларни қабул қилиб олиш, юк қабул қилувчининг омбори (терминали)га етказиб бериш, унга ва ташувчига топшириш; -юкларни ўраш-жойлаш (қадоқлаш), маркалаш, боғлаш, навларга ажратиш ва сақлаш; -юкни суғурталаш; -юк жўнатилганлиги, турган жойи ва белгиланган жойга келганлиги (юкнинг ҳаракати диспозицияси) ҳақида хабардор қилиш; -бошқа экспедиторлар хизматларининг турлари, тарифлари ва иш режимлари тўғрисидаги ахборотни ҳамда бошқа тезкор ахборот; -транспорт-экспедиторлик фаолияти билан боғлиқ масалалар бўйича маслаҳатлар; -божхона тартиботларини бажариш; -юк ташилганлиги учун ташувчи билан ҳисоб-китобларни амалга ошириш; -юк ташиш билан боғлиқ бошқа хизматларни ўз ичига олиши мумкин. Шартноманинг асосий мақсади бозор муносабатлари шароитида ташиш билан боғлиқ хизматларни аъло даражада ташкил этган ҳолда юк ташувчини ортиқча ҳаракатлардан “озод” этиш ҳисобланади. Бунда мижоз ҳам вақтдан ютади, ҳам хизматни яхши ташкил этилиши натижасида ортиқча сарф харажат, юк бус-бутун етказиб берилиши хавфи камаяди. Бунинг асосий сабаблари сифатида эса экспедиторнинг ихтисослашганлиги, бозордаги рақобат аъло даражада хизматни ташкил этишни талаб этиши ва бошқалар билан белгиланади. ФКнинг 726-моддасида транспорт экспедицияси шартномаси тушунчаси берилган. Унга кўра, транспорт экспедицияси шартномаси бу – экспедитор ҳақ эвазига ва мижоз (юк жўнатувчи ёки юк олувчи) ҳисобидан экспедиция шартномасида белгиланган юк ташиш билан боғлиқ хизматларни бажариш ёки бажаришни ташкил этиш мажбуриятини олиш билан боғлиқ шартномадир. Махсус белгиларга қараб шартномалар қуйидаги тарзда таснифланади: ҳақ эвазига ва текинга тузиладиган шартномалар; оммавий шартнома ва қўшилиш шартномаси; асосий ва дастлабки шартномалар; учинчи шахс фойдасига тузиладиган шартномалар; бир томонлама ва ўзаро шартномалар 5 . Транспорт экспедицияси шартномаси ҳам ўзининг махсус белгиларига кўра қуйидаги ҳуқуқий белгиларга эга: -биринчидан, шартномада экспедитор ва юк ташувчи бошқа-бошқа шахс бўлган ҳолларда консенсуал, юк ташувчи ва экспедитор бир шахс бўлган ҳолларда эса реал бўлиши мумкин. Транспорт экспедицияси шартномаси консенсуал (ҳуқуқ ва мажбуриятларни ўзаро келишиш ва бундай келишувни лозим тартибда расмийлаштириш пайтда вужудга келтирадиган шартнома) бўлиши мумкин. 5 Раҳмонқулов Ҳ. Мажбурият ҳуқуқи. (Умумий қоидалар). –Т.: ТДЮИ. 2005. -244 б. Чунончи, экспедитор экспедиция хизматларини бажаришни ташкил қилишида тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари шартнома тегишли тартибда расмийлаштирилгандан сўнг вужудга келади. Айрим ҳолларда агар экспедиторнинг ўзи шартнома бўйича юк ташувчи бўлган ҳолларда шартнома реал бўлиши мумкин. Транспорт экспедицияси реал бўлиши учун тарафларнинг ўзаро келишувига мувофиқ юкни топшириш пайтида тарафларда ҳуқуқ ва ва мажбуриятни вужудга келиши лозим бўлади. -иккинчидан, транспорт экспедицияси тарафларининг эрклари ифодаланишига қараб, икки томонлама шартнома ҳисобланади, яъни тарафларнинг ҳар бирида муайян ҳуқуқ ва мажбуриятлар вужудга келади. Транспорт экспедицияси шартномасида экспедитор ҳам мижоз (юк жўнатувчи ёки юк олувчи) ҳам бир пайтнинг ўзида ҳам қарздор, ҳам кредитор бўлади. Масалан, экспедитор ҳақ эвазига шартномада белгиланган юк ташиш билан боғлиқ хизматларни бажариш ёки бажаришни ташкил этиш мажбуриятини олса, мижоз бу мажбуриятларни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Мижоз бажарилган хизматлар учун ўз вақтида келишилган ҳақни тўлаш мажбуриятини олса экспедитор шартномада шартлашилган ҳақни ўз вақтида тўланишини талаб қилиш ҳуқуқига эга. -учинчидан, шартнома бўйича муқобил ижро мавжуд, бинобарин, у ҳақ эвазига тузилади. Шартноманинг мазкур белгиси тўғридан-тўғри ФКнинг юқорида келтирилган 726-моддасида ифодаланган, яъни экспедитор ҳақ эвазига ёки мижоз ҳисобидан шартномада кўрсатилган юк ташиш билан боғлиқ хизматларни бажаради ёки бажаришни ташкил қилиш мажбуриятини олади. Ҳ.Раҳмонқулов ҳақ эвазига тузиладиган шартномалар ҳақида фикр юритар экан, ҳақ эвазига тузилганлик бу бозор иқтисодиёти соҳасида товар- пул шаклидан фойдаланиш ва уни фаоллаштириш билан изоҳлайди. Топширилган товар, бажарилган иш, кўрсатилган хизматлар учун ҳақ тўланиши керак. Шартноманинг ҳақ эвазига тузилиши шуни англатадики, бир контрагент томонидан қилинган мулкий тақдим бошқа контрагент томонидан муқобил мулкий тақдимга мувофиқ бўлади. Ҳар бир тараф баҳоси (қиймати)тенг мол-мулк тақ дим этганида ҳақ тўлаш эквивалентлилик тусини касб этади. Мулкий муносабатларнинг эквивалентлилиги уларнинг иқтисодий жиҳатдан тенг баҳолилик бўлишини тақозо этади, бунда мазкур муносабатлар тенг баҳолилик амалда бўлган баҳолар бўйича белгиланган ҳолларда ҳам ҳақ тўланадиган муносабатлар ҳисобланади. Мулкий муносабатларнинг ҳақ эвазига амалга оширилиши туфайли уларнинг иштирокчилари тенг субъектлар сифатида иш кўрадилар 6 . Транспорт экспедицияси шартномаси хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлганлиги сабабли бу туркумдаги кўпгина шартномалар тарафлардан бирининг шартнома шартларига қўшилиши орқали тузилади. Транспорт экспедицияси шартномаси мижоз экспедитор томонидан кўрсатилган аввалдан назарда тутилган, унинг барча ҳаракат ларини ўз ичига олган стандарт, формуляр шаклдаги шартномани имзолаши натижасида муносабат ўрнатилади. Қўшилиш шартномаси дейилганида шартларини тарафлар-дан бири формулярлар ёки бошқа стандарт шаклларда таърифлаган ҳамда иккинчи тараф фақат таклиф қилинган шартномага бутунлай қўши лиш йўли билан қабул қилиши мумкин бўлган шартнома тушунилади. Бундай шартномага қўшилган, яъни ўзига контрагент томонидан таклиф этилган шартномани имзолаган тараф, башарти, қўшилиш шартномаси уни одатда умумий шартномалар бўйича бериладиган ҳуқуқлардан маҳрум қилса ёки бошқа тарафнинг жавобгарлигини истисно этса ёхуд чеклаб қўйса, бошқа шунга ўхшаш ҳолатни оғирлаш тирувчи шартлар ифодаланган бўлса, шартномани бекор қилиш ёки ўзгартиришни талаб қилишга ҳақли. Бироқ, агар қўшилаётган тарафлар шартнома қандай шартлар асосида тузилаётганлигини билган ёки билиши лозим бўлса, ушбу қоида ҳар бири тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган тарафлар 6 Раҳмонқулов Ҳ. Мажбурият ҳуқуқи. (Умумий қоидалар). –Т.: ТДЮИ. 2005. -245 б. ўртасидаги шартномаларга нисбатан қўлланилмайди (ФКнинг 360-моддаси 3- қисми). Одатда ҳаво, темир йўл транспорти хизматлари бир хилда белгиланиб, унинг мазмунини мижоз бошқача тузишни таклиф этиш имкониятига эга эмас. Шундан келиб чиқиб, экспедиторлар шартнома матнини шакллантирадилар ва формуляр тарзда мижозга шартноманинг матнини таклиф этадилар. Лекин бу шартномани бир томонлама шартнома эканлигини белгилаб бермайди. Чунки мижоз шартнома шартларига қўшилиш ёки қўшилмасликни ўзи белгилайди. Ўзининг талабларига мос келмаган шартларни ўзгартиришни талаб қилиши акс ҳолда шартнома имзоламаслигини билдириши мумкин. Шартнома ўзининг мазмунига кўра, бир қатор бошқа шартномаларнинг, айтайлик, топшириқ, воситачилик, омонат, юк ташиш, ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаларининг унсурларини қамраб олади. Шу туфайли экспедитор ўзи билан шартнома тузган мижоз учун бир қатор қўшимча хизматларни кўрсатади. Масалан, юк ташиш шартномасини тузади, юкни ортиш-тушириш билан боғлиқ хизматларни кўрсатади, мижознинг топшириғига кўра, экспорт ва импорт учун талаб қилинадиган ҳужжатларни олади, божхона расмиятчиликлари ёки ўзга расмиятчиликларни бажаради, юкнинг миқдорини ва ҳолатини текширади, мижоз зиммасига юклатилган божлар, йиғим лар ва бошқа харажатларни белгиланган муддатларгача сақлайди, юкни белгиланган манзилда олиш билан боғлиқ бўлган, уни етказиб бериш учун зарур бўлган ҳаракатларни амалга оширади. Шуни таъкидлаш керакки, мазкур хизматларни ва операцияларни транспорт экспедицияси шартномасига мувофиқ ҳам бажариш мумкин. Транспорт экспедицияси шартномаси ёзма шаклда тузилади ва унда ташиш жараёнини транспортнинг ҳар хил турлари, шу жумладан, аралаш турлари билан ҳам давлат ичидаги, ҳам халқаро йўлларда ташкил этиш билан боғлиқ транспорт-экспедиторлик хизматларининг аниқ рўйхати, томонларнинг номи ва манзили, жўнатиш ва олиб бориш жойи (жойлари) номи ва бошқа шартлар бўлади. Юкни ўз тасарруфига қабул қилиб олгандан сўнг транспорт-экспедиторлик корхонаси ташиш учун тегишли транспорт ҳужжати (коносамент), транспорт-экспедиторлик хизмати кўрсатиш юк хати бериши шартдир. ФКнинг 727-моддасига асосан агар экспедиторнинг ўз мажбуриятларини бажариши учун ишончнома зарур бўлса, мижоз уни бериши шарт. Мижоз экспедиторга ишончнома бериши жараёнида ишончнома бериш қоидаларига риоя қилган ҳолда тегишлича расмийлаштириб бериши талаб қилинади. Мижоз берадиган ишончнома ФКнинг 134-144-моддалари талабларига риоя қилган ҳолда берилиши лозим. Олиб келиш ва олиб кетиш махсус рухсатномалар ва квоталар бўйича амалга ошириладиган, акциз солиғи олинадиган юкларни, шунингдек, хавфли юклар ва чиқиндиларни ташиш учун шартнома тузишга тегишли рухсатномалар бўлгандагина йўл қўйилади. Экспедитор мижоз, ташувчи ва транспорт жараёнида қатнашув чи бошқа шахслар билан тузилган шартномага мувофиқ транспорт- экспедиторлик хизматини амалга оширади. Юкни бир ёки бир неча транспорт тури билан етказиб бериш ва мижознинг топшириғи (буюртманомаси)га кўра транспорт жараёнини ташкил этиш билан боғлиқ хизматлар рўйхати шартномада келишиб олинади. Мижоз бунинг учун келишиб олинган ҳақни тўлаш мажбуриятини олади. Жисмоний шахслар томонидан товарлар тижорат мақсадлари учун олиб келинаётганда шартномага олиб келинаётган товарларни божхона расмийлаштируви бўйича транспорт-экспедиторлик ташкилотлари томонидан хизматлар кўрсатиш тўғрисидаги шартларнинг киритилишига йўл қўйилмайди. Бундай ҳолларда божхона расмийлаштируви бевосита жисмоний шахслар - товарларнинг эгалари томонидан амалга оширилади 7 . 7 Жисмоний шахслар томонидан транспорт ва транспорт-экспедиторлик ташкилотлари орқали товарларни олиб киришда божхона расмийлаштируви Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги, Давлат божхона қўмитаси ва Ташқи иқтисодий алоқалар вазирлигининг 2002 йил 1 августдаги 91-сонли, 02/8-22-сонли ва БА-01/12-3143-сонли Қарори билан тасдиқланган “Ягона божхона божини ундириш ва унинг суммасини Давлат бюджетига ўтказиш тартиби тўғрисидаги Экспедиторлик топшириғи тузилган шартнома доирасида транспорт экспедицияси томонидан берилиши мумкин. Транспорт-экспедиторлик фаолиятини давлат йўли билан бош қариш, сертификациялаш, солиқ солиш ва нарх белгилаш, транспорт-экспедиторлик фаолиятини ривожлантириш масалаларида давлат сиёсатини рўёбга чиқаришнинг ҳуқуқий базасини яратиш, миллий қонун ҳужжатларига ва Ўзбекистон Республикаси томонидан тан олинган ёки тузилган халқаро шартномалар талабларига риоя қили нишини назорат этиш йўли билан амалга оширилади. 2. Шартноманинг элементлари Шартномада фуқаролар, юридик шахслар субъектлар сифатида иштирок этиб, унинг тарафлари мос равишда мижоз ва экспедитор деб аталади. Мижоз экспедиция хизматларига буюртма берадиган, экспедитор мижозга экспедиция хизматларини кўрсатадиган тарафлардир. Мижозлар сифатида кўрсатиладиган экспедиция хизматидан манфаатдор бўлган ҳар қандай шахслар (юк жўнатувчилар, юк олувчилар) бўлиши мумкин. Экспедиторнинг ҳуқуқий мақоми ташқи савдо юкларига транспорт- экспедиторлик хизмати кўрсатиш соҳасида бозор муносабатларини шакллантириш учун шарт-шароитлар яратиш, транспорт-экспе диторлик хизматлари истеъмолчиларини рағбатлантириш ва уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 09.09.2000 йилдаги 348-сонли “Ў збекистон Республикасида транспорт- экспедиторлик фаолиятини тартибга солишни такомиллаштириш тўғрисида”ги қарор ҳамда унга асосан “Транспорт-экспедиторлик корхоналари тўғрисида”ги Низом ва “Транспорт-экспедиторлик хизматлари кўрсатиш” Тартиби қабул қилинган. Низом га асосан Ягона божхона божини тўлаш билан жисмоний шахслар - товарларнинг эгалари томонидан бевосита амалга оширилиши белгиланган. // "Ўзбекистон Республикаси Молиявий єонунлари тўплами" 4-сон, 2003. Унда транспорт экспедицияси билан боғлиқ бир қатор тушунчалар берилган. Жумладан, Экспедитор - транспорт экспедицияси шартномаси томони - товарларни ташишни ташкил этиш билан шу ғулланувчи юридик шахс, бунда у темир йўл, сув, автомобиль транспортида юкларни ташиш, шунингдек, юкларни, таваккалчиликларни, транспорт воситаларини суғурталаш, юклар ва ҳужжатларни расмийлаштириш, жойлаштириш, сақлаш, ишлов бериш, декларациялаш ва божхона тартиботлари, транспорт- экспедиторлик хизмати кўрсатиш шартномасида назарда тутилган бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича кенг ва турли ишлар комплексини бажаради, шунингдек, ушбу ташишларни амалга ошириш устидан назоратни таъминлайди ва мижознинг транспорт корхоналари олдидаги манфаатларини ҳимоя қилади. Мижоз - юк жўнатувчи ёки уни қабул қилиб олувчи. Ташувчи - ўзига ишониб топширилган юкни белгиланган жойга етказиш ва уни юкни қабул қилиб олувчига бериш ёки бошқа транспорт ташкилотига топшириш мажбуриятини оладиган ташиш шартномасининг бир томони. Ҳайдовчи-экспедитор - ташувчининг буюртмачи билан келишиб юкларни қабул қилиш, уларни кузатиш ва топшириш бўйича транспорт- экспедиторлик операцияларини бажаришни амалга оширувчи вакил. Мазкур ҳайдовчи-экспедиторнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2004 йил 2 июлда 1382-сон билан рўйхатдан ўтказилган “Ташувчиларнинг юк автомобиллари учун йўл варақалари, товар-транспорт юкхатларини тайёрлаш, ҳисобга олиш, тўлдириш ва қайта ишлаш бўйича” Йўриқ номада ўз ифодасини топган. Хорижий етказиб берувчилар билан тузиладиган тендер контрактлари бўйича юклар ташилишини таъминлайдиган транспорт-экспедиторлик компаниялари тендер асосида танланади. Экспедитор сифатида фақат транспорт экспедицияси хизматларини кўрсатиш учун лицензия олган тижоратчи юридик шахслар ва фуқаролар бўлиши мумкин. Транспорт воситалари, терминаллар ва транспорт-экспедитор лик фаолиятининг бошқа объектлари, шунингдек, транспорт-экспе диторлик хизматлари Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларига мувофиқ мажбурий равишда сертификацияланиши керак. Транспорт-экспедиторлик фаолияти соҳасидаги сертификациялаш ваколатли давлат органи ёки у вакил қилган орган томонидан амалга оширилади. Экспедиторлар транспорт-экспедиторлик хизматлари кўрсатиш бўйича ўз фаолиятларини лицензия асосида амалга оширадилар. Транспорт- экспедиторлик фаолиятини лицензиялаш тартиби Ўзбе кистон Республикаси Вазирлар Мақкамаси томонидан белгиланади. Транспорт-экспедиторлик фаолиятини амалга ошириш учун лицензиялар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг транспорт соҳасида лицензиялаш комиссиясининг қарори асосида Ўзбекис тон автомобиль ва дарё транспорти агентлиги томонидан берилади. Масалан, амалдаги темир йўл уставига кўра, темир йўл корхоналари транспорт экспедицияси хизматларини бажарадиган ташкилотларни туза оладилар, дейилади. Шартнома предметини экспедитор томонидан кўрсатиладиган юкларни ташиш билан боғлиқ хизматлар ташкил қилади. Табиийки, юқорида айтилганидек, шартнома предметини ташкил қилувчи мазкур хизматлар турли-туман. Уларни шартли равишда асосий, яъни юк ташишни ташкил этиш билан боғлиқ ва қўшимча, яъни юкни жўна тиш билан боғлиқ барча хизматлар каби икки турга бўлиш мумкин. Шартнома тўлиқ транспорт - экспедиция хизмати кўрсатиш шарти билан тузилганда, экспедитор юкни бир манзилдан иккинчисига етказиш билан боғлиқ барча операцияларни ўзи бажаради. Тўғри, бунда у учинчи шахсларнинг хизматидан ҳам фойдаланиши мумкин (ФКнинг 730-моддаси). Бироқ шуниси муҳимки, мажбуриятни бажаришни учинчи шахс зиммасига юклаш экспедиторни транспорт экспедицияси шартномасининг бажарилиши учун мижоз олдидаги жавобгарликдан озод қилмайди. Қисман транспорт-экспедиция хизматлари кўрса тишда экспедитор операцияларнинг бир қисмини бажаради. Ҳар иккала ҳолда ҳам асосий хизматларга қўшимчалар киритилиши мумкин. Шартноманинг муддати тарафларнинг келишуви билан белгиланади. Хизмат кўрсатиш бир галга ҳам, узоқ муддатга ҳам тузилиши мумкин. Агар ФКнинг 731-моддасидаги ўн кунлик муддатга эътибор берсак, шартнома унчалик узоқ муддатга тузилмаслигига амин бўламиз. Шартноманинг баҳоси кўрсатиладиган хизматлар ва бажариладиган ишларнинг кўламига қараб, экспедиторга тўланадиган ҳақдир. Амалдаги тарифларга кўра, ҳақ тўлаш тарафларнинг келишувига мувофиқ белгиланади (ФКнинг 356-моддаси). 3. Транспорт экспедицияси шартномасининг мазмуни Шартноманинг мазмунини тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ташкил этади. Қуйидагилар экспедиторнинг асосий вазифалари ҳисобланади: -мижозларнинг юк ташиш ва транспорт-экспедиторлик хизматларига бўлган талабларини қондириш; -энг мақбул транспорт йўналишларини ишлаб чиқиш ва танлаш, транспортда ташишлар турларини ва юкларни етказиб бериш усулларини, шунингдек, юкларни етказиб беришнинг ва уларни сақлашнинг келишилган муддатларини белгилаш; -Ўзбекистон Республикасининг экспорт салоҳиятини ривожлантиришга кўмаклашиш; -транспорт харажатларини камайтириш; -кира қилиш ва кира ҳақини тўлаш; -юкларни тўплаш, сақлаш, ишлов бериш, ўраш-жойлаш ва тақсимлаш; -товарларга илова қилинадиган ҳужжатларни тайёрлаш ва расмийлаштириш; -ёрдамчи ва қўшимча хизматлар кўрсатиш, шу жумладан, юкни декларациялаш, божхона хизматлари кўрсатиш, юк ҳужжатларини расмийлаштириш; -юкларни суғурталаш. Экспедиторга қўйиладиган талабларга қуйидагилар киради: -касб ваколати тўғрисидаги сертификатнинг мавжудлиги: -транспорт-экспедиторлик корхонасининг банк ҳисоб рақами ва унинг тўлов қобилияти тўғрисида банк тасдиқномасининг мавжудлиги; -транспорт-экспедиторлик хизматлари кўрсатиш билан боғлиқ ўзига хос операцияларнинг бажарилиши; -транспорт экспедицияси шартномаси шартларининг сифатли бажарилиши; -хизмат биносининг мавжудлиги; -ўз функцияларини амалда бажарилганлигини тасдиқловчи ҳуж жатли далиллар (гувоҳнома, контрактлар, ҳисоб рақамлари ва уларга тенглаштирилган ҳужжатлар)га эга бўлиши. Экспедитор қуйидаги ҳуқуқларга эгадир: -юк ташувчилар, транспорт корхоналари, мижозлар билан шартномалар тузиш; -транспорт воситаларини, йўналишларни ва юк етказиб бериш усулларини эркин танлаш, агар шартномада етказиб беришнинг шартлари ва усуллари келишиб олинмаган бўлса; -бир томонлама тартибда ёки мижознинг топшириғига кўра қар қандай рухсат этилган жойда юкни тушириш, жойлаштириш учун қарор қабул қилиш, зарурият бўлганда эса юкнинг бузилиб қолиш, йўқолиш ёки унинг атроф-муҳитга, аҳолига ёхуд бошқа юкка хавфи бўлган ҳолларда қулай усуллар билан сотиб юбориш; -йўқолган юкни қидириш ва мижоз томонидан кўрилган зарарни қоплаш тўғрисидаги топшириқларни бажариш учун жалб қилинган учинчи шахсга талаб қўйиш, агар юк учинчи шахснинг хатти-ҳара кати ёки ҳаракатсизлиги оқибатида йўқолган ёки бузилган бўлса, ва кўрилаётган чора- тадбирлар тўғрисида, бу ҳақда шартномада келишиб олинмаган бўлса, мижозни хабардор қилиб қўйиш; -мижознинг манфаатлари йўлида ва унинг номидан сарф қилин ган, ҳужжатлар билан тасдиқланган харажатлар бўйича воситачилик ҳақини мижоздан ундириб олиш; -мижоз томонидан зарур бўлган ахборот тақдим этилмаган ҳол ларда, агар бу ҳақда шартномада келишиб олинмаган бўлса, тегишли мажбуриятларни бажаришга киришмаслик; –ўз мажбуриятларини бажариш учун ишончнома зарур бўлса, уни талаб қилиш; –юкнинг ҳужжатлари ва унинг хоссалари, юкни ташиш шартлари тўғрисидаги ахборотларни ва уни ташиш билан боғлиқ бошқа ахборотларни талаб қилиш, мазкур ахборотлар тўлиқ бўлмаганида мижоздан зарур қўшимча маълумотларни талаб қилиб олиш; –мижоз зарур ахборотни тақдим этмаган тақдирда бундай ахборот тақдим этилгунга қадар тегишли мажбуриятларни ижро этишга киришмаслик; –ўн кун олдин иккинчи тарафни огоҳлантириб, шартномани бажаришдан бош тортишга ҳақли. Экспедиторнинг гаровга оид ҳуқуқи Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунчилик ҳужжатлари ва Ўзбекистон Республикаси қатнашчиси бўлган халқаро шартномалар билан тартибга солинади. Шартнома бўйича экспедитор қуйидаги мажбуриятларга эга: -ўзи ёки мижоз танлаган транспортда ва йўналишда юк ташишни ташкил этиши; -мижоз ёки ўзининг номидан юк ташиш шартномасини тузиши; -юк жўнатилишини ва олинишини таъминлаши; -шартномада экспорт-импорт учун талаб қилинадиган ҳужжат ларни олиши; -божхона расмиятчиликлари ва ўзга расмиятчиликларни бажариши; -юкнинг миқдори ва ҳолатини текшириши, уни ортиши ва тушириши; -мижоз зиммасига юклатиладиган божлар, йиғимлар ва бошқа харажатларни тўлаши; -юкни омонат сақлаши; -юк (жўнатма)ни белгиланган манзилда олиш билан боғлиқ, уни етказиб бериш учун зарур бўлган харажатларни амалга ошириши кабилар; -транспорт-экспедиторлик фаолиятини амалга ошириш ҳуқуқи ни берувчи лицензияга эга бўлиш; -қонунчилик ҳужжатлари билан белгиланган тартибда ҳисобот тақдим этиш; -юкни транспорт (транспортнинг ҳар хил турлари) билан экспедитор ёки мижоз томонидан танланган йўналиш бўйича ташишни ташкил этиш. Хорижий экспедиторлар, шунингдек, хорижий компанияларнинг шўъба корхоналари (филиаллари) республика ҳудудида транспорт-экспедиторлик фаолиятини амалга ошириш учун белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларига риоя қилишга мажбурдирлар. Агар транспорт экспедицияси шартномасидан экспедиторнинг ўз мажбуриятларини шахсан бажариши шартлиги келиб чиқмаса, экспедитор ўз мажбуриятларини бажаришга бошқа шахсларни жалб қилишга ҳақли. Мажбуриятни бажаришни учинчи шахс зиммасига юклаш экспедиторни транспорт экспедицияси шартномасининг бажарилиши учун мижоз олдидаги жавобгарликдан озод қилмайди. Юкларни топшириш-қабул қилишнинг тартиби ва муддатлари транспорт қоидалари, тарифлари ва намунавий шартномалар билан белгиланади. Булар бўлмаганида эса, ФКнинг 6-моддасида белгиланганидек, иш муомаласи одатлари қўлланилади. Шартнома бўйича мижоз қуйидаги ҳуқуқларга эга: –иш (хизмат)ни шартномада кўрсатилганидек, лозим даражада бажарилишини талаб қилиши; –ўн кун олдин экспедиторни огоҳлантириб, шартномани бажаришдан бош тортиши. Айни пайтда, мижоз қуйидаги мажбуриятларга эга: –юкни экспедиторга топшириши ва қабул қилиб олиши; –кўрсатилган хизматлар ва бажарилган ишлар учун белгиланган ҳақни тўлаши; –агар экспедиторга ўз мажбуриятларини бажариши учун ишонч нома зарур бўлса, уни бериши; –экспедиторга юк билан боғлиқ, унинг айрим табиий хоссалари, ташиш шартлари ҳақидаги ахборотларни бериши; –мавжуд ахборотлар тўлиқ бўлмаганида, қўшимча маълумотларни бериши кабилар. Транспорт экспедицияси шартномаси, одатда, унинг бажарилиши билан ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳоллар билан бекор бўлади (ФКнинг 25-боби). Шартнома бўйича мажбуриятлар бажарилмаганида ёки лозим даражада бажарилмаганида тарафларга жавобгарлик белгиланади. Чунончи, транспорт экспедицияси шартномаси бўйича мажбуриятларни бажарилмаганлиги учун экспедитор ФКнинг фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликни белгиловчи 24-бобининг қоидаларига муво фиқ белгиланадиган асосларда ва миқдорда жавобгар бўлади. Экспедитор ўз мажбуриятларини бажаришни, шартномада бош қача ҳол белгиланмаган бўлса, учинчи шахслар зиммасига юклаш мумкин. Бироқ, ФКнинг 730-моддаси, 2-қисмига кўра, мажбуриятни бажаришни учинчи шахс зиммасига юклаш экспедиторни транспорт экспедицияси шартномасининг бажарилиши учун мижоз олдидаги жавобгарликдан озод қилмайди. Мижоз юкка доир ҳужжатлар ҳамда юкнинг хоссалари, уни ташиш шартлари тўғрисидаги бошқа ахборотларни тақдим этиш мажбуриятини бузса, экспедиторга етказилган зарар учун жавобгар бўлади. Транспорт экспедицияси шартномасини бажаришдан бир томонлама бош тортилганида, бу ҳақда маълум қилган тараф шартноманинг бекор қилиниши туфайли кўрилган зарарни иккинчи тарафга тўлайди (ФКнинг 9, 324-моддалари). 4. Транспорт экспедицияси шартномаси шартларини бузганлик учун жавобгарлик ва шартномани бекор бўлиш асослари ФКнинг 728-моддасида транспорт экспедицияси шартномаси нинг шартларини бузганлик учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик масаласи ўз ифодасини топган. Унга асосан тарафлар шартнома бў йича ўзларига юкланган мажбуриятларни бажармаган ёки лозим да ражада бажармаган тақдирда жавобгар бўлишлари назарда тутилган. Транспорт экспедицияси шартномаси бўйича мажбуриятларни бажармаганлиги ёки тегишли даражада бажармаганлиги учун экспе дитор ФКнинг 24-бобининг қоидаларига мувофиқ белгиланадиган асосларда ва миқдорда жавобгар бўлади. Экспедитор мажбуриятни бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги туфайли мижозга етказилган зарарни тўлаши шарт. Агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада ўзгача тартиб назарда тутилган бўлмаса, зарарни аниқлашда мажбурият бажарилиши керак бўлган жойда, экспедитор мижознинг талабларини ихтиёрий қаноат лантирган кунда, борди- ю, талаб ихтиёрий қаноатлантирилган бўл маса, - даъво қўзғатилган кунда мавжуд бўлган нархлар эътиборга олинади. Суд вазиятга қараб, зарарни тўлаш ҳақидаги талабни қарор чиқарилган кунда мавжуд бўлган нархларни эътиборга олган ҳолда қаноатлантириши мумкин. Бой берилган фойдани аниқлашда мижоз томонидан уни олиш учун кўрилган чоралар ва шу мақсадда кўрилган тайёргарликлар ҳисобга олинади. Транспорт экспедицияси шартномасида экспедиторлар икки ёки ундан ортиқ бўлган ҳолларда субсидиар жавобгарлик вужудга келади. Субсидиар жавобгарлик асослари ва шартлари шартнома ва қонун ҳужжатларида назарда тутилади. Агар экспедитор мажбуриятнинг бузилиши ташиш шартномалари тегишли равишда бажарилмаганлиги туфайли келиб чиққанини исботласа, экспедиторнинг мижоз олдидаги жавобгарлиги тегишли ташувчи экспедитор олдида жавобгар бўладиган қоидаларга мувофиқ белгиланади. Экспедитор мажбуриятни лозим даражада бажариш учун ўзига боғлиқ бўлган ҳамма чораларни кўрганлигини исботласа, у айбсиз деб топилади. Айбнинг йўқлиги мажбуриятни бузган шахс томонидан исботланади. Башарти, қонунда ёки транспорт экспедицияси шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда мажбуриятни бажармаган ёки лозим даражада бажармаган шахс мажбуриятни лозим даражада бажаришга енгиб бўлмайдиган куч, яъни фавқулодда ва муайян шароитларда олдини олиб бўлмайдиган вазиятлар (форс-мажор) туфайли имкон бўлмаган лигини исботлай олмаса, жавобгар бўлади. Мажбуриятни қасддан бузганлик учун жавобгарликни бартараф қилиш ёки чеклаш тўғри сидаги аввалдан келишилган битим у тузилган пайтдан бошлаб ҳақиқий эмас деб топилади. ФКнинг 730-моддасига асосан агар транспорт экспедицияси шартномасидан экспедиторнинг ўз мажбуриятларини шахсан бажариши шартлиги келиб чиқмаса, экспедитор ўз мажбуриятларини бажаришга бошқа шахсларни жалб қилишга ҳақли. Мажбуриятни бажаришни учинчи шахс зиммасига юклаш экспедиторни транспорт экспедицияси шартномасининг бажарилиши учун мижоз олдидаги жавобгарликдан озод қилмайди. Мижоз ёки экспедитор ўн кун олдин бошқа тарафни огоҳлан тириб, транспорт экспедицияси шартномасини бажаришдан бош тортишга ҳақли. Транспорт экспедицияси шартномасини бажаришдан бир томонлама бош тортилганида, бу ҳақда маълум қилган тараф шартноманинг бекор қилиниши туфайли кўрилган зарарни иккинчи тарафга тўлайди (ФКнинг 731- моддаси). Шартнома шартларини ўзгартириш ва бекор қилиш ФКнинг умумий қоидаларидан келиб чиққан ҳолда тарафларнинг келишуви билан амалга оширилади. Адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

Похожие

Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш ( Хак эвазига хизмат курсатиш )
Тадбиркорлик фаолияти сохасида кулланиладиган шартномалар тизими
Пудрат шартномаси. Маиший пудрат шартномаси
Банк омонати ва банк ҳисобварағи шартномаси. Ҳисоб-китоблар. Қарз шартномаси ва кредит шартномаси
Суғурта шартномаси