Metrik va pozitsion masalalar yechish - Геометрия - Рефераты

Metrik va pozitsion masalalar yechish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

324 KB

Metrik va pozitsion masalalar yechish Reja: 1. Proyeksiya tekisliklarini almashtirish usulidan foydalanib masalalar yechishni o’rgatish. 2. Aylantirish usulida masala yechishni o‘rgatish . 3. Ustma-ust qo’yish(jipislashtirish) usulida masala yechishni o‘rgatish. 4.Tеkis- parallеl harakatlantirish usulida masala yechishni o‘rgatish.

1. Proyeksiya tekisliklarini almashtirish usulidan foydalanib masalalar yechishni o’rgatish. 1–masala. A ( A ′, A ″) nuqtadan ∆ BC D(∆ B ′ C ′D′,∆ B ″ C ″D″) tekislikkacha bo‘lgan masofani aniqlansin (4.1–rasm). Echish. Bu masofa A nuqtadan ∆ BC D tekislikka tushirilgan perpendikulyar bilan o‘lchanadi. Masalani yechish uchun chizmada yangi proyeksiyalar o‘qini uchburchak tekisligining asosiy chiziqlaridan biriga, masalan, gorizontaliga perpendikulyar, ya’ni O 1 x 1  B ′1′ qilib o‘tkaziladi. So‘ngra uchburchakning to‘g‘ri chiziq kesmasi shakldida proyeksiyalangan yangi proyeksiyalovchi D″ 1 B ″ 1 C ″ 1 vaziyatini va nuqtaning A ″ 1 proyeksiyasi yasaladi. Izlangan masofaning haqiqiy uzunligi A ″ 1 dan D″ 1 B ″ 1 C ″ 1 kesmaga o‘tkazilgan A ″ 1 K″ 1 perpendikulyar bo‘ladi. Bu masofaning gorizontal va frontal proyeksiyalari teskari proyeksiyalash bilan K′ va K″ proyeksiyalarni aniqlanadi. Mazkur K′ va K″ nuqtalar A nuqtaning A ′ va A ″ proyeksiyalaridan uchburchakning gorizontal hamda frontallariga mos ravishda tushirilgan perpendikulyarning proyeksiyalarida bo‘ladi. rasm. 2–m asala . ∆ ABC (∆ A ′ B ′ C ′ , ∆ A ″ B ″ C ″ ) va ∆EFD(∆E′F′D′, ∆E″F″D″) tekisliklar kesishish chizig‘ining proyeksiyalari va uchburchaklarning ko‘rinishligi aniqlansin. (4.2– rasm ).

Ye chish. Masalani yechish uchun berilgan uchburchaklarning biri, masalan, ∆EFD ni proyeksiyalovchi vaziyatga keltiriladi. Buning uchun chizmada ∆EFD ning D′1′ va D″1″ gorizontalining proyeksiyalarini hamda unga perpendikulyar, ya’ni O 1 X 1  D′1′ qilib yangi proyeksiyalar o‘qini o‘tkaziladi. So‘ngra uchburchaklarning yangi A ″ 1 B ″ 1 C ″ 1 va E″ 1 F″ 1 D″ 1 proyeksiyalari yasaladi. Bunda ∆EFD ning mazkur proyeksiyasi to‘g‘ri chiziq kesmasi shaklida proyeksiyalanadi. Proyeksiyalar tekisliklarining yani tizimida ikki uchburchaklar 2″ 1 3″ 1 to‘g‘ri chiziq bo‘yicha kesishadi. Kesishish chizig‘ining 2′3′ gorizontal va 2″3″ frontal proyeksiyalarini teskari proyeksiyalash bilan uchburchaklarning dastlabki berilgan proyeksiyalari aniqlanadi. So‘ngra chizmada topilgan 2′3′ va 2″3″ kesmalarni ∆EFD ning E′F′, E″F″ va D′F′, D″F″ tomonlari bilan kesishgan L′, L″ va T′, T″ nuqtalar aniqlanadi. Natijada, hosil bo‘lgan L′T′ va L″T″ chiziqlar ikki uchburchak kesishish chizig‘ining proyeksiyalari bo‘ladi. Chizmada uchburchaklarning ko‘rinishligini aniqlash uchun ulardagi 4′, 4″ va 5′, 5″, shuningdek, 6′, 6″ va 7′, 7″ konkurent nuqtalardan foydalaniladi. 3–masala. ∆ ABC ( A ′ B ′ C ′ , A ″ B ″ C ″ ) va ∆ AB D( A ′ B ′D′, A ″ B ″D″) tekisliklari orasidagi ikki yoqli burchakning haqiqiy kattaligi aniqlansin (4.3–rasm). Yechish. Bu burchak berilgan ∆ ABC va ∆ AB D tekisliklariga perpendikulyar bo‘lgan tekisliklar orasidagi chiziqli burchak bilan o‘lchanadi. Shuning uchun ham yangi proyeksiyalar tekisligini ikki tekislikning umumiy AB kesishish chizig‘iga perpendikulyar qilib olinadi. Lekin AB qirra umumiy vaziyayatda bo‘lgani uchun Ox , Н V proyeksiyalar tekisliklari tizimini avval O 1 X 1 , Н V1 ∥ AB qilib (chizmada O 1 X 1 ∥ A ′ B ′ ), so‘ngra O 2 X 2 , 1 1 H V  AB qilib (chizmada O 2 X 2  A ″ 1 B ″ 1 ) ketma–ket almashtiriladi. Natijada, ∆ ABC va ∆ AB D yangi H 1 proyeksiyalar tekisligiga perpendikulyar vaziyatda bo‘lib qoladi va o‘zaro kesishuvchi kesmalar shaklida proyeksiyalanadi. Bu kesmalar orasidagi  chiziqli o‘tkir burchak izlangan burchak bo‘ladi.

rasm. rasm. 2.Aylantirish usulida masala yechish. 4 –masala . ∆ ABC (∆A′B′C′, ∆A″B″C″) tekislikning H tekislik bilan tashkil etgan  burchagini aniqlansin ( 4 . 4 –rasm). Yechish. Izlangan α burchakni aniqlash uchun berilgan ∆ ABC tekislikni frontal proyeksiyalovchi vaziyatga keltirish kerak bo‘ladi. Buning uchun uchburchakning biror, masalan, C nuqtasidan i ′ ⊥ H aylanish o‘qi o‘tkaziladi va bu o‘q atrofida uchburchakni h 1 ⊥ V (epyurda h′ 1 ⊥ V ) vaziyatga kelguncha aylantiriladi. Bunda, uchburchakning A , B va C nuqtalari ham φ º burchakka harakatlanadi. Chizmada uchburchak uchlarning yangi A ′ 1 , B ′ 1 va C ′ 1 proyeksiyalari orqali uning A ″ 1 B ″ 1 C ″ 1 frontal proyeksiyalarini aniqlanadi. Bu nuqtalar o‘zaro tutashtirilsa, A ″ 1 B ″ 1 C ″ 1 kesma (uchburchakning yangi frontal proyeksiyasi) hosil bo‘ladi. Bu kesmaning Ox o‘qi bilan tashkil etgan α burchagi ∆ ABC ni H tekislik bilan hosil etgan burchagiga teng bo‘ladi.

rasm. 5–masala . Umumiy vaziyatdagi ∆ ABC (∆ A ′ B ′ C ′, ∆ A ″ B ″ C ″) ning haqiqiy o‘lchami aniqlansin. Yechish. Uchburchak gorizontali h(h′, h″) o‘tkaziladi. ∆ ABC ning haqiqiy o‘lchamini aniqlash uchun uning B ( B ′, B ″) va C ( C ′, C ″) uchlari aylantirish radiuslarining haqiqiy o‘lchamlari aniqlanadi. Chizmada B nuqtaning aylantirish radiusini aniqlash uchun uning O ′ B ′ va O ″ B ″ proyeksiyalaridan foydalanib, to‘g‘ri burchakli ∆ O ′ o B ′ B ′ o ni yasaymiz. Bu uchburchakning O ′ B ′ o gipotenuzasi B nuqtaning aylantirish radiusi bo‘ladi. B nuqtaning yangi vaziyati aylantirish markazining gorizontal proyeksiyasi O ′ dan radiusi O ′ B o ga teng qilib o‘tkazilgan yoyning harakat tekisligining M H izi bilan kesishgan B o nuqtasi bo‘ladi.

a) b) v) rasm. Uchburchakning S va D nuqtalari aylanish o‘qiga tegishli bo‘lgani uchun ularning fazoviy vaziyatlari o‘zgarmaydi. Uchburchak A nuqtasi aylantirish radiusining haqiqiy o‘lchamini ham B nuqta aylantirish radiusining haqiqiy o‘lchamini topish kabi aniqlash mumkin. Ammo uchburchakning A nuqtasi h o‘qi atrofida B nuqta kabi harakatlanganda N ( N H ) tekislikka va uchburchakning AB tomoniga tegishli bo‘lib qoladi. Uchburchakning AB tomoni esa qo‘zg‘almas D nuqtadan o‘tadi. Shuning uchun chizmada A nuqtaning yangi vaziyatini aniqlash uchun B 0 va D′ nuqtalar o‘zaro tutashtiriladi va A ′ nuqtadan C ′D′ ga tushirilgan perpendikulyar bilan kesishguncha davom et t iri li b, A 0 nuqta topiladi. Agar A 0 , B 0 va C ′ nuqtalar o‘zaro tutashtirilsa , uchburchakning haqiqiy kattaligi hosil bo‘ladi . Agar uchburchakning biror tomoni (masalan, AC ) gorizontal vaziyatda berilgan bo‘lsa, masala 4.5,b-rasmda ko‘rsatilgan kabi yechiladi. 4.5,v-rasmda aylanish o‘qi gorizontal bo‘lib, uchburchak konturidan tashqarida C nuqta orqali o‘tkazilgan. Bu holda uchburchakning haqiqiy kattaligi uning gorizontal proyeksiyasi bilan ustma-ust tushmaydi, natijada, masalaning yechimi yaqqolroq bo‘ladi.

3. Ustma-ust qo‘yish (jipslashtirish) usuli yordamida masalalar еchish bo‘yicha tushunchalar 4.6,a–rasmda umumiy vaziyatdagi Q tekislikni Q N gorizontal izi atrofida aylantirib, H tekislikka jipslashtirish ko‘rsatilgan. Tekislikning gorizontal izi aylanish o‘qi sifatida qabul qilingani uchun uning vaziyati o‘zgarmaydi. Bu tekislikni H tekislikka jipslashtirish uchun mazkur tekislikka tegishli biror nuqtaning H tekislikka jipslashtirish kifoya. Bunday nuqta sifatida tekislikning frontal iziga tegishli B(B ′ ,B ″ ) nuqtani olish mumkin. Bu nuqta orqali Q N ga perpendikulyar M gorizontal proyeksiyalovchi tekislik o‘tkaziladi. B nuqta O ′ B o =R radiusli yoy bo‘yicha M N iz bilan kesishguncha aylantiriladi. Natijada, hosil bo‘lgan B ′ 1 nuqta bilan Q x ni o‘zaro tutashtirsak, Q tekislikni H tekislikka jipslashtirilgan vaziyatiga ega bo‘lamiz. Tekislikni bunday jipslashtirganda unga tegishli geometrik shakllar H tekislikka jipslashib, haqiqiy o‘lchamlarida proyeksiyalanadi. a) b) rasm. 4.6,a–rasmdan shuni aniqlash mumkinki, Q tekislikni Q N izi atrofida aylantirib, uni H tekislikka jipslashtirishda Q V iziga tegishli Q x B 1 kesma o‘zining haqiqiy o‘lchamiga teng bo‘lgani uchun Q x B ″=Q x B ′ 1 bo‘ladi. Demak, chizmada Q(Q N , Q V ) tekislikni H tekislikka jipslashtirish uchun uning Q V izida tanlab olingan

B ≡ B ″ nuqtani va Q X markazdan Q x B ″ radius bilan yoy chizib, M tekislikning M N izi bilan kesishgan B 1 nuqta aniqlanadi. So‘ngra B 1 va Q X nuqtalardan tekislikning Q V 1 izi o‘tkaziladi. Chizmada P ( P N , P V ) tekislikni P N izi atrofida aylantirib, H tekislikka jipslashtirish uchun aylantirish radiusining haqiqiy o‘lchamini aniqlash zarur bo‘lsin (4.6,b–rasm). Ma’lumki, aylantirish radiusi tekislikning aylanish o‘qiga perpendikulyar bo‘ladi. To‘g‘ri burchakning proyeksiyalanish xususiyatiga ko‘ra, tekislikning P V izida olingan A ( A ′, A ″) nuqtaning A ′ proyeksiyasidan tekislikning P N iziga perpendikulyar o‘tkaziladi va O ′ hamda O ″ nuqtalarni topamiz. Chizmada hosil bo‘lgan O ′ A ′ va O ″ A ″ aylantirish radiusining proyeksiyalari, O ′ A 0 esa uning haqiqiy o‘lchami bo‘ladi. Xuddi shuningdek P(P H , P V ) tekislikni V tekislikka ham jipslashtirish mumkin (4.7–rasm). Buning uchun berilgan P tekislikning P H gorizontal izida ixtiyoriy A nuqta tanlab, uning aylantirish radiusi P X A ′ aniqlanadi va tekislikning P N izini P V izi atrofida aylantirib, tekislikka jipslashtiriladi. Chizmadan ko‘rinib turibdiki, P tekislikni P N izi atrofida aylantirilganda P x A ′ kesma P x A ″ 1 ga teng bo‘ladi. Umumiy vaziyatda berilgan tekislikka tegishli geometrik shaklning haqiqiy o‘lchamini aniqlash uchun uning xarakterli nuqtalarini proyeksiyalar tekisligiga jipslashtirish yo‘li bilan aniqlanadi. Masalan, Q(Q N , Q V ) tekislikka tegishli ∆ ABC ( A ′ B ′ C ′, A ″ B ″ C ″) ning (4.8–rasm) haqiqiy o‘lchami uning A , B va C nuqtalarini V tekislikka jipslashtirish yo‘li bilan aniqlanadi. Tekislikning jipslashgan holati berilgan bo‘lsa, uning dastlabki vaziyatini tiklash mumkin. Tekislikning dastlabki vaziyatini aniqlash natijasida tekislikka tegishli bo‘lgan shakllarning ham proyeksiyalarini aniqlash mumkin.

rasm. rasm. Masalan, P tekislikning H tekislikka jipslashtirilgan vaziyati P H , P V , P 1 V izlari va shu tekislikka tegishli O 1 markaz va R radiusli aylana berilgan bo‘lsin (4.9– rasm). Bu aylananing P tekislikdagi proyeksiyalarini yasash uchun aylana markazidan tekislikning h′ 1 gorizontali o‘tkaziladi va 1′ 1 nuqta aniqlanadi. Bu nuqtadan tekislikning P N iziga perpendikulyar o‘tkazib, Ox proyeksiyalar o‘qiga tegishli 1′ nuqta topiladi. Bu nuqtadan h′ 1 ning h′ proyeksiyasi o‘tkaziladi. So‘ngra P x markazdan P x 1′ 1 radius bilan o‘tkazilgan yoyning 1′ dan Ox o‘qiga o‘tkazilgan perpendikulyar bilan kesishgan 1″ nuqtasi topiladi. Bu nuqtadan h′ 1 ning h″ proyeksiyasini o‘tkaziladi. So‘ngra 1″ va P x nuqtalar tutashtirilib, tekislikning P V izi hosil qilinadi. Aylana markazining proyeksiyalarini yasash uchun O ′ 1 dan P N ga perpendikulyar o‘tkazib, h′ bilan kesishgan O ′ nuqtani va h″ da O ″ nuqta topiladi. Shuningdek, bu gorizontalda joylashgan aylananing A ′ 1 va B ′ 1 nuqtalarining A ′, A ″ va B ′, B ″ proyeksiyalari aniqlanadi. Tekislikning f′ 1 frontalini aylananing markazi O ′ 1 dan P 1 V ga parallel qilib o‘tkazilib, aylananing E ′ 1 va F′ 1 nuqtalarning E ′, E ″ va F′, F″ proyeksiyalari yasaladi.

rasm. Xuddi shu tarzda aylananing L′ 1 va T′ 1 , C ′ 1 va D′ 1 nuqtalarning proyeksiyalari tekislikning gorizontallari yordamida aniqlanadi. Bu nuqtalarning bir nomli proyeksiyalarini mos ravishda o‘zaro tutashtirsak, aylananing gorizontal va frontal proyeksiyalari – ellipslar hosil bo‘ladi. 4. Tеkis- parallеl harakatlantirish usuli da masala yechish . 6–masala . Umumiy vaziyatdagi ∆ ABC (∆ A ′ B ′ C ′, ∆ A ″ B ″ C ″) tekislikni H tekislikka parallel vaziyatga keltirilsin (4.10–rasm). Echish . 1. ∆ ABC ni avval V tekislikka perpendikulyar vaziyatga keltiramiz. Buning uchun uchburchakning h(h′, h″) gorizontalini o‘tkazamiz. Chizmada ixtiyoriy A ′ 1 nuqta tanlab, bu nuqtadan h′ 1 ⊥ Ox qilib ∆ A ′ 1 B ′ 1 C ′ 1 =∆ A ′ B ′ C ′ yangi gorizontal proyeksiyasini yasaymiz. rasm.

2. ∆ ABC ning yangi vaziyati V tekislikka perpendikulyar bo ‘ lgani uchun uning frontal proyeksiyasi C 1 ″ A 1 ″ B 1 ″ kesma tarzida proyeksiyalanadi . 3. Ixtiyoriy C 2 ″ nuqta tanlab , bu nuqtadan Ox o ‘ qiga parallel to ‘ g ‘ ri chiziq o ‘ tkazamiz va unga C 2 ″ A 2 ″ B 2 ″= C 1 ″ A 1 ″ B 1 ″ bo ‘ lgan kesmani o ‘ lchab qo ‘ yamiz . Parallel harakatlantirishning qoidas iga muvofiq uchburchak gorizontal proyeksiyasining A 2 ′ B 2 ′ va C 2 ′ nuqtalari mos ravishda V 1 N , V 2 N va V 3 N frontal tekisliklarning izlari bo ‘ yicha harakatlanishidan ∆ A 2 ′ B 2 ′ C 2 ′ hosil bo‘ladi. Natijada, ∆ A 2 B 2 S 2 H ga parallel bo‘ladi va berilgan uchburchakning haqiqiy o‘lchamiga teng bo‘lgan proyeksiyasi hosil bo‘ladi. Chizmadagi α burchak ∆ ABC ning H tekislik bilan hosil qilgan burchagini ko‘rsatadi. 7–masala . D(D′, D″) nuqtadan ∆ ABC (∆ A ′ B ′ C ′, ∆ A ″ B ″ C ″) tekislikkacha bo‘lgan masofa aniqlansin (4.11,a–rasm). Yechish . 1. ∆ ABC ni parallel harakatlantirib, proyeksiyalar tekisliklarining biriga, masalan, V tekislikka perpendikulyar vaziyatga keltiramiz. Buning uchun mazkur uchburchakni h(h′, h″) gorizontalini V tekislikka perpendikulyar vaziyatga keltirib, A 1 ′1 1 ′= A ′1′ va ∆ A 1 ′ B 1 ′ S 1 ′=∆ A ′ B ′ S ′ qilib yasaladi. D′ nuqtaning D 1 ′ vaziyati ham planimetrik yasashlarga asosan yasaladi. Bunda uchburchakning yangi frontal proyeksiyasi C 1 ″ A 1 ″ B 1 ″ kesma tarzida proyeksiyalanadi. Parallel harakatlantirishning qoidalariga asosan D nuqtaning yangi D′ 1 va D″ 1 proyeksiyalarini aniqlaymiz. 2. Masofaning haqiqiy o‘lchami D 1 ″ nuqtadan C 1 ″ A 1 ″ B 1 ″ kesmaga tushirilgan D 1 ″ E 1 ″ perpendikulyar bilan o‘lchanadi. Izlangan masofaning gorizontal proyeksiyasi D 1 ′ E 1 ′ esa Ox o‘qiga parallel bo‘ladi.

rasm. 3. Izlangan masofaning proyeksiyalarini tekislikning berilgan proyeksiyalarida yasash uchun D nuqtaning D ′ va D ″ proyeksiyalaridan tekislikning h ( h ′, h ″) gorizontali va f ( f ′, f ″) frontaliga tushirilgan perpendikulyarlar proyeksiyalari bilan aniqlanadi . Parallel harakatlantirishning qoidas iga muvofiq E nuqtaning E ″ va E ′ proyeksiyalarini ko‘rsatilgan yo‘nalish bo‘yicha D ′ va D ″ proyeksiyalardan tekislikka tushirilgan perpendikulyarning proyeksiyalarida topamiz. 8– masala . CAB D( C ′ A ′ B ′D′ , C ″ A ″ B ″D″) ikki yoqli burchakning haqiqiy kattaligi parallel harakatlantirish usulidan foydalanib aniqlansin (4.12– rasm ). Ye chish : 1. AB qirrani V tekislikka parallel qilib joylashtiriladi . Buning uchun chizma maydonining ixtiyoriy joyida A′ B ′– A 1 ′ B 1 ′ va A 1 ′ B 1 ′ ∥ Ox qilib joylashtiriladi . 2. A 1 ′ va B 1 ′ nuqtalarga nisbatan D 1 ′, C 1 ′ nuqtalarni planimetrik yasashlardan foydalanib yasaymiz. Hosil bo‘lgan A 1 , C 1 ′, B 1 ′ va D 1 ′ nuqtalar yangi gorizontal proyeksiya bo‘ladi. 3. Parallel harakatlantirish qoidasiga asosan A″, C ″, B ″ va D″ nuqtalar Ox o‘qiga parallel chiziq bo‘yicha harakat qilganligidan A 1 ″, C 1 ″, B 1 ″ va D 1 ″ yangi frontal proyeksiyalari yasaladi. 4. AB qirrani H tekisligiga perpendikulyar qilib joylashtiriladi. Buning uchun A 1 ″ B 1 ″= A 2 ″ B 2 ″ ni chizmaning ixtiyoriy joyida A 2 ′ B 2 ″ ⊥ Ox qilib joylashtiramiz. A ″ 2 B ″ 2 yangi frontal proyeksiya bo‘ladi.

5. C 2 ″ va D 2 ″ nuqtalar esa A 2 ″ va B 2 ″ nuqtalarga nisbatan planimetrik yasashlar bilan yasaladi. 6. Parallel ko‘chirish qoidasiga asosan A ′ 1 , C ′ 1 , B ′ 1 va D′ 1 nuqtalar Ox ga parallel harakat qilib, A ″ 2 ≡ B ″ 2 , C ′ 2 va D′ 2 nuqtalarning yangi gorizontal proyeksiyalarini hosil qiladi. 7. Bu nuqtalar o‘zaro tutashtirilsa, ∠ D 2 ′ A 2 ′ C 2 ′= α chiziqli burchak AB qirradagi ikki yoqli burchakni o‘lchaydi. Bu misolni AB qirrani H ga parallel qilib olishdan boshlab ham yechish mumkin. rasm.

Adabiyotlar: 1. Sh.K. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya. Toshkent, «Iqtisod-moliya», 2006, 2008. 2. B.B.Qulnazarov. Chizma geometriya. Toshkent, «O‘zbekiston», 2006. 3. A.N. Valiyev. Perspektiva. Toshkent, «TDPU rizografi», 2006. 4. Sh.K. Murodov va boshqalar. Chizma geometriya kursi. Toshkent, «O‘qituvchi», 1988. 5. R.Q. Ismatullaev. Chizma geometriya. Toshkent, 2005. 6. I. Raxmonov. Perspektiva. Toshkent, «O‘qituvchi», 1993. 7. R.X. Xorunov. Chizma geometriya kursi. Toshkent, «O‘qtuvchi», 4- nashri, 1997. 8. R.X. Xorunov, A. Akbarov. Chizma geometriyadan masalalar va ularni echish usullari. 2-nashri, «O‘qituvchi», 1995.

Похожие

Umumlashgan pozitsion masalalar

Ulchami aniqlanadigan (metrik) masalalar

Topologik va metrik fazolar va ularning xossalari

Qiyshiq burchakli yordamchi proyeksiyalash. To‘g‘ri burchakli yordamchi proyeksiyalash. Yordamchi proyeksiyalash usullarida masalalar echish

Оrtоgоnаl prоyеksiyalаrni qаytа tuzish usullаri aylаntirish usuli proyeksiya tekisliklarini almashtirish usuli