Dopusk va o`tqazishlar, ularni chizmada belgilanishi - Геометрия - Рефераты

Dopusk va o`tqazishlar, ularni chizmada belgilanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43.5 KB

D opusk va o`t q azishlar, ularni chizmada belgila ni sh i Reja: 1. Umumiy tushunchalar 2. O`lcham dopuski 3. O`tqazishlar, kvalitetlar

Umumiy tushunchalar Hozirgi zamon mashinasozligida ko`p miqdorda ishlab chiqariladigan bir xil funksiyani bajaruvchi detallarning istalgani biror uzel, mexanizm va mashinalarga o`rnatilganda, ular o`rnatiladigan o`ringa, qo`shimcha ishlov bermay va moslamay yig’iladi. Detallarning o`zaro almashuvchanligini ta`minlash uchun ularni chizmalarda ko`rsatilgan nominal o`lchamlariga muvofiq ishlab chiqarish zarur. Loyiha natijasida aniqlanib va GOST 6636-96 ga muvofiq o`ziga yaqin bo`lgan katta qiymatga yaxlitlanib olingan asosiy o`lcham nominal o`lcham deyiladi. (6.1- shakl). Biroq ishlov berishda detalning birorta ham o`lchami nominal o`lchamga teng bo`lolmaydi. Bunga stanok, kesuvchi asbob va o`lchov asboblarining noaniqligi, keskich uchining eyilishi, keskich bilan detalning kesuvchi kuch ta`sirida deformatsiyalanishi va boshqa bir qancha sabablar bo`ladi. Shuning uchun, detallarning o`zaro almashinuvchanligini ta`minlash maqsadida, nominal o`lchamlaridan farqli ravishda ularning eng katta va eng kichik chekli chetga chiqish o`lchamlari belgilanadi (6.1-shakl, b). Nominal o`lcham yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqishini hisoblashning boshlanishi bo`lib xizmat qiladi (6.1-shakl,a). Yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqish yo`l qo`yilgan chegara bilan nominal o`lcham orasidagi algebraik farq bo`lib hisoblanadi. Detalni bevosita o`lchash yo`li bilan aniqlangan o`lchami haqiqiy o`lcham deb aytiladi (6.1-shakl,b). Orasida detalning haqiqiy o`lchami joylashgan ikkita ruxsat etilgan oxirgi o`lchamlar yo`l qo`yilgan chegaradagi o`lchamlar deyiladi. Detalning yo`l qo`yilgan chegaradagi o`lchamlari, uning tayyorlash sifatini ta`minlaydi. Detalning tayyorlash usulidan qat`iy nazar, uzel yoki mashinadagi o`rniga qo`shimcha ishlov bermasdan qo`yib hamda ish paytida o`z funksiyasini barcha texnikaviy talablarga javob bergan holda bajarishga to`liq o`zaro almashinish deyiladi.

O`zaro almashinishning asosiy sharti, talab qilingan o`tkazishni ta`minlashdan iborat. Detallarning birikish xarakteriga , ya`ni zazorli ( ma`lum oraliq bilan ) yoki zazorsiz (bir-biriga nisbatan qisilib-tarang) birikishiga o`tkazish deyiladi. Birikuvchi ikki detalning ichki o`rab oluvchi elementi teshik va tashqi o`raluvchi elementi val deyiladi. Bu terminlar ,albatta shartli bo`lib, ular detalning xoxlagan shakldagi elementi bo`lishi mumkin (6.2-shakl). Birikuvchi detallar bir-biriga nisbatan qo’zg’aladigan (erkin) yoki qo`zg’almaydigan holda joylashgan bo`ladi. Ularni bir-biriga nisbatan erkin joylashishi birikmada oralik (zazor) bo`lganligidan (teshik o`lchami val o`lchamidan katta) (6.3-shakl,a), qo`zg’almaydigan holda joylashishi birikmada zazor bo`lmaganligidan, ya`ni bir-biriga nisbatan qisilib (tarang) joylashishidan hosil bo`ladi. Qo`zg’almaydigan holda joylashganda detallar yig’ilguncha val diametri teshik diametridan katta bo`ladi (6.3-shakl,b). O`lcham dopuski Detalning yo`l qo`yilgan chegarada eng katta va eng kichik o`lchamlar orasidagi farqga dopusk(cheklanish) deyiladi (6.4-shakl). Yo`l qo`yilgan chegarada eng katta o`lcham bilan nominal o`lcham orasidagi farqga yuqori chetga chiqish , eng kichik o`lcham bilan nominal o`lcham orasidagi farqga pastki chetga chiqish deyiladi. Asosiy chetga chiqish yo`l qo`yilgan chegaradagi yuqorigi yoki pastki chetga chiqishlardan biri bo`lib dopusk maydoniga nisbatan “nol” chizig’ini aniqlashda foydalaniladi. Nol’ chiziq bu birikmaning nominal o`lchamiga mos kelib, unda dopusk va o`tkazishlarni grafik tasvirlashda chetga chiqish o`lchami qo`yiladi. Yuqori va pastki chetga chiqishlar bilan chegaralangan maydon dopusk maydoni deyiladi hamda u dopusk qiymati va nominal o`lchamga nisbatan holati bilan aniqlanadi. Masalan, valning nominal diametri 40 mm ga teng, yo`l qo`yilgan chegarada

chetga chiqish yuqorisi +0,008 mm , pasti - 0,008 mm . Diametrga dopusk va yo`l qo`yilgan chegarada diametr qiymati aniqlansin. Diametrga dopusk : 0,008 –(-0,008)=0,016 mm . Yo`l qo`yilgan chegarada eng kichik diametr : 40-008= 39,992 mm , yo`l qo`yilgan chegarada eng katta diametr : 40+0,008 =40,008 mm . Chiziqli o`lchamning yo`l qo`yilgan chegarada yuqori va pastki chetga chiqish, nominal o`lchamga nisbatan kichik shrift bilan uning qatorida yoziladi (6.5-shakl,a). Bunda plyus belgisi, chekli o`lchamning nominal o`lchamdan kattaligini ko`rsatadi, minus belgisi esa chekli o`lchamning nominal o`lchamdan kichikligini kursatadi. Yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqish nolga teng bo`lsa, u yozilmaydi.(6.5- shakl,b). Yo`l qo`yilgan chegarada yuqori va pastki chetga chiqishlarning son qiymati teng bo`lsa, u nominal o`lcham bilan bir xil shriftda bir marta yoziladi (6.6-shakl, a). Yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqishini chizmada qo`yishga misol 6.6-shakl, bda ko`rsatilgan. Yuqori va pastki chetga chiqishlarni ko’rsatuvchi sonning o`lchamlarinominal o`lchamni ko`rsatuvchi sonning o`lchamiga nisbati va ularning yozilish tartibi 6.7-shaklda berilgan. O`tqazishlar, kvalitetlar Yuqorida aytganimizdek, detallarning zazorli yoki zazorsiz birikishiga o`tkazish deyiladi. O`tkazishlar uch guruhga bo`linadi: Zazor bilan o`tkazish . Bunda: sirpanadigan qilib, xarakatlanadigan qilib, qo`zg’aladigan qilib, oson harakatlanadigan qilib o’tkzish , bemalol harakatlanadigan qilib, o`tkazish va harakatlanadigan qilib issiqlayin o`tkazish mumkin; Taranglik bilan o`tkazish . Bunda: qizdirib, presslab, engil presslab o`tkazish mumkin;

O`tadigan o`tkazishlar . Bunda qimirlamaydigan qilib, tig’iz, tarang, jips o`tkazish mumkin. Detal elementlarining o`lchami 100 000 mm .gacha bo`lgan birikmalarda dopusk va o`tkazishlar quyidagi GOSTlarda berilgan: GOST 25346-96. GOST 25347-96. GOST 25348-96. GOST 25349-96 . Bu nominal o`lchamlar quyidagi intervallarga bo`lingan: 1 gacha, 1 dan 500 gacha, 500 dan 10000 gacha. Val yoki teshik sistemasining bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o`tishdagi izchillik darajasida dopuskning qiymatiga kvalitet deb ataladi. GOSTda dopuskning ortib borishi bilan kattalashib boruvchi tartib rakamlar bilan belgilangan 19 ta kvalitet nazarda tutilgan : 01,0,1,2,3,…,17 . 01,0,1,2 lar-eng yuqori aniklikdagi kvalitetlar hisoblanadi. Yo`l qo`yilgan chegarada asosiy teshikning o`lchami o`zgarmasdan, valning o`lchami o`zgarishi xisobida- teshik sistemasida, yoki asosiy valning o`lchami uzgarmasdan,teshikning o`lchami uzgarishi xisobida- val sistemasida (6.8-shakl) berilgan kvalitet va nominal o`lchamlar intervali uchun xar xil turdagi o`tkazishlar hosil bo`ladi (6.1-jadval). Yo`l qo`yilgan chegarada yuqorigi chetga chiqishi nolga teng bo`lgan Valga asosiy val deyiladi va h xarfi bilan shartli belgilanadi, pastki chetga chiqishi nolga teng bo`lgan teshikka asosiy teshik deyiladi deyiladi va H xarfi bilan shartli belgilanadi. Teshik sistemasida (6.8-shakl,) o`tkazishlar asosiy teshik o`lchami uzgarmagan holda, yo`l qo`yilgan chegarada val o`lchamining uzgarishi xisobida hosil kilinadi. Bunda valni talab qilingan o`lchamda tayyorlash oson hamda ishlov berishga kam xarakajat ketadi. SHuning uchun teshik sistemasi afzal hisoblanadi. Val sistemasida (6.8-shakl,b) o`tkazishlar asosiy val o`lchamlari uzgarmagan holda, yo`l qo`yilgan chegarada teshik o`lchamining uzgarishi xisobida hosil kilinadi. Val sistemasi ayrim xollarda , masalan, xar xil o`tkazishlarga ega bo`lgan ko`p sondagi detallarni uzun valga bir vaktning uzida o`tkazishda kullaniladi.

Ayrim payt bitta buyumda o`tkazishlar xar xil sistemasida, ikki diametri teshik sistemasida bajariladi (6.9-shakl). O`tqazishlar guruhi Dopusk maydoni va o`tqazishlarni belgilanishi Dopusk maydoniga kiradigan asosiy chetga chiqishlarni shartli belgilari lotin xarflari bilan belgilanadi. Bunda teshik bosh xarf bilan, val kichik xarf bilan belgilash qabul qilingan (6.10-shakl). Asosiy chetga chiqishlarning a--h oralig’i teshik sistemasida vallarning dopusk maydonida zazor bilan: Js-n oralig’i o`tadigan, p-zc oralig’i taranglik bilan o`tkazishga mo’ljallangan. Xuddi shunga o`xshash val sistemasida teshiklarni dopusk maydonida asosiy chetga chiqishlarning A-H oralig’i zazor bilan Js –N oralig’i o`tadigan, P- ZC oralig’i taranglik bilan o`tkazishga mo`ljallangan. Dopusklar kiskacha JT xarflar bilan belgilanib, u «xalkaro dopusk» ma`nosini bildiradi. Xarflardan keyin kvalitet tartib raqami ko`rsatiladi, masalan JT8 . Dopusk maydonining shartli belgisi bitta harf va sondan , ya`ni asosiy chetga chiqishining belgisi hamda kvalitet nomeridan tuzilgan bo`ladi. Masalan, dopus k maydoni vallar h6, d10, s7, Js 5 dopus k maydonida teshiklar H 6, D10,S7, Js 5 . O`tkazishning shartli belgisi ikki birikuvchi element ( teshik va val) lar uchun umumiy bo`lgan nominal o`lcham va xar bir element uchun dopusk maydonining shartli belgisidan iborat bo`ladi (6.11-shakl, a). Masalan : 11 / 11 50 1111 50 h H hH yoki 50 H 11- h 11 Yoki o`tkazishning shartli belgisi ikki birikuvchi element (teshik va val)lar uchun umumiy bo`lgan nominal o`lcham va kasrning suratida teshikning chekli chetga chiqishining son qiymati, maxrajda esa valning chekli chetga chiqishining son qiymati ko`rsatiladi (6.11-shakl,b).

Masalan: 5, 0 2, 0 3, 0 50  Yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqishini chizmada ko`rsatish. Yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqishini bevosita o`lchamda uch usuldan biri bilan ko`rsatiladi: GOST 25346-96 bo`yicha dopusk maydonining shartli belgilari bilan, masalan  55H9,  55 h 8 (6.12-shakl,a,b). Yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqishining son qiymatilari bilan, masalan, 18 +0,008 ,  10 07,0 02,0   ( 6.13-shakl), dopusk maydonining shartli belgisi va uning ung tomonida kavs ichida yo`l qo`yilgan chegarada chetga chiqishining son qiymatini ko`rsatish bilan, masalan 18 H 7 (+0,018)  10 f 9       059,0 015,0 (6.13-shakl,b).

Adabiyotlar:1. 1.Qirg’izboyev Y. va b. Mashinasozlik chizmachiligi kursi "O’qituvchi” T., 1974. 2. 2.Mogilniy I.M., Texnika chizmachiligi. "O’qituvchi", T.,1965. 3. Borisov D.M. va b. Chercheniyе. «Prosveshenie». M., 1980. 4. Mixaylenko V.E., Ponamarev A.M., Injenernaya grafika. «Visha shkola», K., 1985. 5. 5.Suvorov S. G., Suvorova N. S. Mashinostroitelnoe cherchenie (v voprosax i otvetax) spravochnik. M., 1984. 6. 6.Vasilenko E.A. i dr. Kartochki zadaniya po chercheniyu. «Prosvesheniya». M., 1984. 7. 7.Fedorenko V.A., Shoshin A.E. Spravochnik po mashinostroitel nomu chercheniyu. L., 1981. 8. Yodgorov J.Y., Narzullayev A.X. Mashinasozlik chizmachiligi, BuxDU, Buxoro, 2006.

Похожие

Detal sirti g’adir-budirligini chizmada belgilanishi

Sirtlarning hosil bo’lishi va ularni chizmada bеrilishi. Sirtlarning klassifikatsiyasi

Chizmada tаsvirni аlmаshtirish usullаri

Tekisliklar va ularning chizmada tasvirlanishi umumiy vaziyatdagi tekisliklar

Injenerlik grafikasiga oid standartlar