Muhandislik va kompyuter grafikasi fani va uning vazifalari prоyеksiyalаsh usullаri - Геометрия - Рефераты

Muhandislik va kompyuter grafikasi fani va uning vazifalari prоyеksiyalаsh usullаri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

219 KB

Muhandislik va kompyuter grafikasi fani va uning vazifalari pr о y е ksiyal а sh usull а ri Reja: 1. Muhandislik va kompyuter grafikasi f а ni hamda uning m а qs а di. 2. Prоyеksiyalаsh usullаri. Mаrkаziy prоyеksiyalаsh. 3. Pаrаllеl prоyеksiyalаsh va asosiy xossalari. 4. Ortоgоnаl prоyеksiyalаsh.

Muhandislik va kompyuter grafikasi fani v а uning maqsadi Chizma geometriya umumiy geometriyaning bir shoxobchasi bo’lib, u narsalarni tasvirlash usullari yordamida ularning shakllari, o’lchamlari va o’zaro joylashishlariga tegishli pozitsion va metrik masalalarni yechishni o’rganadi. Chizma geometriya boshqa geometriyalardan o’zining asosiy usuli tasvirlash usuli bilan farq qiladi va u matematika fanlari bilan uzviy bog’liq bo’lib, umumtexnika fanlaridan hisoblanadi. U o’zining tasvirlash usullari yordamida talabaning fazoviy tasavvurini kengaytiradi. Tasvirlarni yasash va oldindan yasalgan tasvirlarni o’qiy bilish, hamda amaliyotdagi turli muhandislik masalalarini yechishga yordam beradi. Chizma geometriya qonun va qoidalari bilan nafaqat mavjud narsalarni, balki tasavvur qilinadigan narsalarni ham tasvirlashi mumkin. Fazodagi shakllarning tekislikdagi chizmalari chizma geometriya usullari bilan ma‘lum qonun-qoidalar asosida hosil qilinadi. Bu chizmalar orqali buyumning fazoviy shaklini chizish va o’lchamlarini aniqlash mumkin. Chizmalarsiz fan va texnika taraqqiyotini tasavvur qilib bo’lmaydi. Arxitektorlar va muhandislar o’z ijodiy fikrlarini faqat chizmalar yordamida to’liq bayon eta oladilar. Chizmalar bo’yicha barcha muhandislik inshootlari quriladi, mashinalar, mashina qismlari, meditsina asboblari va xokazo buyumlar ishlab chiqariladi. Shakllarning bizga ma‘lum bo’lgan barcha geometrik xossalarini ularning chizmalaridan olingan ma‘lumotlardan ham aniqlasa bo’ladi. Shuning uchun ham buyumlarning chizmalarini ularning geometrik xususiyatlarini o’zida aks ettiruvchi tekis geometrik modellar deb atash mumkin. Chizma geometriya fanida qo’yidagilar o’rganiladi: 1. Fazoviy shakllarning tekislikdagi tasvirlarini, ya‘ni tekis modellari (chizmalari)ni yasash usullari; 2. Tekis chizmada geometrik masalalarni grafik yo’l bilan yechish usullari;

3. Shakllarning berilgan tekis chizmalari bo’yicha ularning fazoviy ko’rinishini va vaziyatini tasavvur qilish hamda ularning yaqqol tasvirlarini yasash usullari; 4. Geometrik shakllarning chizmalarini bajarish va o’qish orqali talabaning fazoviy tasavvurini rivojlantirish usullari. Ma‘lumki, geometrik shaklning xossalarini analitik va grafik usullarda tekshirish mumkin. Figuralarning grafik modeliga asosan ularning analitik usulda berilishini va aksincha, figuralarning analitik ko’rinishidan ularning chizmalarini yasash usullarini chizma geometriyada ham ko’rish mumkin. Loyihalanadigan buyumlarni faqatgina grafik usulda tasvirlash hozirgi zamon ishlab chiqarishi talablarini qanoatlantirmaydi. Shuning uchun chizmalarni bajarishda grafik usullar bilan birgalikda analitik usullardan ham foydalaniladi. Keyingi yillarda buyumlarning chizmalarini kompyuter grafikasi vositalari yordamida tayyorlashda avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlarining kirib kelishi chizma geometriya fanining rivojlanishtirishda yangicha mazmun kasb etmoqda. Proyeksiyalash usullari Geometrik tasvirlash bu biror shaklning nuqtalari bilan ikkinchi shaklning nuqtalari orasida bir qiymatli moslik o’rnatishdir. Chizma geometriyada uch o’lchamli R 3 fazoning (tekislikning) har bir nuqtasini ikki o’lchamli R 2 fazoning (tekislikning) har bir nuqtasiga aniq grafik qoidalar asosida mos keltirib, bir qiymatli moslik o’rnatiladi. Shuning uchun chizma geometriyani fazoni tekislikda aks ettiruvchi grafik tasvirlash geometriyasi deb yuritish mumkin. Geometrik fazoni nuqtalar to’plami deb qaralib, ularni proyeksiyalash yo’li bilan tekislikda aks ettiriladi. Masalan, fazoda biror S nuqta tanlab, shu nuqtani fazoning hamma nuqtalari bilan birlashtiriladi. Unda markazi S nuqtada bo’lgan to’g’ri chiziqlar dastasi hosil bo’ladi. Shu fazoda biror P tekislikni kiritamiz. Unda S markazli chiziqlar dastasi bilan P tekislik kesishib, nuqtalar to’plamini hosil qiladi. Tekislikdagi bu nuqtalarni fazodagi nuqtalarning tasviri (proyeksiyasi) deb yuritiladi. Bunda fazodagi nuqtalari bilan P tekislik nuqtalar orasida bir qiymatli moslik o’rnatiladi. Agar S markazli chiziqlar dastasi fazosiga biror sirt kiritilsa, u

holda bu sirtda fazodagi nuqtalarning tasviri hosil bo’ladi va fazo nuqtalari bilan sirt nuqtalari orasida bir qiymatli moslik o’rnatiladi. Chizma geometriyada fazodagi shakllar markaziy yoki parallel proyeksiyalash usullari bilan biror tekislikda tasvirlanadi. Bu tekislikni proyeksiyalar tekisligi deb yuritiladi. Shakllarning proyeksiyalar tekisligidagi tasvirini yasash esa ma‘lum qonun va qoidalarga asoslanib bajariladi. Markaziy proyeksiyalash usuli Markaziy proyeksiyalash usuli geometrik shakllarni tekislikda proyeksiyalashning umumiy holidir. Markaziy proyeksiyalashda proyeksiyalar markazi S va proyeksiyalar tekisligi P beriladi (1.1-rasm). S va P sistemasida fazodagi biror A nuqta berilgan bo’lsin. A nuqtani S markaz orqali proyeksiyalar tekisligi P ga proyeksiyalaymiz. Buning uchun S markaz bilan A nuqtani to’g’ri chiziq orqali birlashtirib, uni davom ettiramiz. Hosil bo’lgan SA proyeksiyalovchi nur proyeksiyalar tekisligi P bilan A P nuqtada kesishadi (ya‘ni A P = SA ∩ P ). Bunda A P nuqta A nuqtaning S markaz bo’yicha proyeksiyalar tekisligidagi markaziy proyeksiyasi deb yuritiladi. Fazodagi ikkinchi biror ixtiyoriy B nuqta ham A nuqta singari proyeksiyalanib, SB ∩ P = B P nuqtaning P proyeksiyalar tekisligidagi vaziyati aniqlanadi. Agar biror S nuqtani P proyeksiyalar tekisligiga proyeksiyalovchi SS nur P tekislikka parallel bo’lsa ( SC ‖ P ), u holda bu nur P tekisligi bilan cheksiz uzoqlikda kesishib, S P  xosmas nuqtani hosil qiladi. SA , SB , SS ,… to’g’ri chiziqlar proyeksiyalovchi nurlar deb yuritiladi. Fazodagi biror nuqtalar to’plamini proyeksiyalash markazi S orqali P proyeksiyalar tekisligiga proyeksiyalanganda S markazli to’g’ri chiziqlar dastasi hosil bo’ladi. Bu dastani proyeksiyalar tekisligi P bilan kesishuvidan hosil bo’lgan nuqtalar to’plami fazodagi ma‘lum bir nuqtalar to’plamining tasviri bo’ladi. Masalan, ABD uchburchakning markaziy proyeksiyasi A P B P D P uchburchak bo’ladi (1.2-rasm).

Proyeksiyalar tekisligining ostida joylashgan E nuqtaning E P proyeksiyasi SE ∩ P = E P bilan aniqlanadi. Proyeksiyalar tekisligida yotgan K nuqtaning K P markaziy proyeksiyasi nuqtaning o’zi bilan ustma-ust (KK P ) tushadi. Markaziy proyeksiyalash konusli yoki qutbli proyeksiyalash, yoxud perspektiva deb ham yuritiladi. Masalan, markaziy proyeksiyalash apparatida biror m egri chiziq berilgan bo’lsin (1.3-rasm). m egri chiziqning nuqtalari 1.1- rasm 1.2- rasm 1.3- rasm to ’ plamini proyeksiyalar tekisligiga S markaz orqali proyeksiyalansa , uning proyeksiyasi m P egri chiziq hosil bo ’ ladi . U holda S markazdan o’tuvchi proyeksiyalovchi nurlar to’plami konus sirtini hosil qiladi. Markaziy proyeksiyalashda proyeksiyalash markazi va buyumning proyeksiyasiga qarab uning fazodagi vaziyatini aniqlab bo’lmaydi. Parallel proyeksiyalash usuli Markaziy proyeksiyalashdagi S markazni biror yo’nalishda cheksiz uzoqlashtirilsa, u holda SA , SB ,… proyeksiyalovchi nurlar o’zaro parallel bo’ladilar (1.6-rasm). Bunday proyeksiyalash parallel proyeksiyalash deb yuritiladi. Demak, parallel proyeksiyalashni markaziy proyeksiyalashning xususiy holi deb qarash mumkin. Parallel proyeksiyalashda proyeksiyalar tekisligi P va proyeksiyalash yo’nalishi beriladi. P va S sistemasida fazodagi biror A nuqta berilgan bo’lsin (1.4-rasm). Bu nuqtaning proyeksiyasini yasash uchun A nuqtadan s yo’nalishga parallel qilib nur o’tkaziladi. Bu nurning proyeksiyalar tekisligi P bilan kesishgan nuqtasi A P bo’ladi. A P nuqtani fazodagi A nuqtaning s yo’nalish bo’yicha P dagi parallel proyeksiyasi deb yuritiladi. Proyeksiyalar tekisligining ostida joylashgan fazodagi ixtiyoriy biror B nuqtaning s yo’nalish bo’yicha parallel proyeksiyasi B P bo’ladi.

Bunda B va A nuqtalarning proyeksiyalovchi nurlari o’zaro parallel bo’lib, faqat ularning yo’nalishlari qarama-qarshidir. AA P , BB P to’g’ri chiziqlar proyeksiyalovchi nurlar deb yuritiladi. Proyeksiyalar tekisligi P ga tegishli S nuqtaning proyeksiyasi shu nuqtaning o’zida bo’ladi. Fazodagi ixtiyoriy d to’g’ri chiziqni proyeksiyalar tekisligi P ga s yo’nalish bo’yicha proyeksiyalash uchun shu to’g’ri chiziq ustidagi istalgan ikki D va E nuqtalar proyeksiyalari yasalsa kifoyadir (1.4-rasm). Bunda d to’g’ri chiziq nuqtalari orqali o’tuvchi parallel nurlar to’plami proyeksiyalovchi tekislikni hosil qiladi. Parallel proyeksiyalashda s proyeksiyalash yo’nalishining berilishi shartdir. Chunki s proyeksiyalash yo’nalishi berilmagan holda ixtiyoriy A nuqtaning P proyeksiyalar tekisligidagi proyeksiyasini cheksiz ko’p hosil qilish mumkin. Buyumning birgina parallel proyeksiyasi uning fazodagi ko’rinishi va uning o’lchamlari haqida to’liq ma‘lumot bera olmaydi. Buning uchun qo’shimcha shartlar berilishi lozim. Parallel proyeksiyalashni silindrik proyeksiyalash deb ham yuritiladi. Masalan, biror m egri chiziq berilgan bo’lsin (1.5-rasm). Bu egri chiziq 1.4- rasm 1.5- rasm nuqtalaridan o ’ tuvchi s proyeksiyalash yo ’ nalishiga parallel bo ’ lgan proyeksiyalovchi nurlar to ’ plami silindrik sirt hosil qiladi . Bu silindrik sirt proyeksiyalar tekisligi P bilan kesishib, m P egri chiziqni hosil qiladi. Parallel proyeksiyalash ikki xil bo’ladi: • Qiyshiq burchakli parallel proyeksiyalash. Bunda S proyeksiyalash yo’nalishi P proyeksiyalar tekisligi bilan o’tkir yoki o’tmas burchak tashkil qiladi. • To’g’ri burchakli parallel proyeksiyalash. Bunda proyeksiyalash yo’nalishi S proyeksiyalar tekisligi P ga perpendikulyar bo’ladi.

Parallel proyeksiyalashning xossalari Geometrik shakllarni parallel proyeksiyalashning quyidagi xossalari mavjud: 1-xossa . Nuqtaning parallel proyeksiyasi nuqta bo’ladi. 2-xossa . Proyeksiyalovchi nurda yotuvchi barcha nuqtalarning proyeksiyalari bitta nuqtada bo’ladi. 3-xossa . Proyeksiyalash yo’nalishiga parallel bo’lmagan to’g’ri chiziqning proyeksiyasi to’g’ri chiziq bo’ladi. Masalan, 1.6-rasmda s proyeksiya yo’nalishiga parallel bo’lmagan AB to’g’ri chiziq kesmasi proyeksiyalar tekisligi P ga parallel proyeksiyalangan. Bunda AB kesma nuqtalaridan o’tuvchi nurlar proyeksiyalovchi Q tekislikni hosil qiladi. Bu proyeksiyalovchi tekislik bilan P proyeksiyalar tekisligi A P B P kesma bo’yicha kesishadi. Proyeksiyalash yo’nalishiga parallel bo’lgan to’g’ri chiziqning parallel proyeksiyasi nuqta bo’ladi. 1.6-rasmda CD to’g’ri chiziq kesmasi proyeksiya yo’nalishi s ga parallel. Uning P dagi proyeksiyasi C P ≡ D P nuqta bo’ladi. 4-xossa . AB to’g’ri chiziq kesmasiga tegishli E nuqtaning parallel proyeksiyasi E P shu to’g’ri chiziq proyeksiyasi A P B P kesmaning ustida bo’ladi (1.6-rasm). 5-xossa . Agar nuqta to’g’ri chiziq kesmasini biror nisbatda bo’lsa, bu nuqtaning proyeksiyasi ham kesma proyeksiyasini shunday nisbatda bo’ladi. Biror C nuqta AB kesmani AC:CB = r:q nisbatda bo’lsa, unda C P nuqta 1.6-rasm 1.7-rasm A P B P kesmani ham A P C P : C P B P = r:q nisbatda bo’ladi (1.7-rasm). AB to’g’ri chiziq kesmasini s yo’nalish bo’yicha proyeksiyalar tekisligi P ga proyeksiyalaymiz. Bunda proyeksiyalovchi tekislik bilan proyeksiyalar tekisligi P kesishib, A P B P kesmani hosil qiladi. Unda 4-xossaga asosan C ∈ AB

bo’lgani uchun C P ∈ A P B P bo’ladi. AB kesmaning proyeksiyalovchi tekislikdagi A va C nuqtalaridan AC 1 ∥ A P B P va CB 1 ∥ A P B P kesmalarni o’tkazamiz. Unda hosil bo’lgan ACC 1 va CBB 1 uchburchaklar o’zaro o’xshash bo’ladilar. Bu uchburchaklarning o’xshashligidan AC : AC 1 = CB : CB 1 yoki AC : CB = A P C P : C P B P = r:q bo’ladi. 6-xossa . To’g’ri ziqlarning kesishuv nuqtasining proyeksiyasi ularning proyeksiyalarining kesishish nuqtasida bo’ladi. Ya‘ni AB ∩ CD = E bo’lsa, A P B P ∩ C P D P = E P bo’ladi (1.09-rasm). Proyeksiyalash yo’nalishi bo’yicha AB va CD kesmalarining A P B P va C P D P proyeksiyalarini proyeksiyalar tekisligi P dagi proyeksiyalarni yasaymiz. Kesmalarni proyeksiyalovchi tekisliklar o’zaro EE P to’g’ri chiziq bo’yicha kesadi, bunda EE P ∥ S bo’lib, u E nuqtani proyeksiyalovchi nuri bo’ladi. AB va CD kesmalarining kesishuvidan hosil bo’lgan E nuqtaning proyeksiyalar tekisligi P dagi proyeksiyasi E P bo’ladi. 3-xossaga asosan E ∈ AB va E ∈ CD bo’lgani uchun E P ∈ A P B P va E P ∈ C P D P bo’lishi shart. Demak, E P nuqta A P B P va C P D P kesmalar uchun umumiy nuqtadir. 7-xossa . Parallel to’g’ri chiziqlarning tekislikdagi proyeksiyalari ham parallel bo’ladi. Agar AB ∥ CD bo’lsa, A P B P ∥ C P D P bo’ladi. 1.10-rasmda s yo’nalish bo’yicha AB va CD to’g’ri chiziq kesmalarining proyeksiyalar tekisligidagi A P B P va C P D P proyeksiyalari yasalgan. Hosil bo’lgan AB va CD to’g’ri chiziq kesmalarining proyeksiyalovchi tekisliklari proyeksiyalar tekisligi P bilan kesishganda A P B P ∥ C P D P kesmalar hosil bo’ladi. 8-xossa . Parallel to’g’ri chiziq kesmalarining nisbati bu kesmalar proyeksiyalarining nisbatiga teng bo’ladi. Ya‘ni AB ∥ CD bo’lib, AB : CD = q bo’lsa, A P B P : C P D P = q bo’ladi (1.10-rasm). Bunda 3xossaga asosan A P B P ∥ C P D P xosil bo’ladi. AB va CD to’g’ri chiziq

kesmalarining proyeksiyalovchi tekisliklarida BE ( BE ∥ A P B P ) va DF ( DF ∥ C P D P ) kesmalarni o’tkazamiz. U holda ABE va CDF 1.10-rasm uchburchaklarning parallelligi va o’xshashligidan AB : AE = CD : CF yoki AB : CD = AE : CF = q kelib chiqadi. Demak, AB : CD = A P B P : C P D P = q bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Engeneering Drawing, M.B. Shah, B.C. Rana., Darslik, Indiya, 2009 y. 2. Sh. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya. Darslik T. TURON IQBOL, 2007 y. 232 bet. 3. Davletov S.A. Chizma geometriya O’quv qo’llanma, T., TTYeSI, 2006 y. 132 bet. 4. Usmonov J.A. Chizma geometriya kursi. T. ‘Ta‘lim nashriyoti, 2014 y. 240 bet.

Похожие

Chizma gеomеtriya fani o’quv materiallarining mazmuni. Proyеktsiyalashning moxiyati va uning asosiy usullari

Chizmada tаsvirni аlmаshtirish usullаri

Chizma geometriya fani va chizma tuzishning nazariy asoslari

“Kasbiy pedagogika” fanining mazmuni maqsadi va vazifalari

Madaniy ma’rifiy ishlarni rejalashtirish va Uslubiy raxbarlik fani xakida tushuncha.