Yerning sirtqi kuchiga bog`liq bo`lgan geologik hodisalar - Геология - Рефераты

Yerning sirtqi kuchiga bog`liq bo`lgan geologik hodisalar

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

661 KB

Yerning sirtqi kuchiga bog`liq bo`lgan geologik hodisalar Reja: 1. Surilishlar 2. Nurash jarayoni 3. Shamolning geologik ishi. Eol yotqiziqlar 4. Karstlanish hodisasi 5. Selning geologik ishi va prolyuvial tog` jinslari 6. Eroziya 7. Daryolarning geologik ishi 8. Plivun 9. Suffoziya

Tayanch so`z va iboralar: yerning sirtqi kuchi, surilish hodisasi, morfologik tuzilish, surilish cho`qqisi, zinasimon surilish, surilish uyumi, surilish bazisi, nurash jarayoni, shamolning geologik ishi, eol yotqiziqlar, karstlanish hodisasi, selning geologik ishi, prolyuvial tog` jinslari, eroziya, cho`kish hodisasi. Surilishlar Tog` jinslari massalari suv o`tkazmaydigan qatlamining o`z og`irligi ta’sirida surilishlari ro`y beradi. Surilishi uchragan kuzatilayotgan tog` massasini aylanmasligi va ag`darilmasligi haraktyerlidir. Ko`chayotgan tog` massasining ko`chish nuqtalarining traektoriyalari, surilish yuzalari yo`liga mos keladi. Surilish hodisasi geologik jarayon bo`lib, tog` jinslari mustahkamligining buzilishi tabiiy omillar ta’sirida o`z muvozanat turg`unligini yo`qotishi oqibatida ro`y beradi. Surilish hodisalari yer sharining hamma joyida tarqalgan bo`lib, xalk xo`jaligiga katta zarar yetkazadi, unga qarshi kurash tadbirlari ko`p mablag` talab etadi. Surilish natijasida tog` yon bag`irliklari, dengiz va daryo qirg`oqlari, soy bo`ylari hamda ochiq usul bilan kavlanayotgan konlarning chetlari buziladi, yer rel’efi o`zgaradi, tekis qiyaliklar o`rniga tik yonbag`irliklar vujudga keladi.

Surilishlar hajmi, hosil bo`lish sharoiti harakat tezligiga qarab turlicha bo`ladi. Ba’zan surilayotgan ko`chki shunday tezlikda harakat qiladiki, undan odamlar saqlanib qolaolmaydilar. Masalan, Oxangaron vodiysida 1991 yili sodir bo`lgan surilish natijasida ko`plab odamlar tuproq ostida qolib ketdilar. O`zbekistonning kon sanoati rivojlangan Ohangaron, Olmaliq, Oltintopkan tumanlarida, Yuqori CHirchiq tumanidagi Xumson, Bog`iston, Xo`jakent, CHibortog`a va boshqa qishloqlarda, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarining tog`li xududlarida ham kuchli surilishlar ro`y berib kelmoqda. Surilish har - xil morfologik tuzilishga va dinamik haraktyerga ega. Surilish morfologiyasi deganda ularning ichki va tashqi tuzilishini tushunamiz. Surilishga uchragan yon bag`irliklar tashqi va ichki qiyofasining tuzilishi turlicha bo`lib, u yon bag`irliklarning geologik va geomorfologik tuzilishiga bog`liq bo`ladi. Surilib, ko`chib tushayotgan jinsning hajmi har - xil bo`lib, bir necha kub metrdan, bir necha million kubmetrgacha yetadi. Surilishning yuzasi, surilish uyimi, surilish bazisi, surilish tyerrassasi (supachasi), uzilish devori, surilish tanasi, surilish tili deb ataluvchi elementlari bo`ladi. Surilish yuzasi yoki surilish chizigi deb, surilayotgan massaning ma’lum bir yuza bo`yicha harakat traektoriyasiga aytiladi. (6.1.-rasm) Surilish yuzasining shakli turlicha, to`lqinsimon, yoysimon, tekis to`g`ri chiziq shaklida bo`ladi. Surilish yuzasining shakli, tog` jinsi tarkibiga, joyning geomorfologik tuzilishiga va surilishning turiga bog`liq. Surilish yuzasining yonbag`irlikning pastki qismidan, yer yuziga chiqqan joyiga, surilishning-asosi, yuqori qismidan chiqqan joyiga surilish cho`qqisi deb ataladi. Surilish yuzasining oz-ko`pligiga qarab, surilayotgan tog` massasi, yaxlit bir butun, yoki ayrim-ayrim bo`laklardan tashkil topgan bo`ladi. Agar surilayotgan massa, ayrim-ayrim yirik bo`laklardan iborat bo`lsa, surilib tushayotgan umumiy massaning yuzasi pog`onasimon bo`lib, zinasimon surilishlar hosil bo`ladi.

Surilish uyumi deb, yonbag`irliklarda hosil bo`lgan katta chuqurliklarga aytiladi. Ayrim yonbag`irliklarda ko`chki hodisalarining har yili sodir bo`lishi natijasida, qiyalikda bir qator surilish uyumlari hosil bo`ladi, uyimlarni bir-biridan ajratib turadigan joylarni-surilish ayirgichlari-deb ataladi. Surilish uyimining shakli va chuqurligi, turlicha bo`lib, qurilishning turiga, hosil bo`lish sharoitiga va joyning geomorfologik tuzilishiga bog`liq. Surilish bazisi deb-surilish yuzasining qiyalik chizig`i bilan kesishgan joyiga aytiladi. Surilish bazisi qiyalikning chizig`iga baravar, undan balandda yoki pastda joylashgan bo`lishi mumkin. Agar surilish bazisi qiyalik chizig`idan pastda joylashgan bo`lsa, surilish natijasida yonbag`irlikning eng pastki qismi ko`pchiganga o`xshab, yuqoriga ko`tarila boshlaydi. Bunday joylar surilishning o`sish xududi deb ataladi. Ba’zi bir qiyalikda bir necha marta surilish bo`lib, ularning surilish bazislari turlicha bo`ladi. Surilishning bunday ko`rinishi ko`p yarusli surilishlar deyiladi (2-rasm). Surilish natijasida hosil bo`lgan pog`onasimon suppacha-lar surilish tyerrasalari deyiladi. Surilish yuz byergandan keyin surilish yuzasining ochilib qolgan qismi surilish yoki uzilish devori deb ataladi. Surilish devorlarining balandligi bir necha o`n metrlargacha yetib, uzunligi bir necha metrdan-bir necha yuz metr va undan uzun ham bo`lishi mumkin. Masalan,

Ohangaron vodiysidagi ba’zi surilishlar devorlarining balandligi 30-40 m bo`lib, uzunligi 600-700 m gacha boradi. Qiyalik bo`ylab ko`chib tushayotgan massaga surilish tanasi deb ataladi. Surilgan massaning kattaligi surilish devorining chegarasi ruy byergan joyning kengligiga va surilgan massaning qalinligiga bog`liqdir. Surilib tushgan massaning eng oldingi qismi, surilish tili deyiladi. Surilish tanasi ustida va surilish devorlari atrofida hosil bo`lgan yoriqlar, surilish yoriqlari deb ataladi. Surilish yoriqlarining kengligi, chuqurligi va uzunligi har-xil, kengligi 1-2 m, chuqurligi 5-7 m, uzunligi 15-20 m va undan ortiq bo`ladi. Surilish tabiiy va inson faoliyati bilan bog`liq bo`lgan holda ro`y berishi mumkin. Surilish xodisalarini o`rganish natijasiga ko`ra surilishning sabablari 2 xil bo`ladi: 1. Passiv sabablar 2. Aktiv (faol) sabablar. Passiv sabablarga quyidagilar kiradi: 1. Yonbag`irliklarni geologik tuzilishi 2. Yonbag`irliklarni rel’efi, sharoiti 3. Gidrogeologik sharoitlar 4. Tog` jinslarini nurashi 5. Tog` jinslarining tarkibi Aktiv sabablarga quyidagilar kiradi: 1. Atmosfera yog`inlari 2. Yuzaki va yer osti suvlari 3. Zilzila 4. Insonning muhandislik faoliyati Surilishning sodir bo`lish sabablaridan biri jinslar namligining birdaniga oshib ketishidir. Namlik oshgan sari uning og`irligi ortadi, strukturasi buzilib yopishqoqligi kamayadi, oquvchanligi ortadi. Yonbag`irliklarda yotgan tog` jinslari ikki tomondan, atmosfera yog`inlari va yer osti suvlari ta’sirida namlanadi. Atmosfera yog`inlari O`rta Osiyoda bo`ladigan

surilishlarning bosh sababchilaridir. Tinimsiz 3-4 kun yoqqan yomg`ir, yerigan qor suvlarining bir qismi qiyalik bo`ylab pastga oqsa, bir qismi tog` yonbag`irliklaridagi lyoss va lyossimon jinslarga shimiladi. Jinsning namligi oshib, ostki qatlam esa suv o`tkazmaydigan qatlamga to`planib kuchsizlangan xududlar hosil bo`ladi. Jinsning massasi ortib, oquvchanlik xususiyati o`zgarib, yarim qattiq holdan - plastik yumshoq holga o`tadi va qiyalik bo`ylab siljiydi. Yer osti suvlari yonbag`irlikdagi buloq ko`rinishida yer yuziga chiqib jinslarning namligini oshiradi va ikkinchi tomondan, qatlamlar orasida suvli qatlam hosil qilib, ustki va ostki qatlamni namligini oshiradi. Bunday ta’sirlar uzoq vaqt davom etishi natijasida surilish hodisasi ro`y beradi. Tog` jinslarining litologik va mineralogik tarkibi ham, surilishlarning hosil bo`lishida kata rol o`ynaydi, tarkibida montmorillonit va kaolinit minerali ko`p bo`lgan jinslar suv ta’sirida namligi oshib yopishqoqligi kamayadi, plastik yoki oquvchan holatga tez o`tadi va qiya qatlam bo`yicha surila boshlaydi. To`g`on qurilishi natijasida daryodagi suvning sathi ko`tarilib qirg`oqdagi jinslar suv ostida qola boshlaydi. Suvning ko`tarilish kuchi ta’sirida, jinsning og`irligi kamayib u qiyalik bo`ylab o`z ustida yotgan jinslar bosimiga bardosh bera olmay daryo tomon siljiydi. Bunday surilishlar ko`pincha yangi ishga tushirilgan suv omborlarida vujudga keladi. Zilzila ham surilish hodisasiga sabab bo`ladi. Zilzila tufayli lyoss va lyossimon jinslarning fizik-mexanik xossalari o`zgaradi. Masalan, kuchli zilzila natijasida jinslarning ichki ishqalanish burchagi 10 dan 60 gacha kichrayadi, bu esa yonbag`irlikni mustahkamlik koeffitsientini kamayishiga sabab bo`ladi. Ko`chki dinamikasida uning boshlanishi, o`sa borishi va to`xtashgacha bo`lgan davrdagi xususiyatlarining va harakat tezligining vaqt birligidagi o`zgarishiga aytiladi. SHu bois, surilish davrlarini 3 bosqichga: tayyorlanish, surilish va surilgan massaning qiyalikdagi keyingi holatiga ajratish mumkin. Tayyorlanish bosqichida tabiatdagi surilish hosil qiluvchi omillar ta’sirida qiyalikning mustahkamlik darajasi kamayib boradi va surilish belgilari ko`rina boshlaydi. Surilishning mexanizmi va

dinamikasini baholash uchun, ularning hosil bo`lish belgilarini bilish lozimdir. Ular quyidagilardir: 1. Qiyalikda har - xil kenglikda , chuqurlikda yoriqlar paydo bo ` lib , dastavval ular sezilmay , keyin asta - sekin kengayib , uzayib keta boshlaydi . 2. Surilish uyumlari paydo bo`ladi. 3. Qoyada, ko`lmak suvlar, sho`rxoklar hosil bo`ladi, botqoq o`simliklari tarqaladi. 4. Surilishning o`sa borishidan qiyalikning yuqori qismida uzilish devori hosil bo`ladi. 5. Yonbag`irlikning quyi qismida asta-sekin ko`tarilgan joylar vujudga keladi, bu esa ko`chkidan darak beradi. 6. Qiyalikda joylashgan tog` jinslarining namligi yuqori bo`ladi. 7. Surilish bo`lgan joydagi daraxtlar qiyshayib qoladi va shu holda o`sadi. Bunday daraxtlar «Mast daraxtlar» deb ham ataladi. Ba’zan surilish oqibatida, ikki daraxt bir-biri bilan qo`shilib, yoki bitta daraxtning o`zi ikkiga bo`linib o`sishi ham mumkin. Qiyalikdagi daraxtlarning bu holda o`sishiga qarab, qachon surilish bo`lganligini aniqlash ham mumkin. 8. Surilishga uchragan qiyalikning usti kichik - kichik tepaliklardan va do`ngliklardan iborat bo`lib, ular usti o`tlar va yoriqlar bilan qoplangan bo`ladi. 9. Qiyalik ustiga solingan uy va inshootlarning devorlarida yoki tog` yon bag`irliklaridan o`tgan yo`llarda yoriqlarning paydo bo`lishi, suv oqish quvurlarining uzilib ketishi-shu joyda surilish sodir bo`layotganligidan darak beradi. 10. SHurfdan yoki burg` quduqlaridan olingan tog` jinslari strukturasining ko`chish xududiga yaqinlashgan sari, buzilib borishi ham surilish bo`lganligidan darak beradi. Surilish bosqichida, surilish jarayoni ro`y berib, tezligi bir xil bo`lmasdan, avval tez, so`ng sekin davom etishi mumkin. O`rta Osiyoda bo`ladigan surilishlar tez bo`lib, xalq xo`jaligiga katta zarar yetkazadi. Bu bosqichdagi surilishlar ba’zan to`xtab, uzoq vaqtgacha ham davom

etishi mumkin, chunki surilishga sabab bo`ladigan omillar vaqti-vaqti bilan namoyon bo`lishi mumkin. Qiyaliklarda pog`onasimon supachalarni paydo bo`lishi va ularning ustida xar-xil yoriqlarni paydo bo`lishi, pog`onasimon surilish bo`lganligidan dalolat beradi. R. Niyozov ma’lumotiga ko`ra, 1961 yildan 1972 yilgacha olib borilgan muhandislik-geologik va gidrogeologik tekshirishlar natijasida, O`rta Osiyo hududida 8000 ga yaqin surilishlar bo`lganligini aniqlangan. SHundan 2935 tasi O`zbekistonda, 3500 tasi Tojikistonda, 1600 tasi Qirg`izistonda ruy byergan. SHunisi haraktyerliki, 80% dan ortiq surilish, lyoss va lyossimon jinslar tarqalgan hududlarda sodir bo`lgan. Surilish sabablarini bilmasdan, unga qarshi choralar ko`rib bo`lmaydi. SHu sababli surilishlarni, surilish sabablari bo`yicha turlarga ajratish muhim ahamiyatga ega. Surilishlarni turlarini uchta guruhga ajratish mumkin: Alohida turlar - bunda surilishning bir yoki ikkita belgisi hisobga olingan bo`ladi. Umumiy turlari - bunda surilishning bir necha belgilari hisobga olinadi va ko`pchilik surilish belgilari uchun umumiy haraktyerga ega bo`ladi.

Regional turlar ma’lum xududlarda tarqalgan surilishlar uchun ishlab chiqiladi, bunda tog` jinsi surilishining o`sha joyda paydo bo`lish sharoiti va tarqalishi hisobga olinadi. Surilishning sabablari va turlari xilma-xil bo`lganligi uchun, ularga qarshi kurash choralari ham turlichadir. Surilishga qarshi ko`riladigan chora - tadbirlar passiv va aktiv xillarga bo`linadi. Passiv chora-tadbirlarga quyidagi lar kiradi: Qiyaliklarda suv to`planuvchi chuqurliklar hosil qilmaslik, suvlarni har tomonga betartib oqib ketishini to`xtatish. Qiyaliklarni ustiga chiqindi, tosh va tuproqlarni tashlamaslik. Qiyaliklar ustiga og`ir, bino va inshootlarni qurmaslik. Surilish xavfi bor joylarda, portlatish ishlarini bajarmaslik. Surilish maydonlari atrofida poezdlarning harakat tezligi oshishiga yo`l qo`ymaslik. Qiyaliklarga ekin ekib, ularni sug`ormaslik kerak. Qiyaliklarni tekislab, nishabliklarni kamaytirish choralarini ko`rish kerak. Surilish xavfi bor joylarda chiqindi suvlarni va atmosfera suvlarini oqib o`tishiga yo`l qo`ymaslik. Aktiv tadbirlarga esa surilishni oldini olish, uni kuchini kamaytirish, to`xtatish uchun ko`riladigan inshootlar kiradi. Bular o`z vazifasiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi;

1. Dengiz, ko`l, daryo qirg`oqlaridagi sodir bo`ladigan, yuvilish va uyilish jarayonida sodir bo`ladigan yemirilish-abraziya jarayoni sodir bo`ladi. Qirg`oqlarni abraziyadan aqlash uchun, qirg`oqlarga betondan, temirbetondan ishlangan - qaytargichlar, to`lqin so`ndirgichlar, deb ataladigan bloklar quriladi. Bular qirg`oqlarni yuvilishdan saqlaydi va suriladigan massaga tayanch bo`ladi. 2. Bu guruhga surilish massasini kuch bilan ushlab turuvchi inshootlar kiradi. Suriladigan massani sil jitmaslik uchun asosan tayanch devorlari, yer osti ustun qoziqlari, va kontrbanketlardan foydalaniladi. (6.3, 6.4, 6.5, 6,6 - rasmlar)

3. Uchinchi guruhga taalluqli tadbirlarga yon bag`irlikdagi surilish ehtimoli bo`lgan jinslar ning xossalarini sun’iy tarzda o`zgartirish; tsementlash, elektroosmotik quritish, zichligini oshirish yo`li bilan surilishga qarshilik ko`rsatish qobiliyati oshiriladi. 4. Ushbu guruhda qo`llaniladigan tadbirlar, yon bag`irlikdagi suriladigan massani olib tashlashdan iborat. Nurash jarayoni Yer yuzasidagi fizik-kimyoviy va organik jarayonlar ta’sirida tog` jinslarini tarkib va holatini o`zgarib, parchalanishiga-nurash jarayoni deb ataladi. Sanalgan omillarga ko`ra nurashning quyidagi turlari bor; fizikaviy, kimyoviy, organik. Tabiatda nurashning bu turlari ayni bir vaqtda ruy beradi. Fizikaviy nurash - havoning va suvning kunlik va mavsumiy o`zgarishidan yuzaga keladi. Quyosh radiatsiyasi ta’sirida tog` jinslari qizib, ularning sirtidagi harorati, yoz kunlari 70 0 S gacha ko`tarilishi mumkin, tunda esa havo harorati pasayadi va buning natijasida jins tarkibiga kiruvchi minerallar kengayish va torayish zo`riqishlari natijasida yemirilib, maydalanib ketadi. Bu jarayonlar tog` jinsi tarkibidagi g`ovaklardagi suvlarni doimiy muzlab yerishlarini kuchaytiradi. Sovuq iqlimli hududlarda g`ovaklardagi suv muzlab, uning hajmi 11% ga ortib, g`ovakchalar devorlarini yemiradi. Uzoq davom etadigan bunday hodisalar natijasida, qattiq, yaxlit, zich jinslar yemirilib, kichik parchalarga bo`linib ketadi. Nurash jarayoni natijasida yemirilgan, maydalangan tog` jinslari ba’zi hollarda yemirilgan joyning o`zida qoladi va ushbu jarayon-elyuviy jarayon deyiladi. Biroq bu jinslar, ko`pincha tog` yonbag`irliklari bo`ylab surilib, delyuviy qoplamani hosil qiladi. Delyuviy deganda, nurash natijasida yemirilgan tog` jinslarini yomg`ir, qor, muz suvlari ta’sirida tog` oldiga va tog` etaklariga yotqizilishi tushuniladi. Kimyoviy nurash - kimyoviy aktiv suvni, ayniqsa uning tarkibida yerigan moddalar kam bo`lib, (oqar suvlar) asosida karbonat angidridni kislorod bilan birgalikdagi ta’sirida ruy beradi.

Kimyoviy nurash turli kimyoviy reaktsiyalar (oksidlanish, yerish, gidratlanish, gidroliz va boshqalar) asosida ruy berib, natijada minerallar va jinslar to`la parchalanishi va yangi sharoitlarda turg`un bo`lgan jins va minerallar hosil bo`lishi mumkin. Masalan, magmatik tog` jinslari (granit, diorit va boshqalar) jins tashkil etuvchi minerallari, dala shpatlari va slyudalar yemirilib, gilli minerallar: kaolinit, gidroslyuda va montmorillonit kabi minerallarni tashkil etadi. Ayni vaqtda reaktsiya mahsuli sifatida karbonatlar, sul’fatlar, xloridlar hosil bo`lib, qulay sharoit hosil bo`lsa, ya’ni nurash mahsullari suvga to`yinsa, suvli yeritmalar holiga o`tib, fizik va kimyoviy nurashda ishtirok etishi mumkin. Organik nurash o`simlik va hayvon organizmlarining aktiv ishtirokida ruy beradi. Organik nurash anchagina murakkab jarayondir. Bunda fizik va kimyoviy nurashning elementlari mavjud bo`lib, shu sababli har doim ham bu yemirilishni turi mustaqil ravishda uchramasligi mumkin. Masalan, turli hayvonot organizmlar o`z inlari va yo`llarini o`yib qurishda, o`simliklarning ildizlarini yeb, yer ichiga kirib borib, kattalashib, jinslarni yemirilishi fizik nurash turiga kiritiladi. Organizmlarni organik moddalarni parchalanib yashash faoliyati natijasida kimyoviy nurash uchun muhim bo`lgan mahsulotlar, kislorod, karbonat angidrid gazi, turli kimyoviy komponentlar hosil bo`lib, muhitning kislotali sharoiti ortadi. Nurashning hamma turlari bir-biri bilan bog`liq holda ro`y beradi. Nurash geologik jarayon sifatida birlamchi jinslarni yemirilishiga va o`zgarishiga sabab bo`ladi. Muhandislik geologik nuqtai nazaridan nurash jarayonining asosiy yo`nalishi, tog` jinslarini fizik xolatini va fizik mexanikaviy xossalarini o`zgartirishiga qaratilgan bo`lib, bino va inshoot asosidagi, tabiiy va sun’iy qiyalikdagi, yer osti qazilmalardagi jinsning turg`unligini kamaytirishga olib keladi. Nurashga uchragan qatlamning fizik - mexanikaviy xususiyati, uni nurashga uchraganlik darajasi, petrografik mineral tarkibi va tuzilishiga bog`liq bo`ladi. CHuqurlik magmatik jinslari, yer sirtida yemirilishiga uchrab, mustahkamligini tez yo`qotadi va «po`k» juda past mustahkamlikka, yuqori

deformativ xossalarga ega bo`lgan bo`sh, yumshoq jinslarga aylanadi. Yemirilgan o`rta va nordon magmatik jinslarning bo`shoq jinslari, asosan nurashga bardoshli kvarts mineralidan tashkil topgandir. Asosli va ul’tra asosli jinslarning bo`shoq jinslari, turg`un bo`lmagan dala shpatidan tuzilgan bo`lib, nurash jarayonida gilli jinslarga aylanib ketadi. Bunday jinslarning mexanik xususiyati, nordon va o`rta nordon jinslarnikiga qaraganda pastroq bo`ladi. Magmatik jinslarning kelgusi yemirilishida yirik chaqiqli ellyuvial gruntlar hosil bo`lib, ularning mustahkamligi va siqiluvchanligi to`ldirgichdan va qisman yemirilgan jinsning mexanik mustahkamligiga bog`liq bo`ladi. Ellyuvial qumli gruntlar, anchagina strukturali mustahkamlikka ega bo`lib, bunga sabab zarrachalarning saqlanib qolgan tabiiy birlashish kuchi va ikkilamchi tsementlashishning mavjudligidir. Gilli ellyuviy jinsning haraktyerli xususiyati-namlanganda shishib bo`kishi va quritilganda- kichrayishidir. Bu jarayonlar qurilish sharoitini va binodan foydalanishni yomonlashuviga, harajatlarni oshib ketishiga sabab bo`ladi. Metamorfik jinslarning ellyuviyi, fizik-mexanik ko`rsatkichlari bo`yicha-asosli va ul’tra asosli magmatik jinslarning yemirilishiga mahsuliga yaqin turadi. CHo`kindi jinslarning yemirilishi o`zgachalik bilan ajralib turadi. Kimyoviy va organik jinslar ko`proq yemirilib, bo`sh jinslar kamroq yemiriladi. Kimyoviy va organik yo`llar bilan hosil bo`lgan jinslar suvda to`la yeriydi yoki qum va gilli o`lchamlar bo`yicha maydalanib ketadi. TSementlashgan jinslarda dastlab tsement yemiriladi, qumtosh qumga aylanadi. Gilli jinslar nuraganda quyidagilar ro`y beradi: a) mavjud yoriqlar kengayadi va yangilari hosil bo`ladi; b) g`ovaklashish, v) ikkilamchi minerallar paydo bo`ladi. Bu jarayonlar gilli jinslarning fizik-mexanik xususiyatlarini yomonlashtirdi, ularda surilishga qarshilik kamayadi va siqiluvchanligi ortadi. Bu jarayonlar ayniqsa ularni keskin bo`shatish, yani, ustidagi bosib yotgan jinslar og`irligi olib tashlanganda ro`y beradi. Bunday hodisalar chuqurlar qazishda namoyon bo`ladi. Gillar yuqoridagi og`ir bosib turuvchi qatlamdan ozod bo`lgach, o`z xajmini oshirishga intiladi. SHunda ularda nurashning tashqi agentlarining o`tkazuvchi yoriqlar paydo bo`ladi.

Mineral tarkibi ko`pincha montmorillonit miqdori oshishi tomoniga (ph>7) o`zgarib, gilli gruntlarning siqiluvchanligi va bo`kishini orttiradi. Yuqoridagilardan ko`rinadiki, nurash jarayoni gruntlarning va qurilish maydonining geologik sharoitini shunchalik o`zgartiradiki, binolarni va inshootlarni maxsus tadbirlarsiz qurishni ko`z oldiga keltirib bo`lmaydi. Nurash jarayonining sodir bo`lishi va kuchayishiga kishilarning muhandislik faoliyatlari ham katta ta’sir qiladi. Muhandislik inshootlari, shaxtalar, zovurlar, suv omborlari qurish singari ishlarda yerning geologik sharoiti o`zgaradi. Suv omborlari qurilishida, to`g`on hisobiga suvni ko`tarilishi oqibatida, tog` jinslari tarkibidagi tuzlarning miqdorini oshishi, burg` quduqlarini qazish, yer ichidagi ma’lum chuqurliklarda qandaydir darajada bo`lsa ham, vaqt o`tishi bilan mexanikaviy, kimyoviy va organik nurash jarayonlari boshlanadi. Nurash jarayonida tog` jinslarining fizik – mexanik xususiyatlari o`zgaradi, ularda yoriqlar hosil bo`ladi, ular kengayadi, g`ovakligi ortib, mustahkamligi pasayadi. Binolar va inshootlar asosini tanlashda poydevor chuqurligi, nurashga uchramagan jinsgacha kovlanadi yoki elyuviy yotqiziqlarini maxsus choralar bilan zichlansa, asos sifatida ishlatsa ham bo`laveradi. CHuqurliklardagi qiyaliklarni nurashga uchragan jinslarni hisobga olib belgilanadi. Nurashning oldini olish yoki nurashga uchragan jinslarni xossalarini yaxshilash uchun turli tadbirlar qo`llaniladi: Tog` jinslarini nurash ta’siridan saqlovchi maxsus qoplamalar bilan qoplash. Jinslarni tarkibiga turli moddalarni shimdirish yo`li bilan Nurash omillari (suv, havo, gaz va boshqa) ta’sirini yo`qotish. Yer hududlarini tekislash va oqava suvlarni tartibga solish Tog` jinslari yuzalarini turli matyeriallar-gudron, bitum, beton, asfal’tobeton, tsement qorishmasi, gillar bilan qoplab, ular nurashning xiliga, chuqurligiga qarab belgilanadi. Masalan, gudron, bitum, tsement va boshqa sun’iy qoplamalar suvni yo`lini to`sish uchun ishlatiladi, lekin ular ham haroratning issiq-sovuq o`zgarishlaridan

saqlay olmaydi. Jinslarni zichligini oshirish uchun ularni suyuq shisha, bitum, gudron, tsement qorishmasi, giltuproqlar bilan shimdirish mumkin. Yer osti suvlarini yo`qotish drenaj (zaxop) lar qurish yo`li bilan amalga oshirish mumkin. Tosh matyerialarni nurashdan saqlash choralari 2 ga bo`linadi: konstruktiv va kimyoviy: Konstruktiv chora - tadbirlar turkumiga tosh matyeriallar ustiga yog`in- sochinlarni ta’sirini kamaytirishni ta’minlash, matyerial yuzasini va shaklini silliqlash hisobiga tushgan suvni unda turib qolmaslik va ichiga kirmaslikni ta’minlash choralari kiradi. Kimyoviy choralarga esa tosh matyeriallar sirtida zich, suv o`tkazmaydigan yuzalar hosil qilish yoki uni gidrofoblash kiradi. Yuzalarni zichlashdagi usullardan biri flyuatlashdir. Bunda karbonatli jinslar kremniy ftorli vodorod kislota tuzlari bilan shimdiriladi. Bu jarayonda quyidagi reaktsiya ruy beradi. 2CaCo 3 + MgSiF 6 =2CaF 2 +MgG’2+SiO2+CO 2 Toshning tashqi kovaklarida esa suvda yerimaydigan magniy va kal’tsiy ftoridlar hosil bo`ladi. Karbonat bo`lmagan jinslarni oldindan kal’tsiy tuzlarining suvli yeritmalari, masalan, kal’tsiy xlor bilan ishlovdan o`tkaziladi. Gidrofoblash-deganda g`ovakli tosh matyerialni gidrofob (suvni itaruvchi) moddalar bilan shimdirish tushuniladi. Bunda tosh qoplama yuzasining zichligi ortib, nurashga yaxshi chidaydi. Toshlarni kremniy - organik suyuqliklar, polimyer matyeriallar, parafin yeritmalar yoki metall changlari (alyuminli, ruxli) bilan shimdirish yaxshi samara beradi. Tosh matyeriallar sirtini monomyerlar bilan qoplab, so`ngra uni polimyerlash uni uzoq muddatlarga chidamliligini oshiradi. Shamolning geologik ishi. Eol yotqiziqlar Yer yuzida turli yo`nalish va tezlikda shamollar esib turadi. SHamolning tezligi 60 - 70 m/sek ga yetsa, u quyunga aylanib kata vayronagarchiliklar keltiradi va xalk xo`jaligiga katta zarar keltiradi. SHamol o`z yo`lida qumlarni surib ketadi. Ularni toshlarga borib uradi. Toshlar yuzi bu

zarbalar natijasida tekislanishi, jo`yakchalar, chuqurliklar hosil bo`lishi mumkin. SHamolninng ishi bilan bog`liq bo`lgan har qanday jarayonlarni eolli jarayonlar deb yuritiladi. SHamolning mexanik kuchi bino va inshootlarga jiddiy ta’sir ko`rsatib, unga to`siq bo`lib hisoblanadi. Bu shamol ta’siridagi yuklama deyiladi va bino konstruktsiyalarining yon tomonlariga ta’sir ko`rsatadi. Baland qurilmalar, ayniqsa korxonalarning baland tutun quvurlari shamol kuchi ta’sirida doim tebranib turadi. Qurilish konstruktsiyalarini loyihalash va hisoblashda ushbu ta’sirlarni hisobga olish lozimdir. SHamol o`z harakati davomida o`zi bilan qum, hatto mayda shag`allarni ham uchirib ketadi. Eng katta buzuvchi, yemiruvchi ishlarni qum parchalari bajaradi. Ular qattiq jinslarga urilib, ular yuzasida turli o`yiqcha va chuqurchalar hosil qiladi. Bu hodisa korroziya deb nom olgan. Korroziya tufayli cho`llarda barpo etilgan elektr va aloqa uzatish ustunlari hamda binolarning old ko`rinishlari yaroqsiz holga kelib qoladi. Gilli, changsimon va mayin qum zarralari tepaga ko`tarilib ko`chadi va shamolning kuchiga qarab yuzlab va hatto minglab km gacha ko`chib borishi mumkin. SHu yo`sinda shamol (eol) yotqiziqlar hosil bo`ladi. Ko`pchilik hollarda bu yotqiziqlar qum va changning jamlanmasidir. Qurilish ishlari uchun qumlarni, qotirib mustahkamlangani muhimdir. O`simlik ildizlari tomirlari orqali mustaxkam mahkamlanmagan bo`lsa, shamol ta’siri ostida osongina qo`zg`alishi mumkin. Dyunalar daryo va dengiz qirg`oqlarida uchib yurgan qumning biror to`siqqa (butalar va inshootlarning baland qismiga) urilib to`planishidan hosil bo`ladi. Bular tepalik ko`rinishidagi, balandligi 20-40 m va undan ham ko`proq bo`lgan qum uyurmalaridir. Dyunalarning haraktyerli xususiyatlari shamol ta’sirida qumlarning tepalikning bir tomonidan ikkinchi tomoniga aylanib o`tishidir. Dyunalar odatda tepaliklar zanjirini hosil qiladi. Barxanlar ko`pincha bir yo`nalishda esayotgan shamollar ta’sirida vujudga keladi. Ularni ko`ndalang qirqimlari simmetrik bo`lmasdan, shamol esgan tomoni

sayoz, qiyalik burchagi 12 0 dan oshmaydi, shamolga teskari tomoni qiyaroq bo`lib, og`ish burchagi 30 0 -40 0 ga yetadi. O`rta Osiyo cho`llaridagi barxanlar balandligi 60-70 m, kengligi o`nlab hatto yuzlab metrgacha yetadi. CHo`llarda bir qancha barxan tizmalari hosil bo`lib, ular yuzlab va xatto minglab kvadrat km maydonni tashkil etadi. Barxanlar to`la harakatchan qumlardan tashkil topgan. Ularning ko`chish tezligi, shamol kuchiga, barxanning kattaligi va shamolning esish muddatiga bog`liq bo`ladi. Alohida turuvchi barxan ko`chishga moyilroqdir. Ular soatiga 5-6 km dan, yiliga 50-70 m gacha ko`chib borishi mumkin. Unchalik katta bo`lmagan barxanlarning kuniga bir necha metr ko`chganlik holatlari ham kuzatilgan. Ko`chib yuruvchi qumlar ancha xavflidir. Ko`chib yuruvchi qumlar oazislar yaqinida, saksovullarni kesib ketilishi va chorva mollarini boqish davrida o`simlikni yo`qolishi tufayli ko`plab uchraydi. Qumlarni ko`chishiga turli texnika vositalarining xarakati va yer qazuvchi mashinalarning faoliyati ham sabab bo`lishi mumkin. Bino va inshootlarni qurish va undan foydalanish davrida ko`chib yuruvchi qumlarga nisbatan doimiy kurashish lozim. Bu maqsadda bir qator usullar qo`llaniladi: 1. SHamolni yo`lini to`siqlar yordamida to`sib qo`yish. Lekin bu usul shamol yo`nalishi o`zgaruvchan bo`lgan hududlarda yaxshi samara byermaydi. 2. Ko`chishga qarshi kurashning asosiy usullaridan biri, o`simlik va daraxtlar ekishdir. Ekilgan o`simlik va daraxtlar o`z ildizlari bilan qumning yuqori qatlamlarini qotirib ushlab turadi. 3. Qumlarni turli moddalar va yeritmalar bilan qotirish. Bularga bitumlash va tsementlash kiradi. Bu usullar anchagina syerharajat bo`lib, qotirilgan qum qatlami uzoq muddatga chidamaydi va shamolning tezligi 20 m/sekdan ortsa osongina ko`chib, uchishga boshlaydi. 4. Qumlarni inshoot oldida to`planmasdan to`siqsiz o`tib ketadigan shakllarda loyihalash (masalan yo`llarda). SHamol o`z yo`lida tog` jinslariga mexanikaviy ta’sir etishi natijasida undan mayda zarralarni va nurash mahsulotlarni o`zi bilan olib chiqib ketadi. Bu hodisa -

deflyatsiya deb atalib, u tog` jinslarini batamom buzilishiga olib keladi. SHamol ta’sirida cho`llarda katta – kata qum tepaliklari, do`ngliklar hosil kiladi. Bular qum barxanlari deb ataladi. Qum do`ngliklari Saxroi Kabirda, Arabiston yarim orolida, Meksika, ekvator sahrolarida, Respublikamizda Orol dengizi bo`ylarida, Amudaryo qirg`og`ida, Qoraqum va Qizilqum sahrolarida, Farg`ona vodiysidagi Yozyovon cho`llarida va Mirzacho`lda uchraydi. Bu do`ngliklar shamol ta’sirida bir joydan ikkinchi joyga ko`chib yuradi. SHamol ta’sirida tuproqning mayda zarrali qismi hamda undagi chirindi va ozuqa moddalar yo`qoladi, natijada tuproqning unumdorligi nihoyatda pasayadi. SHamol yerning unumdor qatlamlarini sidirib ketishdan tashqari ba’zi hududlarni sho`rlanishiga ham sabab bo`ladi. Ma’lumki, sho`rxok yerlarda, dengizning qurigan qismlarida va qirg`oqlarida tuz yig`iladi. SHamol bu tuzlarni uchirib, boshqa joylarga uchirib yotqizadi, natijada unumdor yerlar sho`rxok yerlarga aylanadi. Bu hodisani Mirzacho`lda, Farg`ona va Qarshi cho`llarida ko`p kuzatish mumkin. SHamol Eroziyasini (emirilishi) bartaraf kilishda, temir yo`llarni, paxta maydonlarini, bog`larni, kanallarni shamollardan himoya qilishda maxsus yupqa kobiklar hosil kiluvchi moddalar ishlatilmokda. Bu moddalardan masalan - poliakriladning suvdagi yeritmasi, harakat qiluvchi qumlar ustiga sepilganda ma’lum qalinlikda yupqa qatlam hosil bo`ladi va qum ko`chishdan tuxtaydi. SHuningdek, qumlarni ustida qoplamalar hosil qilishda tsementni, suyuq shisha, qorishmalarni, neft bitumlarini ishlatish ham tavsiya etiladi. SHamol suv va muzliklar nurash mahsulotlarini bir joydan ikkinchi joyga ko`chirish bilangina chegaralanmaydi, balki ular tog` jinslarini mexanikaviy ravishda parchalaydi va yer yuzi rel’efini o`zgartiradi. Bu hodisa geologiya fanida - denudatsiya jarayoni deb ataladi. Karstlanish hodisasi Yer osti suvlari ta’sirida ohaktosh, dolomit, gips, osh tuzi kabi tog` jinslarini yeritishi natijasida hosil bo`ladigan geologik jarayonlar-karstlar deb ataladi.

Karst so`zi shimoliy g`arbiy Yugoslaviyadagi karst platosi (yassi tog`) nomidan olinib, «Tosh» degan ma’noni bildiradi. Bunday deb atalishiga sabab shuki, ana shu yassi tog`da bunday hodisalar juda ko`p tarqalgan va dastlab shu yerda yaxshi o`rganilgan. G’orlar turli shakl va hajmdagi bo`shliqlar ko`rinishida bo`ladi. g`orlar ikki xil bo`ladi: ochiq g`orlar yoki voronkasimon o`pirilgan chuqurliklar; yopiq g`orlar-bu ohaktoshlar jinslari orasida paydo bo`lgan gorizontal yoki tik qiya bo`shliqlardir. Morfologik jihatdan g`orlar Yer yuzida ko`proq botiq shakllarini tashkil qiladi. Ochiq karst (g`or) lar xar - xil shaklga ega bo`lishi mumkin. Yer ostidagi karstlar ham bir necha xil bo`ladi; tik yunalgan quduq, og`zi tor, ichkariga tomon kengayuvchi (epikarst), gorizontal yo`nalgan kanalli, yer yuziga yer osti suvini olib chiquvchi (mezokarst), chuqurlik (gipokarst). Karst shakllari botiq va qavariq bo`lishi mumkin, botiq shakllarning chuqurligi bir necha metrdan, bir necha ming metr gacha bo`ladi. Yemiriluvchi, g`orlar hosil kiluvchi jinslar suvda yeriydigan jinslardir; karbonatli jinslardan; ohaktosh, dolomit, bo`r, marmar; sil’vin va boshqalar. Eng ko`p yeriydigan xloridlar bo`lib, har qanday kimyoviy tarkibdagi suvda yeriydi: 1 l distillangan suvda 328 gramm osh tuzi yerishi mumkin. Sul’fatlar suvda nisbatan kam yeriydi: 1 l distillangan suvda 2,6 g gips yeriydi. Agar suv tarkibida NaCl bo`lsa, uning yeruvchanligi 4 marta oshadi, MgSO 4 bo`lsa, yeruvchanligi aksincha kamayadi. Karbonatlar qiyin yeriydigan jinslar hisoblanadi: 1 l distillangan suvda 0,013 g CaCO 3 yeriydi. Umuman olganda, suvning tog` jinslariga juda sekinlik bilan ta’sir etib boradi, biroq suvning tarkibida karbonat angidridning miqdori ko`p bo`lib harorati yuqori bo`lsa, bu jarayon tezlashadi. Karbonat angidrid suvda qiyin yeruvchi magniy yoki kaltsiy karbonatli suvda yeriydigan bikarbonatlarga -aylantiriladi. CaCO 3 + CO 2 + H 2 O ^ Ca (HCO 3 ) 2 Bo`r bo`sh jins bo`lganligidan suvda faqatgina yerib qolmasdan, osonlik bilan yuvilib chiqib ketadi. Karstni hosil bo`lishida tog` jinslarining darzliligi ham katta ta’sir ko`rsatadi. Darzlardan kirib borgan, yer osti suvlari va atmosfera yog`inlari tog` jinslarining yemirilishini

kuchaytiradi. Karstlar, ayniqsa tektonik xududlarda ko`proq uchraydi, sababi bu xududlarda tog` jinslari darzlari ko`proq bo`lib, u yerning chuqurrok qismlarigacha kirib boradi. Atmosfera yog`inlari va daryo suvlari kamroq minerallashgani sababli, karstlar hosil qilishda ular faol ishtirok etadi. Atmosfera suvlari yemiriluvchi jinslar massivlari ustida dastlabki yo`llarni hosil kiladi, so`ngra bu yo`llar kengayib jo`yaklar, tarnovlar (karrlar) hosil qiladi. Bu hosil qilingan yuzalarni-karrli yuzalar deb ataladi. Lyoss tog` jinslarida bo`shliqlar, ko`pincha o`simliklar hamda xayvonlarning (kemiruvchilar) yashashi jarayonidan paydo bo`lgan, yer sirtidan pastga qarab yo`nalgan, naysimon, ba’zan aylanasimon holdagi, turli kattalikdagi bo`shliqlarga, atmosfera yog`inlarining oqib kirishi va yer yuzasiga sizib chiqishi natijasida hosil bo`ladi. Bunday bo`shliqlar Respublikamizda Toshkent oldi xududlarida, Parkent vodiysida, SHimoliy Farg`ona vodiysida - Namangansoy, CHortoqsoy, Kosonsoyda uchraydi. Karstlar hosil bo`ladigan tog` jinslari qurilish ishlarini olib borish uchun anchagina qiyinchiliklar tug`diradi. Gipsli va osh tuzi tarqalgan joylarda faqatgina mavjud bo`lgan karst emas balki, uning yangi xillarini va ayniqsa binoning poydevor ostida hosil bo`lishi, qurilish uchun xavf soladi. Og`ir inshoot qurilishi natijasida yer yuzasiga yaqin joylashgan g`orlar, o`pirilib tushishi mumkin. Yer osti yo`laklarini qurishda karstli hududlardan o`tishda, yo`llarda yirik g`orlar uchrashi mumkin va bu anchagina qiyinchiliklar tug`diradi. Agarda inshootni geologik jihatdan qulay bo`lgan joylarga joylashtirish imkoni bo`lmasa, karstli tog` jinslarini sun’iy ravishda zichlash, masalan, tsementlash va qum aralashmalari, tsementli - gilli aralashma bilan zichlash lozim. Yer osti yo`laklarini o`tkazishda, g`orlarni shiplaridagi tog` jinslarini o`pirilib ketmasligini oldini olish maqsadida, g`orlarning tom shiplari alohida mustahkamlanadi. Karstli hududlarda bino va inshootlar qurish ishlarini olib borishda yer osti g`orlarini hosil bo`lish xususiyatlarini hamda karst qatlamlarini va uning suvli

xususiyatlarini o`rganish jarayonida ayniqsa, tektonik maydonlarning mavjudligiga alohida ahamiyat berish zarur. Selning geologik ishi va prolyuvial tog` jinslari Sel so`zi arabchadan olingan bo`lib «tez oquvchi suv» degan ma’noni bildiradi. Tog`lik xududlarda muzning, qorning yerishi, yomg`ir va jalalar yog`ishi natijasida hosil bo`lgan o`zanli, vaqtincha katta tezlikdagi suvlar oqimi o`z yo`lida tog` jinslarining parchalarini yuvib ketib, pastga tomon oqizib ketadi. Bu vaqtinchalik katta kuchga ega bo`lgan suv oqimini sel deb ataladi. Sel oqimining ichida turli turdagi tog` jinslari bo`lganligi uchun uning zichligi 1,2-1,8 g/sm 3 , tezligi esa 10-15 km/soat ga yetadi. Sellar quyidagi sharoitlarda hosil bo`ladi: Kuchli jala yog`ishi yoki qorlarning shiddat bilan yerishi; Tog` yon bag`irliklari, vodiy o`zanlari nishabligining 35% dan ortiq bo`lishi; Nurashdan maydalangan jinslarning tog` yon bag`irliklaridagi suv havzalarida yig`ilib, katta miqdordagi bo`sh jins uyumlarini to`planishi. Sel oqimi umumiy hajmining taxminan 50-60% har-xil tosh parchalari, qumlardan, gillardan va o`simlik qoldiqlaridan iborat bo`ladi. SHu bilan bog`liq holda, sellar tez yemiriluvchi jinslar (gilli, slanetsli) joylashgan tog`li hududlarga xosdir. Bunday hududlarda tog` jinslarini nurashi natijasida bo`sh jinslarning uyumi to`plangan bo`ladi. Hosil bo`lish manbaiga qarab sel hududiy yoki mahalliy turlarga bo`linadi. Ularning birinchisi, joyning geologik va geomorfologik sharoitiga chambarchas bog`liq holda, yog`ingarchilikning ko`p yog`ishidan sodir bo`ladi. Mahalliy sel esa qatlamlarning birdan yerishi natijasida ko`llardagi suvlarning ko`payishidan va ular havzalarining ayrim joylari o`pirilishidan vujudga keladi. Sel hodisasi sodir bo`ladigan havza 3 bo`lakka bo`linadi. 1. Ta’minlanish bo`lagi bunga baland tog`li xududlardagi tog` oldi xududlarini ham o`z ichiga olgan maydonlar kiradi. Suv o`zining dastlabki harakatini, tog` jinslaridan iborat sel massasining asosiy qismini ham shu yerda yig`adi.

2. Sel harakati yoki tranzit bo`lagi. Unga sel oqimi harakat kiladigan daryo o`zani va uning irmoqlari kiradi. Kichik jilg`alar bir-biriga qo`shilib yo`l-yo`lakay o`zi bilan parchalangan jinslarni oqizib borib, uchragan to`siqlarni buzib ketadi. 3. Yig`ilish bo`lagi-bu bo`lakka past tekisliklar kirib, sel tog`lardan oqizib kelgan jinslarni shu yerda to`playdi. Sel oqimining miqdori va yo`nalishi hududning umumiy geologic tuzilishiga qarab, o`zgarib boradi. Sel hodisasi yer sharining hamma tog`lik xududlariga xos bo`lib, bizning mamlakatimizda esa Toshkent viloyati tog` oldi xududlarida, CHirchiq, Ohangaron daryolari vodiylarida, Namangan, Andijon viloyatlarinining tog` oldi xududlarida ro`y beradi. Sel oqimlari xalk xo`jaligiga juda katta zarar yetkazadi, yo`ldagi uchragan narsani vayron kilib, ekinzorlarni ko`mib yuboradi. Sellarga qarshi ko`riladigan kurash syermashaqqat va sarf -harajatlarni ko`p talab etadi. Sellarga qarshi kurashning eng samarali usullaridan tog` yon bag`irliklariga daraxtlar o`tkazishdir. Daraxt o`z ildizlari bilan tog` jinslarini mahkam ushlaydi, nurashdan, yuvilib ketishdan saqlaydi. Lekin bu usul ko`p vaqtni talab etadi. Kerakli paytlarda selning harakatlanish yo`lida selning yo`nalishini va o`zgartiruvchi har-xil inshootlar, moslamalar, shuningdek tirgak devorlar qurish shular jumlasidandir. Eroziya Nurash mahsulotlarini (loyqa, qum, shag`al) doimiy suvlar va vaqtinchalik suv oqimlari oqizib, yuvib ketadi. Yuvib, oqizib ketuvchi (yerozion) jarayonlar yer rel’efining shakllanishida asosiy rolni o`ynaydi. Eroziya jarayonining tag (chuqurlik) turi suv oqimining chuqurligi buyicha tog` jinslarni yemiradi, yon Eroziya esa suv oqimining yon tomonidagi tog` jinslarini yemiradi. Vaqtinchalik suvlar eroziyasi va jarliklarni hosil bo`lishi. Vaqtinchalik oqimlar, yerigan qor suvlari va yog`in suvlaridan hosil bo`ladi. Ularning yemiruvchan faoliyati tufayli jarliklar hosil bo`ladi. Yog`in suvlari yer yuzasining chuqurchalari ustida to`planib, ularni asta - sekinlik bilan yuvib, o`pqonlar, o`nqir - cho`nqirlar hosil qiladi. Tog` jinslarining qattiqligi yoki

yumshoqligiga qarab, bir joyi sekin, ikkinchisi tez yuvila boshlaydi. Natijada yonbag`irlikning ustki qismida turli tomonga yunalgan yoki parallel jo`yaklar hosil bo`ladi. Jo`yaklarning ba’zilari yonbag`irliklarning quyi qismida birlashib chuqur va katta jo`yaklar hosil qiladi (7-rasm). Vaqtinchalik suvlarning yemiruvchan- lik faoliyati bir qancha omillarga bog`liq bo`ladi: O`simlik qatlamida oson yuviluvchi, bog`lanmagan jinslarning mavjudligi, jalalarning yog`ishi, daryo oqimlarining yemirilish bazisini pastda joylashganligi, yuzani nishabligi kattaligi, jinslar tarkibidagi tuz miqdorini oz bo`lishi-bu omillarga misol bo`la oladi. Jarliklarni hosil bo`lishi va uni kengayib ketishi, ekinzor yerlarga, aholi yashash joylariga va inshootlarga katta xavf soladi. Jarliklar yaqinida barpo etilgan inshootlar zamini yuvilib ketish natijasida o`zining turg`unligini yo`qotadi. SHuni ham aytish lozimki, sug`oriladigan xududlarda sug`orish irrigatsiya Eroziyasi ham sodir bo`ladi. U sug`oriladigan baland-pastliklarda sug`orish texnikasiga yetarli rioya qilmaslik oqibatida yuzaga keladi. Eroziya tufayli suv jo`yaklarni yuvib, daladan ko`p mayda zarralarni oqizib ketadi, tuproq unumdorligi pasayadi. Jarliklarni hosil bo`lishini oldini olish uchun turli tadbirlar qo`llaniladi. Ularga faol va passiv tadbirlar kiradi. Jarliklarni oldin olishning passiv tadbirlariga: jarliklar yaqinidagi, o`rmonzorlarni kesmaslik, yer haydamaslik, va x.k.lar kiradi.

Jarning kengayib ketmasligi uchun ko`riladigan-faol chora-tadbirlarga yuzadagi suvlar harakatini tartibga solish (chuqurliklar va beton ariq yotqizish), jarning tubini kichik to`g`onlar qurish yo`li bilan yuvilishdan saqlash, qirg`oqlarni mustahkamlaydigan o`simliklar o`tkazish hisoblanadi Daryolarning geologik ishi Aholi ko`p yashaydigan hududlar va ekin maydonlari daryo vodiylariga joylashgan. Daryo geologik nuqtai nazardan uch qismdan iborat : yuqori , o ` rta va quyi oqim . Daryolarning suv oqadigan qismi o ` zan deb ataladi . Issiq kunlar boshlanishi bilan tog`lardagi qorlarning yerishi va yog`ingarchiliklarning ko`payishi tufayli suv sathi ko`tariladi, ba’zan qirg`oqlarga chiqib ketadi, ularni yemiradi. Daryo boshlanish qismidagi tog ` jinslarini yuvib o ` z yo ` lida o ` rta yoki quyi qismlarida ularni yotqizadi . Natijada allyuvial yotqiziqlar hosil bo ` ladi , buni akkumulyatsiya jarayoni deyiladi . Allyuvial yotqiziqlarni tashkil qilgan jins donalari saralangan, silliqlangan bo`ladi. Daryo suvlari o`zan tubi va yonlarini to`xtovsiz yemiradi. Bunga daryo Eroziyasi - deyiladi. Daryo quyiladigan suv havzasi sathi Eroziya bazisi deyiladi. Masalan, CHirchiq va Ohangaron daryolari Eroziya bazisi bo`lib Sirdaryoning suv sathi hisoblanadi. Sirdaryoning Eroziya bazisi bo`lib, Orol dengizining sathi hisoblanadi. O`zan va qirg`oqlarning yuvilishi natijasida daryoning ikkala qirg`oqlarida pog`ona - pog`ona shaklidagi balandliklardan iborat supachalar hosil bo`ladi, bular daryo tyerrasasi deb ataladi. Daryo tyerrassasi o`z tuzilishiga qarab,

yerozion (yuvilgan), yerozion akkumulyativ (yuvilib yig`ilgan) va asosli tyerrassalarga bo`linadi. Yerozion tyerrasalar daryo qirg`oqlarida tub jinslarning yemirilishidan hosil bo`ladi (8 - rasm). Yerozion akkumulyativ tyerrasa daryo yotqiziqlarining qayta - qayta yuvilib tubi ochilishi natijasida hosil bo`ladi. (6.9-rasm) Daryo vodiysida yerozion va akkumulyativ tsikllarning bir necha marta takrorlanishi tufayli yerozion va akkumulyativ tyerrasalar hosil bo`ladi. Tyerrasalar vodiy yonbag`ri bo`ylab qiya s+uppachalar shaklida tarqalgan bo`ladi, bunday suppachalarning soni har xil bo`lib, 3 ta dan 20 tagacha bo`ladi. Tuzilishiga ko`ra tyerrasalar: allyuvialli, to`la allyuvial yotqiziqlaridan iborat yerozion - tub jinslardan tashkil topgan bo`lib, allyuvial jinslar bilan qoplangan bo`ladi. Daryo qirg`oqlarining yemirilish natijasida uning yaqinidagi aholi yashaydigan joylarga, bino va inshootlarga va ayniqsa ko`priklarga zarar yetkazishi mumkin. Ko`priklar uchun tag va yon Eroziya ham xavfli hisoblanadi. Ko`prikning tayanch ustunlari suvning oqimi va o`zanida bo`lsa, oqim yuzasi bu xududda kichikligi sababli suvning tezligi katta bo`lib, tagi tez yuvila boshlaydi. Ko`priklarni yemirilishdan saqlash chorasi, tayanch asosini iloji boricha chuqurrok joylashtirish, va qo`shimcha chora sifatida xarsang tosh, og`ir yuklarni ko`prik asosiga

tashlashdan iborat. Yon tomonni yuvilishdan saqlash uchun qirg`oq ihota qismlarini mustahkamlash zarurdir. Plivun Tarkibida chang zarrasi ko`p bo`lgan suvga to`yingan mayda gilli jinslarga plivunlar deyiladi. Ular to`rtlamchi davrga ega bo`lgan jinslar ichida va ayniqsa lyosslar va lyossimon tuproqlarda ko`p tarqalgandir. Quruvchilar ushbu hodisaga xandaq qazishda, kanallar qazishda, temir yo`l to`shamasini qurishda, metro tarmoqlarini qazishda duch kelishadi. Odatda plivunlarning ko`pchiligi daryo o`zanlarida va tyerrasalarda turli qalinlikda uchraydi. Plivunlarda tiksotropiya xususiyati mavjudligi tufayli, tashqi mexanik kuch ta’sirida birdan suyuq atalaga aylanib, shaxta devorlaridan, metro devorlaridan, imorat zovuri qirg`oqlaridan, tog` yon bag`irliklaridan oqib chiqa boshlaydi. Plivun hodisasi sababli inshootlarning mustahkamligi pasayadi, tog` yon bag`irliklarida cho`kishlar, surilishlar hosil bo`ladi. Ko`pincha plivunlar tufayli qumlar zichligi ortadi, natijada hajmi kichrayib, yer usti cho`kadi. Bu esa shu joydagi qurilishga katta zarar yetkazadi. Plivun hodisasi ikki turga: soxta plivun va haqiqiy plivun hodisasiga bo`linadi. Soxta plivunlar - strukturaviy bog`lanmagan, qumli va shag`alli yotqiziqlarda kuzatiladi. Soxta plivun hodisasining sababi - qumli qatlamlardagi gidrodinamik bosimni vujudga kelishidir. Gidrodinamik bosim oshgan sari qum zarralarini o`rab olgan suv qatlami oshib borib, buning ta’sirida qumlar orasidagi ishqalanish yo`qoladi, pirovardida, ular harakatga kela boshlaydi. Ozgina tashqaridan dinamik kuch ta’sir etishi bilan bu qum massasi siljiy boshlaydi. Haqiqiy plivun hodisasi qumlok va qumoq gruntlarda uchraydi. Haqiqiy plivun tog` jinsi suyulgandan so`ng ham ancha vaqtgacha muallaq holatda turadi. Jinsni suyulib, oqishiga sabab - bu uning tarkibidagi bog`langan suv bo`lib, uni ajratish ancha qiyin. Plivunlar turli tebranishlar va dinamik zarbalarga sezgir bo`ladi. SHu sababli ular kuzatish markazidan uzoq bo`lgan joylarda ham

inshootlarga xavf tug`dirishi mumkin. Qurilishda plivunlarga qarshi kurash choralari 5 guruhga bo`linadi. 1. Qurilish maydonidagi plivunlarni sun’iy ravishda qotirish. Bu usul o`z navbatida 3 ga bo`linadi: a) xandaqdagi suvni maxsus nasoslar bilan chiqarib olinadi. b) suyuqlanuvchi qatlamlar ustidan fil’trlar qoqiladi. Qoqilgan fil’trni bir qismi plivun orasida bo`lsa, boshqa qismi uning ostidagi qatlamda bo`ladi. Bunda plivun suv fil’trlar orqali ostki qatlamlarga o`tib ketadi. Bu usul plivunning fil’trlanish koeffitsientining qiymati birdan kichik bo`lganda qo`llaniladi. v) nina fil’trlar orqali plivunga elektr toki yuborib, konsistentsiyasi o`zgartiriladi. Buning uchun bir - biridan ma’lum masofada joylashadigan qilib, elektrodlar qoqilib, ularga o`zgarmas tok yuboriladi. Bu usul fil’trlanish koeffitsientining qiymati 0,2 dan kichik bo`lmagan gil va lyossimon jinslar uchun qo`llaniladi. 2. Plivunlarning shpunt yordamida to`sib ko`yish. Buning uchun bino yoki inshoot poydevori o`rni ochilib, xandaq qazishdan avval atrofi bo`ylab 4 - 5 metrgacha chuqurlikkacha yog`och, temir-beton, metall ustunlarni qoqib kiritilib devor hosil kilinadi (10-rasm).

3. Plivunlarni muzlatib kuyish usuli qo`llanganda, qumning mustahkamligi vaqtincha ortadi. Buning uchun xandaq atrofiga mahsus moslama bilan sovutilgan CaCl 2 yeritmasi bosim ostida yuborib turiladi. Yeritmaning xandaq atrofida aylanishidan jinslar - 20 0 S dan - 40 0 S gacha muzlaydi. Bu xandaq atrofida suv o`tkazmaydigan muzlagan qatlam hosil bo`lishini ta’minlaydi. Plivun tarkibidagi suvni havo bilan siqib chiqarish. Buning uchun plivun ustiga kesson poydevori o`rnatilib, uning ichiga 0,25 MPa havo bosimi byeriladi. Bosim ta’siridan plivunlar tarkibidagi suv, havo bilan har tomonga tarqalib, u suvsizlanish natijasida suyuqlanishdan to`xtaydi. SHundan so`ng qotgan plivunni bemalol qazib olish mumkin bo`ladi. Bu usulning kamchiligi, uni katta maydonlarga tarqalgan plivunlarda ishlatib bo`lmasligidir. Plivunlarning ichiga suyultirilgan shisha moddasini yuborish usuli -silikatlash deb ataladi. Buning uchun burg` quduqlari qazilib, qum qatlamlar ichiga quvurlar orqali suyuq shisha va suyuq kal’tsiy xlorid yuboriladi. Yeritmalar qum qatlamiga shimilib, uni qattik tog` jinsiga aylantiradi. Ushbu usul ancha qimmatliligiga qaramasdan, juda samarali natijalarni beradi. Suffoziya Yer osti suvlari harakatidan, qum, tosh, shag`al qatlamlari hamda tog` jinsi darzliklarini to`ldirgan jinslar orasidagi mayda va nozik zarralar harakatga keladi, ular yer osti suvlari bilan yer yuzasiga chiqadi. Yer osti suvining, o`z yo`lidagi tog` jinslarini o`yishi hodisasi suffoziya deb ataladi. Suffoziya ikki xil-mexanik va kimyoviy suffoziyalarga bo`linadi. Mexanik suffoziyada fil’trlanib o`tayotgan suv, qum va shag`al qatlamlaridagi mayda jinslarni (gilli, changli yoki qumli) harakatlantirib, o`zi bilan olib chikadi. Kimyoviy suffoziya esa yer osti suvlar ta’sirida tog` jinslarining yemirilishidan hosil bo`ladi va ko`pincha karstlanish jarayoniga yaqin turadi. Kimyoviy suffoziya asosan lyoss va lyossimon jinslar tarqalgan joylarda uchraydi.

Mexanikaviy va kimyoviy suffoziyalar birgalikdagi ta’sirini kimyoviy- mexanik suffoziyalar deb qarash mumkin. Bunday suffoziyalar lyossimon jinslarda uchrab, karbonatli tsementlovchi modda yerib, ayni vaqtda gilli zarrachalarni oqizib ketadi. Ushbu holatni turli kattalikdagi ohaklashgan tsementli qumtoshda kuzatish mumkin. Suffoziya hodisalarini asosiy sabablari-yer osti suvlarida gidrodinamik bosim kuchlarini vujudga kelishi va suvning kritik tezlik qiymatini oshib ketishidir. Bu zarralarni ajrab, oqib chiqib ketishiga sabab bo`ladi. Suffoziya xodisasi donadorlik tarkibi bir jinsli bo`lmagan jinslar (qatlam)ga xosdir. U turli zarrali qumlarda quyidagicha ro`y beradi. Qum xar-xil kattalikdagi zarralardan tuzilgandir. Katta zarralar strukturaviy sinch (to`r) ni tashkil qiladi. G’ovaklar yetarlicha katta bo`lganligidan va ular orqali sizib oqib o`tayotgan suv bilan mayda zarralar (gilli va changsimon) ham oqib o`tadi. Bunday qumlarda suffoziya hodisasining qiymati 5 dan ortiq bo`lgan vaqtdan boshlab vujudga keladi. Suffoziya hodisasi tog` jinslarining chuqur qismida yoki yer yuzasiga yaqin joyida ro`y berishi mumkin. Suffoziya tog` jinsi chuqurliklarida, turli tarkib va g`ovaklikka ega bo`lgan ikki qatlam chegarasida hosil bo`lishi mumkin. Bunda bir jinsning mayda zarralari, suv bilan ikkinchi jinsning g`ovaklariga o`tib boradi. CHegaraviy (kontaktli) suffoziyada qatlamlararo ostki qatlam hosil bo`lishi yoki g`ovaklar yuvilib ketishi mumkin. Buni fil’trlanish koeffitsienti 2 dan katta bo`lgan va qumli qatlamlarda kuzatish mumkin. SHuni ta’kidlash lozimki, lyossimon jinslarda suffoziya faqatgina kontaktlarda rivojlanmasdan o`zida «gilli» yoki «lyossli karst» deb nomlanuvchi hodisaga sabab bo`ladi. Kovaklar yo`llarda yer qazish ishlarini olib borishda sizayotgan suvning turbulentli oqimi ta’sirida kengayib boradi. Jins yemiriladi va uning o`rnida kovaklar hosil bo`ladi. Mexanik va kimyoviy suffoziya yer usti yaqinida gidrodinamik sharoitni tabiiy va sun’iy ravishda o`zgarishi-yer osti va yer usti suvlari sathining o`zgarishi, suv so`rib chiqarish faol ko`rinadi.

Suffoziya jarayonlari daryo vodiylarining yon bag ` irliklarida , suv omborlari qirg ` oqlarida , yog ` in suvlarining keskin tushishi yoki ortiqcha suvni chiqarib yuborishda , grunt suvlarini yer tagidan chiqish joylarida , shuningdek sug ` oriladigan maydonlarida ko ` plab kelib chiqadi . Qurilishda chuqurliklar qiyaliklarida suffoziya jarayonidagi zarralar oqizib chiqishi natijasida , yerning usti o ` pirilib tushishi , voronkalar hosil bo ` lishi , surilishlar kelib chiqishi mumkin . Kimyoviy suffoziya uzoq vaqt davom etib, faqatgina karbonat jinslarni va oson yeriydigan moddalarni yeritibgina qolmay, balki kremnezemni yeritadi. Jinslarni uzoq vaqt ko`plab miqdorda yerishi oqibatida kimyoviy suffoziya, karst jarayoniga aylanib ketadi. Suffoziya hodisalari bino va inshootlarning mustaxkamligiga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Suffoziya hodisasiga qarshi barcha chora-tadbirlar bilan kurashmoq lozimdir. Ushbu ko`riladigan chora-tadbirlardan asosiy maqsad-suvning sizib

o`tishini to`xtatishdir. Buni turli usullar bilan amalga oshiriladi: atmosfera yog`in suvlarining oqim yo`nalishini tartibga solish va yer ustini nam o`tkazmaydigan qilib himoya qilish, yer osti suvlarini oqib chiqish joylarini zichlab bekitish yoki qum to`ldirish, gruntlar tarkibidagi suvlarni qochirish uchun drenaj quvurlari o`rnatish, suv sizib o`tish tezligini kamaytirish, suffoziyaga uchragan jinslarni silikatlab, tsementlab yoki loyli qorishmalar bilan zichlash, poydevorlarni maxsus turlaridan, masalan qoziqli poydevorni qo`llashdir. Inshootlarni loyihalash va qurish jarayonida bajariladigan muhandislik - geologik qidiruvlarida suffoziya hodisasini o`rganish uchun tog` jinslarini granulometrik tarkibini, turini, sizish oqimining tezligini, oqim gradientini, suffoziya uchragan tog` jinslarining fizik - kimyoviy xossalarini, granulometrik va mineralogik tarkibini, suvda oson yeriydigan tuzlarning yotishi, g`ovakliligi, suv o`tkazuvchanligi va boshqa xossalarini nazarda tutish kerak. Suffoziyaning oldini olish choralaridan biri unga uchraydigan grunt qatlamlarini yer osti va atmosfera yog`inlaridan saqlashdir. SHu maqsadda ochiq beton ariqlar yotqiziladi. Yer osti suvlarini tartibga solish, yo`nalishini o`zgartirish uchun ochiq yoki yopiq zovurlar qaziladi. Yer osti suvlari harakatini kamaytirish maqsadida, suvli grunt qatlamlariga suyuq shisha, tsement qorishmalari yoki gilli qorishmalar yuboriladi. Cho`kish hodisasi Inshootlardan uzatiluvchi yuk ta’sirida uning zaminida shakl o`zgarish holati yuz berib, gruntni cho`kishga olib keladi. CHo`kish deganda grunt tuzilishining tub o`zgarishisiz zaminning pastga yo`nalgan siljishi tushuniladi. Tashqi kuch yoki o`z og`irligi ta’sirida zo`riqish holatidagi gruntning, qo`shimcha omillari tufayli kelib chiqadigan qo`shimcha deformatsiyalari - cho`kish deb ataladi. CHo`kuvchan gruntlarga quyidagilar kiradi: Lyoss va lyossimon jinslar, (namlanganda cho`kadi), muzlagan gruntlar (yeriganda cho`kadi, qumli, suvga to`yingan gruntlar (harakatga kelganda cho`kadi). Lyoss va lyossimon gruntlar cho`kish xususiyatiga ko`ra 4 ta turga bo`linadi.

1. Namlanish natijasida o`z og`irligi ta’sirida cho`kadigan lyoss va lyossimon jinslar O`rta Osiyoda ko`p tarqalgan. F.O. Mavlonov, P.M. Karpov va A.I. Islomov ma’lumotlariga ko`ra, ularning cho`kish miqdori 2,5-3,0m gacha boradi. 2. Namlanish natijasida o`z og`irligi va bino bosimi ta’siridan kuchli cho`kadigan jinslar. Bino og`irligi ta’sirida qo`shimcha cho`kish hosil bo`ladi. (6.11-rasm) 3. Suv ta’sirida shishib, so`ngra tashqi yuk (bino yoki inshoot) og`irligidan zichlanadigan va ma’lum darajada cho`kadigan jinslar. Bular asosan tarkibida montmorillonit minerallari ko`p bo`lgan lyossimon jinslardir. 4. Namlanganda o`z og`irligidan zichlanmaydigan jinslar. Bularga asosan yer osti suvli qatlamlari tagida yotgan hamda doimiy oqava suvlar ta’sirida hosil bo`lgan allyuvial lyossimon jinslar, shuningdek doimo sug`oriladigan joylardagi lyossimon jinslar ham kiradi. Gruntlarning ko`p yillar davomida namlanish oqibatida ularda cho`kuvchanlik xususiyati yo`qoladi. Tog` jinslarining cho`kuvchanligi, ularning genetik turiga, g`ovakligiga va tarkibiga bog`liq. Jinslarning cho`kuvchanligi haqida haligacha aniq bir fikrga kelinmagan. O`rta Osiyoda uchraydigan lyoss va lyossimon jinslarda sodir bo`ladigan cho`kish hodisasini o`rganish bilan juda ko`p olimlar ham shug`ullanib kelishgan. Ular lyossimon jinslarda sodir bo`ladigan cho`kish hodisasining sabablari xaqida turlicha fikrlarni bayon qilganlar. Buning sababi lyossimon jinslarning tarkibi va tuzilishi har xilligi, turli genetik tipga mansubligi va namlanish sharoitining turlicha bo`lishidir. Ayrim olimlar cho`kuvchanlik sababi, tabiiy zichlanmay qolishlik deb taxmin qilsa, boshqalari cho`kish hodisalari ular tarkibidagi suvda tez yeriydigan tuzlarning yuvilishi natijasida vujudga keladi deb hisoblaydilar. Boshqa bir gurux olimlar, lyosslardagi cho`kish hodisasini, suv sizish vaqtida juda mayda va nozik zarralarning suv bilan birga chiqib ketishi hisobiga lyosslarning keyinchalik zichlanishi deb tushuntiradilar. Birinchi turdagi fikr-suvni gruntga nisbatan

ta’siriga turlicha yondoshishdir. Bunda gruntning namligi oshsa, cho`kish hodisasi sodir bo`ladi, deb hisoblanadi. Rus olimlari Ye.A. Zamarin va M.A. Reshetkinlar cho`kish hodisasi vujudga kelishida lyosslardagi ko`zga ko`rinadigan yirik g`ovaklar katta rol o`ynaydi deb hisoblaydilar. Nisbiy cho`kuvchanlik quyidagicha aniqlanadi: bu yerda: h - tabiiy namlikda olib tekshirilayotgan namunaning tabiiy va bino bosimi ta’siridagi balandligi, mm. h 1 -tekshirilayotgan namunaning tabiiy va bino bosimi ta’sirida namlangandan keyingi balandligi, mm. h 0 -tabiiy namlikda olib tekshirilayotgan namunaning tabiiy bosim ta’siridagi balandligi, mm. Nisbiy cho`kuvchanlikning qiymati buyicha jinslar quyidagicha bo`ladi: Agar S> 0,01 bo`lsa, cho`kuvchanlik xossasiga ega ekanligi va S< 0,01 bo`lsa amalda cho`kuvchanlik xossasiga ega emasligi aniqlanadi. SHuni nazarda tutish lozimki: Lyoss va lyossimon jinslardagi cho`kish chegarasi, yer yuzidan 8...10 m, ba’zan 20...25 m chuqurlikda ro`y beradi. CHo`kuvchanlikni asosiy belgilovchi ko`rsatkichlari lyossimon jinslarning zichligi va g`ovakligidir.

Ularning zichligi - 1,7 g|sm 3 , g`ovakligi esa - 80% atrofida bo`lib, ular ushbu ko`rsatgichlarning yuqori qiymatlari hisoblanadi. Tajribaxona sharoitida lyossimon jinslarning cho`kuvchanligini kompression asbobda, dala sharoitida esa shtamplar yordamida tekshirib ko`riladi. Tabiiy namlikdagi (1) va suvga to`yingan (2) lyossimon jinslar zichlanishining egri chiziqlari 6.12-rasmda ko`rsatilgan. Birinchi qabariqli egri chiziq (1) katta bosim ostida, jinsning yuqori darajada zichlanganligini ko`rsatadi. Ikkinchi botiq egri chiziq - uncha katta bo`lmagan bosimdagi, yuqori zichlanganlikni ko`rsatadi. Birinchi holda, bog`lanishlar anchagina mustahkam bo`lib faqatgina kuchayib borayotgan zo`riqishlardan buzilsa, ikkinchi holda bog`lanish mustahkamligi lyossimon jins suv bilan namlanganda sezilarli darajada pasayadi. 1 va 2 egri chiziqlarni bir - biridan farqlanishi tabiiy namlikdagi va suv bilan namlangandagi zichlanish darajasi turlicha bo`lishligini ko`rsatadi va lyossimon jinslar uchun cho`kuvchanlik me’zoni bo`lishi mumkin. Ikki egri chiziqli grafik - lyossimon jinslarning cho`kuvchanligi qiymati doimiy bo`lmasdan, balki siquvchi kuchga bog`liqligini ko`rsatadi. Ikki egri chiziqli grafik usuli, bosimning har qanday qiymatiga tanlab olingan oraliqdagi cho`kuvchanlikni aniqlashga imkon beradi (6.13 - rasm). CHo`kuvchanlikni bitta egri chiziq yordamida aniqlash usuli, mavjud bo`lib, bu usulda jinsdan namuna olinib, oldindan belgilangan yuklamaga moslab namlanadi (14-rasm). Bitta egri chiziq yordamida aniqlash usuli inshootning ishlash sharoitidagi jinsning haqiqiy holatini ifodalaydi deb hisoblanadi. Hozirda tajribaxona sharoitida sinash chog`ida cho`kuvchanlikni aniqlashda namunaga inshoot og`irligi va ustidagi namlangan grunt og`irligidan kam bo`lmagan yuk ta’sirida sinashni tavsiya qilinmoqda. Dala sharoitidagi cho`kuvchanlikni shtamp usulida aniqlash, tajribaxona sharoitida aniqlashga qaraganda aniqroq bo`ladi. SHtamp usuli bilan aniqlashda,

namlangan jinslarni inshoot og`irligi va jins ustida yotgan massalariga teng bo`lgan yuk ta’sirida sinab ko`riladi. Gruntlardagi cho`kish hodisasi xalq xo`jaligiga juda katta zarar keltiradi. Lyoss va lyossimon jinslar ustiga qurilgan bino va inshootlar zaminidagi jinslar zichlanib, o`z hajmini kamaytiradi va cho`kish vujudga keladi. Bino va inshootlar zamindagi gruntlar bilan birgalikda cho`kadi. CHo`kish bir tekisda sodir bo`lsa, bino va inshootlar uchun uncha xavf keltirmaydi, agar cho`kish notekis bo`lsa, bino yoki inshoot qiyshayadi, ba’zan esa qulab tushadi. CHo`kish hodisasini o`rganish bino va inshootlarni loyihalashda juda katta ahamiyatga ega. CHo`kuvchanlik hodisasi sodir bo`lishini oldini olish maqsadida quyidagi muhandislik - choralari ko`riladi: 1. CHo`kish ta’sirida bino va inshootlar qurilmalarining shikastlanishini oldini olish maqsadida foydalaniladigan konstruktiv tadbirlar. 2. Lyoss va lyossimon jinslarni, atmosfera, yer osti va oqova suvlar ta’sirida namlanishini oldini olish maqsadida amalga oshiriladigan chora-tadbirlar. 3. Gruntlarni sun’iy ravishda qotirish, suyuq shisha yordamida va issiqlik ta’sirida qotirish usullaridan foydalanish. Bino va inshootlar ostidagi cho`kuvchan gruntlarni iloji boricha olib tashlab, o`rniga zich, cho`kmaydigan gruntlarni joylashtirish lozim.

Adabiyotlar: 1. R.E.Eshboev, M. SH. Rahimboboeva Geologiya, mineralogiya va petrografiya asoslari. O`quv qo`llanma Toshkent-2011 2. I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi va gidrogeologiya», T., «O‘qituvchi», nashriyoti, 1990.- I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi asoslaridan amaliy mashg‘ulotlar», T., «O‘qituvchi » nashriyoti, 1992. 3. M.Z.Nazarov. «Muhandislik geologiyasi va atrof-muhitni muhofaza qilish», T., « O‘zbekiston » nashriyoti, 1994.-200 bet. 4. V.Yunusov. «Injenyernaya geologiya», T., «O‘qituvchi», 1994.-300 str. 5. Ananev V.I., Korobkin V.I. «Injenyernaya geologiya», Iz - vo «Vo‘sshaya shkola», M., 1973. 6. S.Zoxidov. «Muhandislik geologiyasi», T., «O‘qituvchi», 1988.-280 bet 7. Islomov O.I., SHoraxmedov SH.SH. Umumiy geologiya. «O‘qituvchi» nashriyoti, T.,1971. 8. Craig R.F. Craigs soil mechanics. -Formerly Department of Civil Engineerring University of Dundee, -UK.London: 2004 9. Lange O.K. Gidrogeologiya. Iz - vo « Vo‘sshaya shkola», M., 1969.

Похожие

Yerning ichki kuchiga bog`liq bo`lgan geologik hodisalar

Geologik hodisalar. Endogen va ekzogen geologik hodisalari va ularning ahamiyati. Endogen geologik jarayonlar

Geologik hodisalar. Endogen va ekzogen geologik hodisalari va ularning ahamiyati. Endogen geologik jarayonlar

Geoxronologiya va geologik yosh haqida ma'lumot

Geologik jarayonlar haqida umumiy ma'lumotlar. Nurash jarayonlari