Mоnj chizmаsidа nuqtаning оrtоgоnаl prоyеksiyalаri xususiy vaziyatdagi nuqtalar - Геометрия - Рефераты

Mоnj chizmаsidа nuqtаning оrtоgоnаl prоyеksiyalаri xususiy vaziyatdagi nuqtalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

553.5 KB

M о nj chizm а sid а nuqt а ning о rt о g о n а l pr о y е ksiyal а ri xususiy vaziyatdagi nuqtalar Reja: 1. Monj chizmasida nuqtaning ortogonal proyeksiyalari. 2. Nuqtaning choraklarda joylashuvi. 3. Nuqtaning oktantlarda joylashuvi. 4. Xususiy vaziyatdagi nuqtalar. 5. Nuqtaning H, V, W tekisliklarga va koordinata o'qlariga tegishliligi.

Monj chizmasida nuqtaning ortogonal proyeksiyalari Biror buyumning tasviriga qarab uni o’qilishini ikkita o’zaro parallel bo’lmagan proyeksiyalar tekisligiga proyeksiyalash orqali ta‘minlash mumkin. Proyeksiyalar tekisliklarini o’zaro perpendikulyar vaziyatda tanlab olinishi buyum tasvirini o’qilishini osonlashtiradi. O’zaro perpendikulyar bo’lgan ikki tekislik bir–biri bilan kesishib fazoni to’rt qismga – kvadrantlarga (choraklarga) bo’ladi. Fazoda gorizontal vaziyatda joylashgan (2.1–rasm) H tekislik gorizontal proyeksiyalar tekisligi, vertikal joylashgan V tekislik f rontal proyeksiyalar tekisligi deb ataladi. H va V proyeksiyalar tekisliklari o’zaro perpendikulyar bo’lib, ularning kesishgan Ox chizig’i proyeksiyalar o‘qi deyiladi. Bunda H va V tekisliklar proyeksiyalar 2.1-rasm 2.2-rasm 2.3-rasm sistemasini hosil qiladi. Proyeksiyalar tekisliklari sistemasining bunday fazoviy modelida turli geometrik shakllar, shuningdek, detallar, mashina va inshootlarni joylashtirib, so’ngra ularning chizmalarini yasash katta noqulayliklar tug’diradi va zaruriyati ham bo’lmaydi. Buyumlarning chizmalarini bajarishda bu tekisliklarning bir tekislikka joylashtirilgan (jipslashtirilgan) tekis tasvirlaridan foydalaniladi. Shu maqsadda V proyeksiyalar tekisligi qo’zg’almasdan, H gorizontal proyeksiyalar tekisligini Ox proyeksiyalar o’qi atrofida pastga 90º ga aylantirib, V tekislik bilan ustma– ust tushirib jipslashtiriladi (2.2–rasm). Natijada, H va V tekisliklarda bajarilgan barcha yasashlar asosiy chizma tekisligi sifatida qabul qilingan V frontal proyeksiyalar tekisligiga joylashtiriladi. Bunda nuqta yoki geometrik shaklning

bitta tekislikda joylashtirilgan ikki – gorizontal va frontal tasvirlari – tekis chizma yoki kompleks chizma – epyur hosil qilinadi. Bu usulni birinchi marta fransuz geometri Gaspar Monj (1746-1818) tavsiya etgan. Shuning uchun bu tekis chizmani Monj chizmasi deb ham yuritiladi. Amalda geometrik shakllarning to’g’ri burchakli proyeksiyalarini yasashda asosan proyeksiyalar o’qlaridan foydalaniladi. Shuning uchun chizmada proyeksiyalar tekisliklarining konturini tasvirlash shart emas (2.3–rasm). Ma‘lumki, barcha buyumlar nuqtalar to’plamidan tashkil topgan. Shuning uchun proyeksiyalashni nuqtadan boshlash maqsadga muvofiq bo’ladi. Biror nuqta yoki geometrik shakl fazoning turli choraklarida joylashuvi mumkin. Nuqtaning choraklarda joylashuvi. Birinchi chorakda joylashgan nuqtaning chizmasi. Fazodagi A nuqta birinchni chorakda joylashgan bo’lsin (2.4–rasm). Uning H va V tekisliklardagi proyeksiyalarini yasash uchun bu nuqtadan mazkur tekisliklarga perpendikulyarlar o’tkazamiz va ularning bu tekisliklar bilan kesishish nuqtalarini aniqlaymiz. Faraz qilaylik, A nuqtadan H tekislikka tushirilgan perpendikulyarning asosi A ′ bo’lsin. A nuqtadan V tekislikka tushirilgan perpendikulyarning asosi A ″ ni aniqlash uchun A ′ dan Ox o’qiga perpendikulyar o’tkazamiz va A x nuqtani aniqlaymiz. V tekislikka tushirilgan perpendikulyarlar bilan Ox o’qidagi A x nuqtadan o’tkazilgan perpendikulyar bilan kesishtirib A ″ nuqtasini topamiz. A nuqtadan H va V tekisliklarga o’tkazilgan perpendikulyarlarning A′ va A″ asoslari A nuqtaning to‘g‘ri burchakli proyeksiyalari deb yuritiladi. Bu yerda A ′ – A nuqtaning gorizontal proyeksiyasi , A ″ – uning f rontal proyeksiyasi deb 2.4 - rasm 2.6 - rasm

ataladi va A ( A′,A ″) ko’rinishda yoziladi. Shakldagi AA ′ va AA ″ chiziqlar proyeksiyalovchi nurlar yoki proyeksiyalovchi chiziqlar deyiladi. A nuqtaning chizmasini tuzish uchun tekisliklarning fazoviy modelini yuqorida qayd qilingan qoidaga muvofiq V tekislikka jipslashtiramiz (2.5– rasm). Bunda A nuqtaning A ″ frontal proyeksiyasi V tekislikda bo’lgani uchun uning vaziyati o’zgarmay qoladi. Gorizontal A ′ proyeksiyasi H tekislik bilan Ox o’qi atrofida pastga 90º ga buriladi va V tekislikning davomida jipslashadi. Natijada, A nuqtaning A ′ gorizontal hamda A ″ frontal proyeksiyalari Ox o’qiga perpendikulyar bo’lgan bitta chiziqda joylashadi (2.6–rasm). Bunda A′A ″ ⊥ Ox bo’lib, uni proyeksiyalarni bog’lovchi chiziq deb yuritiladi. Ikkinchi chorakda joylashgan nuqtaning chizmasi. Fazodagi biror B nuqta II -chorakda joylashgan bo’lsin (2.7–rasm). Uning proyeksiyalarini yasash uchun bu nuqtadan H va V tekisliklarga perpendikulyarlar o’tkazamiz. Bu perpendikulyarlarning proyeksiyalar tekisliklari bilan kesishgan B ′ va B ″ asoslari B nuqtaning gorizontal va frontal proyeksiyalari bo’ladi. B nuqtaning chizmasini tuzish uchun H tekislikni 2.8–rasmda ko’rsatilganidek V tekislikka jipslashtiramiz . Bunda B nuqtaning B ″ frontal proyeksiyasining vaziyati o’zgarmay qoladi. Uning H tekislikdagi B ′ gorizontal proyeksiyasi esa V tekislikning yuqori qismi bilan jipslashadi va Ox o’qiga perpendikulyar bo’lgan

B ″ B x proyeksiyalarni bog’lovchi chiziqda bo’ladi (2.9 –rasm ). 2.7-rasm 2.8-rasm 2.9-rasm Fazoning II -choragida joylashgan har qanday nuqtaning gorizontal va frontal proyeksiyalari Ox o’qiga perpendikulyar bo’lgan bitta proyeksiyalarni bog’lovchi chiziqda va Ox o’qining yuqorisida joylashadi . Uchinchi chorakda joylashgan nuqtaning chizmasi. Fazodagi biror C nuqta III -chorakda joylashgan bo’lsin (2.10–rasm). Bu nuqtaning gorizontal va 2.10-rasm 2.11-rasm 2.12-rasm frontal proyeksiyalarini yasash uchun H va V tekisliklarga perpendikulyar tushiramiz. Bu perpendikulyarlarning H va V tekisliklardagi C ′ va C ″ asoslari C nuqtaning gorizontal va frontal proyeksiyalari bo’ladi. Nuqtaning chizmasini yasash uchun H tekislikni V tekislikning davomida jipslashtiramiz (2.11–rasm). Bunda C nuqtaning C ′ frontal proyeksiyasi V tekislikda bo’lgani uchun o’z vaziyatini o’zgartirmaydi. Uning C ′ gorizontal proyeksiyasi esa H tekislik bilan birga V tekislikning yuqori qismida jipslashadi va 2.12–rasmda ko’rsatilgan vaziyatni egallaydi.

Fazoning III -choragida joylashgan har qanday nuqtaning gorizontal proyeksiyasi Ox o’qining yuqorisida, frontal proyeksiyasi esa uning ostida, Ox o’qiga perpendikulyar bo’lgan bitta proyeksiyalarni bog’lovchi chiziqda yotadi. To‘rtinchi chorakda joylashgan nuqtaning chizmasi. Fazodagi biror D nuqta fazoda IV chorakda joylashgan bo’lsin (2.13–rasm). Uning H va V tekisliklardagi proyeksiyalarini yasash uchun D nuqtadan bu tekisliklarga perpendikulyar o’tkazamiz. Perpendikulyarlarning H va V tekisliklar bilan kesishgan D ′ va D ″ asoslari D nuqtaning gorizontal va frontal proyeksiyalari bo’ladi. D nuqtaning chizmasini tuzish uchun H tekislikni Ox o’qi atrofida pastga 90° ga aylantiramiz va V tekislik davomi bilan jipslashtiramiz (2.14–rasm). Bunda D nuqtaning D ″ frontal proyeksiyasining vaziyati o’zgarmaydi. Gorizontal D ′ proyeksiyasi esa H tekislik bilan harakatlanib, Ox o’qiga perpendikulyar bo’lgan, D ″ nuqta bilan bitta proyeksiyalarni bog’lovchi chiziqda yotadi (2.15–rasm). Fazoning IV choragida joylashgan har qanday nuqtaning gorizontal va 2.13-rasm 2.14-rasm 2.15-rasm frontal proyeksiyalari Ox o’qiga perpendikulyar bo’lgan bitta proyeksiyalarni bog’lovchi chiziqda va Ox o’qining ostida bo’ladi. Bissektor tekisliklarda joylashgan nuqtalarning chizmalari. Fazoning birinchi va uchinchi choraklarini teng ikkiga bo’luvchi tekislik birinchi bissektor tekisligi, shuningdek, ikkinchi va to’rtinchi choraklarini teng ikkiga bo’luvchi tekislik ikkinchi bissektor tekisligi deb ataladi.

Agar fazodagi nuqtalar proyeksiyalar tekisliklaridan teng uzoqlikda joylashlashgan bo’lsa, bunday nuqtalar bissektor tekisliklarga tegishli nuqtalar bo’ladi. 2.16–rasmda birinchi bissektor tekislikda joylashgan K va L nuqtalarning, 2.17–rasmda esa ikkinchi bissektor tekislikda joylashgan E va F nuqtalarning fazodagi vaziyati va epyurlari ko’rsatilgan. Chizmada birinchi 2.16-rasm 2.17-rasm 2.18-rasm 2.19-rasm bissektor tekislikda joylashgan K va L nuqtalarning proyeksiyalari ( K ′, K ″ va L ′, L ″) Ox o’qidan baravar uzoqlikda joylashadi (2.18–rasm). Ikkinchi bissektor tekislikda joylashgan E va F nuqtalarning proyeksiyalari ( E ′, E ″ va F ′, F ″) chizmada ustma–ust tushadi (2.19–rasm). Xususiy vaziyatdagi nuqtalar. Fazoda biror nuqta proyeksiyalar tekisligida yoki proyeksiyalar o’qida joylashishi mumkin. Masalan, A  H bo’lsin (2.20– rasm). Bunda A nuqtaning gorizontal proyeksiyasi A ′ nuqtaning o’ziga ( A  A ′), frontal proyeksiyasi A ″ esa Ox o’qiga proyeksiyalanadi (2.21–rasm). Shuningdek, nuqta Ox proyeksiyalar o’qida ham joylashishi mumkin. Masalan, B  Ox bo’lsa, bu

nuqtaning B ′ gorizontal va B ″ frontal proyeksiyalari shu B nuqtaning o’ziga proyeksiyalanadi, ya‘ni B ′  B ″  B bo’ladi (2.21-rasm). 2.20-rasm 2.21-rasm Turli choraklarda joylashgan nuqtalarni H va V proyeksiyalar tekisliklariga proyeksiyalash va ularning chizmalarini tuzishdan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: 1. Nuqtaning fazodagi vaziyatini uning ikki ortogonal proyeksiyasi to’la aniqlaydi. Haqiqatan ham, A nuqtaning berilgan A ′ gorizontal va A ″ frontal proyeksiyalaridan perpendikulyar chiqarilsa, ularning kesishish nuqtasi A nuqtaning fazodagi vaziyatini aniqlaydi (2.4–rasm). 2. Fazodagi har qanday nuqtaning gorizontal va frontal proyeksiyalari Ox o’qiga perpendikulyar bo’lgan bir bog’lovchi chiziqda joylashadi. Masalan, A nuqtaning (2.6–rasm) chizmasini yasash uchun H tekislik V tekislik bilan jipslashtirilganda A ′ A x  Ox va A ″ A x  Ox bo’lgani uchun bu nuqtaning A ′ va A ″ proyeksiyalari Ox o’qiga perpendikulyar bo’lgan bir to’g’ri chiziqda bo’lib qoladi. 3. Fazodagi har qanday nuqtaning H va V proyeksiyalar tekisliklaridan uzoqliklarini nuqta gorizontal va frontal proyeksiyalarining Ox o’qigacha bo’lgan masofalari aniqlaydi. Haqiqatan, A nuqtadan H tekislikkacha bo’lgan masofa (2.4– rasm) AA ′= A ″ A x va V tekislikkacha bo’lgan masofa AA ″= A ′ A x . Demak, A nuqtaning H tekislikkacha bo’lgan masofasini A ″ A x va V tekislikkacha bo’lgan masofani A ′ A x masofalar aniqlaydi. Nuqtaning oktantlarda joylashuvi O’zaro perpendikulyar bo’lgan uchta proyeksiyalar tekisligi kesishib, fazoni 8 qismga – oktantlarga bo’ladi (2.22–rasm). Ma‘lumki, H tekislik –

2.22-rasm. 2.23-rasm 2.24-rasm 2.25-rasm gorizontal proyeksiyalar tekisligi, V – frontal proyeksiyalar tekisligi deyiladi. Tasvirdagi W tekislik profil proyeksiyalar tekisligi deb ataladi. Uchta proyeksiyalar tekisliklar o’zaro perpendikulyar joylashgan bo’ladilar, ya‘ni H ⊥ V ⊥ W . Buni H , V va W proyeksiyalar tekisliklari sistemasi deb yuritiladi. Tekisliklarning o’zaro kesishishi natijasida hosil bo’lgan to’g’ri chiziqlar proyeksiyalar yoki koordinata o’qlari deyiladi va Ox , Oy , Oz harflari bilan belgilanadi. Proyeksiyalar o’qlarini tashkil qiluvchi Ox – abssissalar o‘qi, Oy – ordinatalar o‘qi va Oz – applikatalar o’qi deb ataladi. Buni H , V va W proyeksiyalar tekisliklari sistemasi deb yuritiladi. Uchta proyeksiyalar tekisligining o’zaro kesishish nuqtasi O koordinatlar boshi deyiladi. Bu sistemada musbat miqdor Ox o’qiga (2.22–rasm) koordinatlar boshi O dan chapga, Oy o’qiga kuzatuvchi tomonga va Oz o’qiga yuqoriga qaratib qo’yiladi. Bu o’qlarning qarama–qarshi tomonlari manfiy miqdorlar yo’nalishi bo’lib hisoblanadi.

Proyeksiyalar tekisliklarida geometrik shakllarning ortogonal proyeksiyalarini yasashni osonlashtirish uchun, odatda, bu tekisliklarning bir tekislikka jipslashtirilgan tekis tasviridan foydalaniladi. Shu maqsadda H tekislikni Ox o’qi atrofida pastga 90° ga va W tekislikni Oz o’qi atrofida o’ngga 90° ga aylantirib, V tekislikka jipslashtiriladi (2.23–rasm). Bunda Ox va Oz proyeksiyalar o’qlarining vaziyati o’zgarmay qoladi (2.24–rasm). H tekislik V tekislikka jipslashtirilganda Oy o’qining musbat yo’nalishi Oz o’qining manfiy yo’nalishi bilan, Oy o’qining manfiy yo’nalishi esa Oz o’qining musbat yo’nalishi ustma–ust tushadi. Shuningdek, profil proyeksiyalar tekisligi W frontal proyeksiyalar tekisligi V bilan jipslashtirilganda Oy o’qining musbat yo’nalishi Ox o’qining manfiy yo’nalishi bilan, uning manfiy yo’nalishi Ox o’qining musbat yo’nalishi bilan ustma–ust joylashadi. Geometrik shaklning ortogonal proyeksiyalari yasashda asosan H , V va W proyeksiyalar tekisliklari sistemasining koordinatalar o’qlaridan foydalaniladi. Shuning uchun chizmada proyeksiyalar tekisliklarini tasvirlash shart emas (2.24– rasm). Shuningdek, tasvirni soddalashtirish uchun koordinata o’qlarining manfiy yo’nalishlarini chizmada hamma vaqt ham ko’rsatilmaydi (2.25-rasm). Koordinata o’qlarining manfiy yo’nalishlari nuqtaning qaysi oktantga tegishligiga qarab belgilanadi. Biror nuqta berilgan koordinatalariga asosan fazoning turli oktantlaridan birida joylashgan bo’lishi. Buni aniqlash uchun takror koordinata o’qlarining yo’nalishi (2.22-rasm) ishoralariga asosan quyidagi 1-jadvalni keltiramiz. 1-jadval Oktantlar Koordinatalar x y z I + + + II + - + III + - - IV + + - V - + +

VI - - + VII - - - VIII - + -

Nuqtaning H, V, W tekisliklarga va koordinata o'qlariga tegishliligi. Fazodaning I oktantida joylashgan A nuqta va o’zaro perpendikulyar H , V va W proyeksiyalar tekisliklari sistemasi berilgan (2.26,a–rasm). A nuqtaning ortogonal proyeksiyalarini yasash uchun bu nuqtadan proyeksiyalar tekisliklariga perpendikulyarlar o’tkazamiz. F a r a z q i l a y l i k , tushirilgan perpendikulyarning 2.26-rasm asosi A ′ bo’lsin. Mazkur nuqtadan V tekislikka tushirilgan perpendikulyarning asosini aniqlash uchun A ′ dan Ox ga perpendikulyar o’tkazamiz va bu o’qda A x ni topamiz. So’ngra A x dan Ox ga perpendikulyar qilib o’tkazilgan chiziqning A nuqtadan V tekislikka tushirilgan perpendikulyar bilan kesishgan A ″ nuqtasini topamiz. A nuqtadan W tekislikka tushirilgan perpendikulyarning asosini (2.26,a– rasm) aniqlash uchun A ′ dan Oy o’qiga tushirilgan perpendikulyar o’tkazamiz va A y ni belgilaymiz. So’ngra A y dan Oy ga perpendikulyar qilib o’tkazilgan chiziqning A nuqtadan W ga tushirilgan perpendikulyar bilan kesishgan A ″′ nuqtasini topamiz. A nuqtadan W tekislikka tushirilgan perpendikulyarning asosi A ″′ ni A ″ dan Oz o’qigacha o’tkazilgan perpendikulyar orqali ham aniqlash mumkin. a v b g

A nuqtadan H , V va W tekisliklariga o’tkazilgan perpendikulyarlarning asoslari A ′, A ″ va A ″′ nuqtaning ortogonal proyeksiyalari deyiladi. Bunda A ′ – nuqtaning gorizontal proyeksiyasi, A ″ – frontal proyeksiyasi va A ″′ – profil proyeksiyasi deyiladi va A ( A ′, A ″, A ″′) ko’rinishida yoziladi. A nuqtaning chizmasini tuzish uchun V tekislikni qo’zg’atmasdan H va W proyeksiyalar tekisliklarini V tekislikka jipslashtiramiz (2.26,b–rasm). A nuqtaning A ″ frontal proyeksiyasi V tekislikka tegishli bo’lgani uchun uning vaziyati o’zgarmay qoladi. Gorizontal A ′ va profil A ″′ proyeksiyalar H va W tekisliklariga mos ravishda tegishli bo’lgani uchun bu tekisliklar Ox va Oz o’qlar atrofida pastga va o’ngga 90° ga buriladi va 2.26,b,v–rasmda ko’rsatilgan vaziyatni egallaydi. A nuqtaning hosil qilingan chizmasida uning A ′ va A ″ proyeksiyalari Ox ga perpendikulyar bo’lgan bir proyeksion chiziqda, frontal A ″ va A ″′ profil proyeksiyalari esa Oz o’qiga perpendikulyar bo’lgan ikkinchi proyeksion chiziqda joylashadi. Har qanday nuqtaning frontal va profil proyeksiyalari Oz o’qiga perpendikulyar bo’lgan bitta proyeksion bog’lovchi chiziqda yotadi. Shuningdek, 2.26–rasmdan A x A ′= OA y = A z A ″′ ekanligini aniqlash mumkin. Demak, chizmada A nuqtaning A ′ gorizontal va A ″′ profil proyeksiyalari orasidagi proyeksion bog’lanish chizig’i, markazi O nuqtada bo’lgan radiusi OA u ga teng yoy yoki A u nuqtadan 45° da o’tkazilgan chiziq yordamida hosil qilinadi. Shuningdek, A ′ va A ″′ proyeksiyalar orasidagi proyeksion bog’lanishni chizmaning doimiy chizig’i A y OA y burchak A y bissektrisasi T zW chiziq yordami bilan A ′ A 0 A ″′ to’g’ri burchak orqali ham hosil qilish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Engeneering Drawing, M.B. Shah, B.C. Rana., Darslik, Indiya, 2009 y. 2. Sh. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya. Darslik T. TURON IQBOL, 2007 y. 232 bet. 3. Davletov S.A.Chizma geometriya O’quv qo’llanma, T., TTYeSI, 2006 y. 132 bet. 4. Usmonov J.A. Chizma geometriya kursi. – T. ‘Ta‘lim nashriyoti, 2014 y. 240 bet. 5. Karimov A.A., Alimov U.T., Shokirova X.A. Chizma geometriya fanidan amaliy mashg’ulotlar Ish daftari. T., TTYeSI, 2014.

Похожие

Оrtоgоnаl proyeksiya (mоnj usuli)

Chizmа gеоmеtriya vа uning qisqаchа tаriхi

To’g’ri chiziqning оrtоgоnаl prоyеksiyalаri to’g’ri chiziq kesmasini nisbatda bo’lish Fales teoremasi

Umumiy vaziyatdagi o’zaro pеrpеndikulyar

Оrtоgоnаl vа аksоnоmеtrik proyeksiyalаrdа sоya