To’g’ri chiziqning оrtоgоnаl prоyеksiyalаri to’g’ri chiziq kesmasini nisbatda bo’lish Fales teoremasi - Геометрия - Рефераты

To’g’ri chiziqning оrtоgоnаl prоyеksiyalаri to’g’ri chiziq kesmasini nisbatda bo’lish Fales teoremasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

533.5 KB

To’g’ri chiziqning о rt о g о n а l pr о y е ksiyal а ri to’g’ri chiziq kesmasini nisbatda bo’lish Fales teoremasi Reja: 1. To’g’ri chiziqning ortogonal proyeksiyalari. 2. Proyeksiya tekisliklari bilan bir xil burchak tashkil qilgan to’g’ri chiziqlar. 3. Umumiy vaziyatdagi to’g’ri chiziqning analizi. 4. Xususiy vaziyatdagi to’g’ri chiziqlar. 5. To’g’ri chiziq kesmasini nisbatda bo’lish. Fales teoremasi.

To‘g‘ri chiziqning ortogonal proyeksiyalari. To’g’ri chiziq eng oddiy geometrik shakl hisoblanadi. Bir-biridan farqli ikki nuqta orqali faqat bitta to’g’ri chiziq o’tkazish mumkin. Agar fazodagi birbiridan farqli ikkita A va B nuqtalarni o’zaro tutashtirib, uni ikki qarama-qarshi tomonga cheksiz davom ettirilsa, a to’g’ri chiziq hosil bo’ladi (3.1- rasm). To’g’ri chiziqning ikki nuqta bilan chegaralangan qismi to‘g‘ri chiziq kesmasi deyiladi. a 3.1- rasm To’g’ri chiziqlar a , b , c kabi yozma harflar bilan belgilanadi. Agar to’g’ri chiziqlar chegaralangan bo’lsa, u holda AB , C D , EF ,... tarzida belgilanadi. To’g’ri chiziqning proyeksiyalar tekisliklardagi proyeksiyalari holatini uning ikki ixtiyoriy nuqtasining proyeksiyalari aniqlaydi. Masalan, 3.1,a-rasmda berilgan a to’g’ri chiziqning ortogonal proyeksiyalarini yasash uchun bu chiziqqa tegishli ikki A va B nuqtalarning ortogonal A ′ , A ″ va B ′ , B ″ proyeksiyalari yasaladi. Bu ikki nuqtaning bir nomli proyeksiyalarini tutashtiruvchi a ′ va a ″ chiziqlar fazoda berilgan a to’g’ri chiziqning gorizontal va frontal proyeksiyalari bo’ladi. Shuningdek, AB kesma va uning A ′ B ′ va A ″ B ″ proyeksiyalari a to’g’ri chiziqning fazodagi vaziyatini va uning a ′ , a ″ proyeksiyalarini aniqlaydi (3.1,b-rasm). Ta‟rif . Proyeksiyalar tekisliklarining birortasiga parallel yoki perpendikulyar bo’lmagan to’g’ri chiziq umumiy vaziyatdagi to’g’ri chiziq deyiladi. To’g’ri chiziqning gorizontal va frontal proyeksiyalariga asosan uning profil proyeksiyasini ham yasash mumkin. Buning uchun uning yuqorida tanlab olingan A va B nuqtalarning profil proyeksiyalari yasaladi va ular o’zaro tutashtiriladi (3.2- rasm). b

To’g’ri chiziq proyeksiyalari faqat uning kesmasi proyeksiyalari orqaligina emas, balki ixtiyoriy qismi bilan ham berilishi mumkin. Umumiy vaziyatdagi to’g’ri chiziqning ortogonal proyeksiyalari to’g’ri chiziq bo’ladi va a b v 3.2-rasm ular proyeksiyalar o’qlariga nisbatan ixtiyoriy burchaklarni tashkil etadi. Bu burchaklar harflari bilan belgilanadi. Bu burchaklar AB kesmaning H , V , W proyeksiyalar tekisliklari bilan mos ravishda hosil qilgan burchaklaridir, ya‘ni = AB ^H, = AB ^V, = AB ^ W . Umumiy vaziyatdagi to’g’ri chiziq kesmasi proyeksiyalar tekisliklariga qisqarib proyeksiyalanadi. Uning haqiqiy uzunligini aniqlash keyingi mavzularda ko’riladi. Proyeksiya tekisliklari bilan bir xil burchak tashkil qilgan to‘g‘ri chiziqlar. (3.2-rasm,v). Agar biror to’g’ri chiziq fazoda H, V va W lar bilan bir xil burchak hosil qilib joylashgan bo’lsa, uning AB kesmasining uchala proyeksiyalari o’zaro teng, ya‘ni AB ^H= AB ^V= AB ^W bo’lsa, A ′ B ′= A ″ B ″= A ″′ B ″′ bo’ladi. Bunda A ′ B ′= B ″ A ″ teng yonli trapetsiyadan 1 B ′=2 B ″=3 A ″′ va 1 B ′=3 B ″′, demak 3 A ″′=3 B ″′ bo’lgani uchun ∠ 3 A ″ B ″=45º bo’ladi. Shu bilan birga A ″′ B ″′ ∥ A ″ B ″ bo’lib, Δ x= Δ y= Δ z bo’ladi. Umumiy vaziyatdagi to’g’ri chiziqning analizi. Umumiy vaziyatda joylashgan to’g’ri chiziq kesmasining proyeksiyalari orqali uning haqiqiy o’lchamini aniqlash va proyeksiyalar tekisliklari bilan hosil qilgan burchaklarini aniqlash masalasi, ya‘ni analizi amaliyotda ko’p uchraydi.

AB to’g’ri chiziq kesmasi hamda uning H, V va W tekisliklardagi proyeksiyalari berilgan bo’lsin (3.3-a, rasm). Kesmaning A nuqtasidan AE ∥ A′B′ to’g’ri chiziq o’tkaziladi va to’g’ri burchakli △ ABE ni hosil qilinadi. Bunda BE=BB′– bo’lgani uchun BE=BB′– EB′=z bo’ladi. To’g’ri burchakli ABE uchburchakning AB gipotenuzasi AE katet bilan  burchak hosil qiladi. Bu burchak AB kesmaning H tekislik bilan hosil qilgan burchagi bo’ladi. To’g’ri chiziq kesmasining V proyeksiyalar tekisligi bilan hosil qilgan  burchagini aniqlash uchun to’g’ri burchakli ABF uchburchakdan foydalanamiz. Bu uchburchakning BF kateti AB kesmasining frontal proyeksiyasi A ″ B ″ ga, ikkinchi AF kateti uning A va B uchlarining V tekislikdan uzoqliklarining ayirmasiga teng bo’ladi. Bunda AF = AA ″ - BB ″ , bo’lib, BB ″ = FA ″ bo’lgani uchun AF = AA ″ - FA ″ = Δ y bo’ladi. To’g’ri burchakli ABF ning AB gipotenuzasi BF katet bilan hosil qilgan burchak AB kesmaning V tekislik hosil qilgan burchagi bo’ladi. 3.3- b, rasmda AB kesmaning W tekislik bilan hosil qilgan burchagini aniqlash ko’rsatilgan. Bu burchakni aniqlash uchun to’g’ri burchakli D ABF dan foydalanamiz. Bu uchburchakning bir kateti AB kesmasining profil A ″′ B ″′ proyeksiyasiga, ikkinchi A D kateti A va B uchlarining W tekislikdan uzoqliklari ayirmasiga teng bo’ladi. Bunda A D = AA ″′ - BB ″′ , bo’lib, BB ″′ = D A ″′ bo’lgani uchun A D = AA ″′ - D A ″′ = Δ x bo’ladi. a 3.3-rasm b

Chizmada kesmaning berilgan proyeksiyalari orqali uning haqiqiy uzunligi va proyeksiyalar tekisliklari bilan hosil qilgan burchaklarini aniqlash uchun yuqoridagi fazoviy model asosida to’g’ri burchakli uchburchaklar yasaladi. Shuning uchun bu usulni to’g’ri burchakli uchburchak usuli deb yuritiladi. Masalan, AB kesmaning A ′ B ′ A ″ B ″ va A ″′ B ″′ proyeksiyalarga asosan uning (3.4-a, shakl) haqiqiy o’lchami va H bilan hosil qilgan  burchagini aniqlash uchun to’g’ri burchakli A ′ B ′ B 0 uchburchak yasaladi. Bu uchburchakning bir kateti kesmaning gorizontal proyeksiyasiga, ikkinchi kateti esa kesmaning A va B uchlarining applikatalari ayirmasi z ga teng bo’ladi. Bu chburchakning A ′ B 0 gipotenuzasi AB kesmaning haqiqiy o’lchami, A ′ B 0 = AB bo’lib, AB ^H= B ′ A ′ B 0 = bo’ladi. Kesmaning V tekislik bilan hosil qilgan burchagini aniqlash uchun to’g’ri burchakli △ A ″ B ″ A 0 ni yasaladi. Bu uchburchakning bir kateti kesmaning frontal A ″ B ″ proyeksiyasiga, ikkinchi kateti esa AB kesma uchlari ordinatalari ayirmasi Δ y ga teng bo’ladi. Hosil bo’lgan B ″ A 0 = AB bo’lib, AB ^V= A ″ B ″ A 0 = bo’ladi. 3.4-rasm AB kesmaning W tekislik bilan hosil etgan burchagini aniqlash uchun esa to’g’ri burchakli △ A ″′ B ″′ A 0 ni yasaymiz (3.4, b-rasm). Bu uchburchakning bir kateti kesmaning profil A ″′ B ″′ proyeksiyasi, ikkinchi kateti kesma uchlarning W tekislikdan uzoqliklarning absissalar ayirmasi Δ x bo’ladi. Hosil bo’lgan B ″′ A 0 = AB bo’lib, AB ^ W = A ″′ B ″′ A 0 =teng bo’ladi. a

Xususiy vaziyatdagi to’g’ri chiziqlar. Ta‟rif. Proyeksiyalar tekisligiga parallel yoki perpendikulyar bo’lgan to’g’ri chiziq xususiy vaziyatdagi to’g’ri chiziq deyiladi. Proyeksiyalar tekisligiga parallel to’g’ri chiziqlar Gorizontal to’g’ri chiziq. Gorizontal proyeksiyalar tekisligi H ga parallel to’g’ri chiziq gorizontal chiziq (yoki gorizontal ) deb ataladi (3.5- a,b rasm). a 3.5- rasm Gorizontalning barcha nuqtalari H tekislikdan barobar masofada ( AA ′= BB ′ h ″ frontal proyeksiyasi Ox o’qiga, h ″′ profil proyeksiyasi esa Oy o’qiga parallel bo’ladi. Gorizontalning h ′ gorizontal proyeksiyasi ixtiyoriy vaziyatda bo’ladi. Bu chiziq kesmasining gorizontal proyeksiyasi o’zining haqiqiy o’lchamiga teng bo’lib proyeksiyalanadi. Chizmadagi  va  burchaklar h gorizontalning V va W tekisliklari bilan mos ravishda hosil qilgan burchaklarining haqiqiy kattaligi bo’ladi, ya‘ni: h ‖ H  h ″ ‖ Ox va h ″′ ‖ Oy , A′B′ =| AB |, β = h^V va γ = h^ W bo’ladi. Frontal to’g’ri chiziq. Frontal proyeksiyalar tekisligi V ga parallel to’g’ri chiziq frontal to‘g‘ri chiziq (yoki frontal ) (3.6. a,b -rasm) deb ataladi. Frontalning b

a 3.6- rasm barcha nuqtalari V tekislikdan baravar masofada bo’lgani uchun chizmada uning f ′ gorizontal proyeksiyasi Ox o’qiga, f ″′ profil proyeksiyasi esa Oz o’qiga parallel bo’ladi. Frontalning frontal proyeksiyasi ixtiyoriy vaziyatda bo’ladi. Mazkur chiziq kesmasining frontal proyeksiyasi uning haqiqiy o’lchamiga teng bo’lib proyeksiyalanadi. Chizmadagi burchaklar f frontalni H va W proyeksiyalar tekisliklari bilan mos ravishda hosil etgan burchaklarning haqiqiy kattaligi bo’ladi, ya‘ni: f ‖ V f ʹ‖ Ox va f ″′ ‖ Oz , A ʺ B ʺ =| AB |, = f ^ H va γ = f ^ W bo’ladi. Profil to’g’ri chiziq. Profil proyeksiyalar tekisligi W ga parallel bo’lgan to’g’ri chiziq profil to‘g‘ri chiziq (yoki profil ) deb ataladi (3.7, a,b -rasm). Profilning barcha nuqtalari W tekislikdan baravar masofada bo’lgani uchun chizmada uning gorizontal proyeksiyasi Oy o’qiga parallel, frontal proyeksiyasi Oz o’qiga parallel bo’ladi. a b b

3.7-rasm Profilning profil proyeksiyasi ixtiyoriy vaziyatda joylashgan bo’ladi. Mazkur, chiziq kesmasining profil proyeksiyasi o’zining haqiqiy o’lchamiga teng bo’lib proyeksiyalanadi. Chizmadagi α burchaklar profil chiziqning H va V tekisliklar bilan mos ravishda tashkil etgan burchaklarining haqiqiy kattaligi bo’ladi, ya‘ni: p ‖ W  p′ ‖ Oy va p ʺ‖ O z , A ″′ V ″′=| AV |, α = p^H va = p^V bo’ladi. Proyeksiyalar tekisligiga perpendikulyar to’g’ri chiziqlar. Proyeksiyalar tekisligiga perpendikulyar to’g’ri chiziqlar proyeksiyalovchi to‘g‘ri chiziqlar deb ataladi. Gorizontal proyeksiyalovchi to’g’ri chiziqlar. Gorizontal proyeksiyalar tekisligiga perependikulyar to’g’ri chiziq gorizontal proyeksiyalovchi to‘g‘ri a 3.8-rasm. chiziq deb ataladi (3.8, a,b -rasm). Bu to’g’ri chiziq H tekislikka nuqta bo’lib proyeksiyalanadi. Uning frontal va profil proyeksiyalari Oz o’qiga parallel bo’ladi. Bu to’g’ri chiziq kesmasi V va W ga o’zining haqiqiy o’lchami bo’yicha proyeksiyalanadi. Frontal proyeksiyalovchi to’g’ri chiziqlar . Frontal proyeksiyalar tekisligiga perependikulyar to’g’ri chiziqlar f rontal proyeksiyalovchi to‘g‘ri chiziqlar deb ataladi (3.9, a,b -rasm). Bunday to’g’ri chiziq V tekisligiga nuqta bo’lib proyeksiyalanadi. Uning gorizontal va profil proyeksiyalari Oy o’qiga b

a 3.9-rasm parallel bo’ladi. Bu to’g’ri chiziq kesmasi H va W proyeksiyalar tekisliklariga o’zining haqiqiy o’lchami bo’yicha proyeksiyalanadi. Profil proyeksiyalovchi to’g’ri chiziq. Profil proyeksiyalar tekisligiga perpendikulyar to’g’ri chiziqlar profil proyeksiyalovchi to‘g‘ri chiziqlar deb ataladi (3.10, a,b -rasm). Bu to’g’ri chiziqlar profil tekisligiga nuqta bo’lib proyeksiyalanadi. Uning gorizontal va frontal proyeksiyalari Ox o’qiga parallel bo’ladi. Bu to’g’ri chiziq kesmasi H va V ga o’zining haqiqiy o’lchami bo’yicha proyeksiyalanadi. Proyeksiyalar tekisliklari va koordinata o‘qlariga tegishli to‘g‘ri chiziqlar. To’g’ri chiziqlar H , V va W proyeksiyalar tekisliklariga va Ox , Oy , Oz proyeksiyalar o’qlariga tegishli bo’lishi mumkin. Agar to’g’ri chiziq biror proyeksiyalar tekisligiga tegishli bo’lsa, bu to’g’ri b b

3.11- rasm a b chiziqning bir proyeksiyasi bevosita to ’ g ’ ri chiziqning o ’ ziga , qolgan ikki proyeksiyasi esa koordinatalar o ’ qiga proyeksiyalanadi . Masalan, CD ( C′D′ , C″D″ ) to’g’ri chiziq frontal proyeksiyalar tekisligi V ga tegishli bo’lgani uchun (3.11, b - rasm), uning C″D″ frontal proyeksiyasi mazkur to’g’ri chiziqqa, gorizontal C′D′ proyeksiyasi Ox o’qiga, profil C″′D″′ proyeksiyasi esa Oz o’qiga proyeksiyalanadi. Shuningdek, 3.11, a -rasmda H tekislikka tegishli AB ( A′B′ , A″′B″′ ) to’g’ri chiziqning, va 3.11, v -rasmda esa W tekislikka tegishli EF ( E′ F ′ , E″′ F ″′ ) to’g’ri chiziqlar proyeksiyalarining joylashishi ko’rsatilgan. To ’g’ri chiziq koordinata o’qlariga tegishli bo’lsa, uning ikki proyeksiyasi shu o’qning o’ziga proyeksiyalanadi, bir proyeksiyasi esa koordinata boshi O ga nuqta bo’lib proyeksiyalanadi. Masalan, ℓ ∈ Ox to’g’ri chiziqning ℓ ′ gorizontal ℓ ″ frontal proyeksiyalari Ox o’qida, uning ℓ ″′ profil proyeksiyasi esa koordinata boshi O ga proyeksiyalanadi (3.12- rasm). To’g’ri chiziq kesmasini berilgan nisbatda bo’lish. Fales teoremasi. 3 . 12 - rasm

Parallel proyeksiyalashning xossasiga asosan biror nuqta fazodagi to’g’ri chiziq kesmasini qanday nisbatda bo’lsa, uning bir nomli proyeksiyalari to’g’ri chiziq kesmasining proyeksiyalarini ham shunday nisbatlarda bo’ladi. Yunon matematigi Fales teoremasiga asosan: Agar burchak tomonini kesadigan parallel to’g’ri chiziqlar uning bi r tomonidan teng kesmalar ajratsa, ikkinchi tomonidan ham teng kesmalar ajratadi. 3.13-rasmda berilgan chizmaga asosan C nuqta AB kesmani AC : CB nisbatda bo’lgan deb qabul qilinsin. Yuqoridagi xossaga binoan, C nuqtani proyeksiyalari AB kesmaning proyeksiyalarini xuddi shunday nisbatlarda bo’ladi, ya‘ni AC : CB = A ′ C ′: C ′ B ′= A " C ": C " B ". To’g’ri chiziqqa tegishli nuqtaning bunday xususiyatidan foydalanib, har qanday to’g’ri chiziq kesmasini ixtiyoriy nisbatda proporsional bo’laklarga bo’lish mumkin. Masalan 3.14-rasmda berilgan AB ( A ′ B ′ , A ″ B ″ ) to’g’ri chiziq kesmasini teng 5 bo’lakka bo’lish uchun kesmaning ixtiyoriy, masalan, gorizontal proyeksiyasining A′ uchidan ixtiyoriy burchakda yordamchi a to’g’ri chiziq o’tkaziladi. Bu to’g’ri chiziqqa ixtiyoriy o’lchamli teng kesmalar besh marta qo’yib chiqiladi. So’ngra 5 va B ′ nuqtalarni o’zaro tutashtirilib, 4, 3, 2 va 1 nuqtalardan 5 B ′ chiziqqa parallel chiziqlar o’tkaziladi. 3.13-rasm 3.14-rasm Natijada, A ′ B ′ kesma 5 ta teng bo’lakka bo’linadi. To’g’ri chiziq kesmasining gorizontal A ′ B ′ proyeksiyasidagi bu nuqtalardan foydalanib kesmaning A ″ B ″ frontal proyeksiyasini proyeksion bog’lanish chiziqlari yordamida teng 5 bo’lakka bo’lish qiyin emas. Chizmadagi C nuqta AB to’g’ri chiziq kesmasini AC : CB =3:2 nisbatda bo’ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Engeneering Drawing, M.B. Shah, B.C. Rana., Darslik, Indiya, 2009 y. 2. Sh. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya. Darslik – T. TURON IQBOL, 2007 y. 232 bet. 3. Davletov S.A.Chizma geometriya‖ O’quv qo’llanma, T., TTYeSI, 2006 y. 132 bet. 4. Usmonov J.A. Chizma geometriya kursi. – T. ‘Ta‘lim nashriyoti, 2014 y. 240 bet. 5. Karimov A.A., Alimov U.T., Shokirova X.A. Chizma geometriya fanidan amaliy mashg’ulotlar Ish daftari. T., TTYeSI, 2014.

Похожие

To’g’ri chiziq

To’g’ri chiziqning umumiy tenglamasi. Ikki to’g’ri chiziqning kesishuvi

Fazoda to’g’ri chiziq

Ikki to’g’ri chiziq

To’g’ri chiziqning ortogonal proyeksiyalari