Yer osti suvlarining balansi va zaxirasi gidrogeologik izlanish usullari. Suv resurslaridan okilona foydalanish va ularni muhofaza qilish - Геология - Рефераты

Yer osti suvlarining balansi va zaxirasi gidrogeologik izlanish usullari. Suv resurslaridan okilona foydalanish va ularni muhofaza qilish

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

70.5 KB

Yer osti suvlarining balansi va zaxirasi gidrogeologik izlanish usullari. Suv resurslaridan okilona foydalanish va ularni muhofaza qilish Reja: 1. Yer osti suvlarining balansi va zaxirasi 2. Gidrogeologik izlanish usullari suv resurslaridan okilona foydalanish va ularni muxofaza kilish 3. Injenerlik geologiyasi asoslari va uning vazifalari

Ma`lum bir muddatda suvli qatlamga oqib keladigan va chiqib ketadigan suv miqdori yer osti suvlari balansi deb ataladi. Yer osti suv balansi uning rejimi bilan uzviy bog`liqdir. Bu rejim ma`lum bir muddatda suv sarfi va sifatining o`zgarishini bildirsa, balans - shu o`zgarishlar natijasidir. Balans sug`oriladigan katta maydonlar va suv chiqarish inshootlari uchun xisoblanadi. Yer osti suvlarining oqib kelishi va chiqishini o`lchaydigan joy balans uchastkasi deyiladi. Balansni xisoblash natijasida ob`yektni suv bilan ta`minlash va yil davomida yer osti suvlari zaxirasi va rejimining o`zgarishini oldindan aytib berish mumkin. Tabiiy rejimda qatlamlarga oqib keluvchi grunt suvlari balansi atmosfera yog`inlarining singishidan (A), suv bug`larining kondensatsiyalanishidan (K) va yer osti suvlari oqimi (P) dan tashkil topadi (1-rasm). Yer osti suvlari oqimi o`z navbatida yonbosh oqim (P1), yuzaki suv xavzalaridan keladigan infiltratsion okim (P2 ) va pastki gorizontdan keladigan okimlar (P3 ) dan xosil buladi. Suvli katlamdan chikib ketadigan suv balansi buglanish (I) va yer osti suv okimi (S1 ) dan iborat. Buglanish usimliklar bargi va yer yuzasida buladigan buglanishdan, yer osti okimi yonbosh okim (S1 ) va pastki suvli gorizontlarga siljiydigan okim (S2 ) lar xisobiga sodir buladi. Grunt suvlarining balans sxemasi. (V.P. Ananyev, L.V. Peredelskiy buyicha) Berilgan bir uchastkada, t muddatda grunt suvlari balansining tenglanishi kuyidagicha aniklanadi: (( ( ( ( ( ( P1Q P2Q P3 - I - S1 - S2 bu yerda (( - vakt davomida grunt suvi zaxirasini uzgarishi. Agar shu uchastkada grunt suvlari rejimi kuzatib aniklangan bulsa, u xolda balans kuyidagi tenglama orkali ifodalanadi:

((( q A Q K Q P - I - S bu yerda (( - t vakt davomida suv satxining urtacha uzgarishi; ( - jinslarning suv chikarish koeffitsiyenti. ((( kiymat fasl, yil va kup yillar davomida uzgarib turadi. Yer osti suvlari satxi kutarilganda u musbat, pasayganda esa manfiy kiymatga ega buladi. Agar grunt suvlari rejimi sun`iy ravishda buzilgan bulsa, balans tenglamasida suv bilan ta`minlash uchun sarf bulayotgan suv sarfi (V), zovurlarga okib kelayotgan suv sarfi (D), sugorish kanallaridan shimilayotgan suv mikdori (F1 ) xisobga olish lozim. Okib keladigan yer osti suvi mikdori chikib ketadiganidan kup bulsa, maydonni suv bosadi. Shuning uchun katta maydonlardagi balansni urganib, yer osti suvlarining rejimini tartibga solish mumkin. Yer osti suvlari zaxirasi. Yer osti suvlaridan xalk xujaligida foydalanishda, konlarda va kurilish ob`yektlarining gidrogeologik sharoitini aniklashda ularning zaxirasini baxolash lozim. Suvli katlamlardagi gravitatsion suv xajmi yerosti suvlarining zaxirasi deyiladi. Yer osti suvlarining zaxirasini aniklash shaxar va kishloklarni suv bilan ta`minlashda katta axamiyatga ega. Shuning uchun xam ularning zaxirasini aniklab, xisoblab sungra suv chikaruvchi inshootning turi, joylashtirish variantlari va ishlatish rejimi xal kilinadi. Yer osti suvlarining zaxirasi uch xil: tabiiy (Qt ), ekspluatatsion (Qe ) va sun`iy (Qc ) kurinishida baxolanadi. Tabiiy va ekspluatatsion zaxiralar mikdori: 1) suvli katlamlardagi gravitatsion suv xajmiga (statik zaxira - Qcm); 2) suvli gorizontning filtratsiya xususiyatiga; 3) suvli katlamning tuyinish (dinamik zaxira - QD ) sharoiti va joylashish chegarasiga; 4) suvning bakteriologik va ximiyaviy tarkibiga xamda balneologik xususiyatiga boglikdir. Yer osti suvlarining tabiiy zaxirasi - suvli katlamning govakliklari va yoriklarida tinch xolatda turuvchi yoki tabiiy sharoitda xarakatlanuvchi suv xajmiga teng. U statik va dinamik zaxiralarga bulinadi. Statik zaxira suvli katlamdagi gravitatsion suv xajmiga teng bulib, kuyidagicha aniklanadi:

Qcm.q ((( bu yerda: ( - suvli katlamning suv chikarishi; V - suvli katlamning xajmi. Dinamik zaxiralar ma`lum bir muddatda suvli katlamning kundalang kesim yuzidan okib utgan suv mikdoriga teng. Dinamik zaxira turli xisoblash usullari yordamida aniklanadi. Masalan: 1. Infiltratsiyalangan atmosfera yoginlari mikdorini xisobga olgan xolda: QD q 10(((((( 2. Yer osti suvi okimining moduli buyicha QD q  m (( Tenglamadagi ( - infiltratsiya koeffitsiyenti (atmosfera yoginlarining shimilgan kismi, %); N - atmosfera yoginlarining yillik mikdori, mm; F - yer osti suvlarining tuyinish soxasi, km2 ;  m - yer osti suvi okimining moduli (lG`s km2). Yer osti suvlarining tabiiy zaxirasi kuyidagiga teng: Qt q Qcm Q QD Yer osti suvlarining ekspluatatsion zaxiralari kuyidagicha ifodalanishi mumkin: Q q K1 · Qt Q K2 ( Qs bu yerda K1 va K2 - suv yiguvchi inshootlarni ishlatishda suv zaxiralaridan foydalanish darajasini xarakterlaydigan koeffitsiyentlar. GIDROGEOLOGIK IZLANISH USULLARI Turli gidrogelogik sharoitda utkaziladigan gidrogeologik kidiruv ishlari uziga xos xususiyatlarga ega. Suvli gorizont turiga karab gidrogeologik kidiruv ishlarining tarkibi, xajmi, uslubiyati turlicha buladi. Bu xususiyatlarni yer osti suvlarining asosiy turlarini, ya`ni buloklar daryo voxasidagi yer osti suvlari, tog oldi rayonlaridagi yer osti suvlari va katlamlar orasidagi bosimli suvlarni (artezian suvlarni) kidirish misolida kurib chikamiz. Buloklarni kidirish 1:50000 masshtabli gidrogeologik s`yomka yordamida bajariladi. Bunda asosan bulok suvining sarfi, ximiyaviy tarkibi, xarorati va boshkalar

urganiladi. Katta buloklar chikadigan uchastkalarda burg kuduklari kovlanadi, bunda suvli tog jinslarining geologik-litologik tuzilishi aniklanadi, geofizik ishlar yordamida rayonning umumgeologik tuzulishi urganiladi, suvning yer gorizontiga chikish maydonlari belgilanadi. Bularning rejimi batafsil urganilib, suv ta`minoti uchun yarokliligi baxolanadi. Yirik buloklarni kaptaj kilish (ekspluatatsiyaga moslashtirish) tasdiklangan suv zaxiralari asosida olib boriladi. Daryo voxalaridagi yer osti suvlari tulik gidrogeologik ishlar kompleksi yordamida kidiriladi. Bu narsa allyuvial tog jinslari yer osti suvlariga boy bulishi bilangina emas, balki bu yotkiziklar tarkibining va filtratsion xossalarining uzgaruvchanligi bilan boglikdir. Daryo voxasidagi grunt suvlarini urganishda bu suvlar bilan daryo suvlari urtasidagi boglanishni aniklash katta axamiyat kashf etadi, bu esa uz navbatida yer usti suvlari xisobiga yer osti suvlarining ifloslanish darajasini aniklashga imkon beradi. Gidrogeologik kidiruv ishlari uch boskichda olib boriladi: kidirish ishlari, dastlabki razvedka va mufassal razvedka, yaxshi urganilgan rayonlarda esa dastlabki razvedka va mufassal razvedka boskichlarida olib boriladi. Bunda markaziy burg kudukdan suv chikarilib, ikki nur buyicha joylashgan 4 - 5 ta kuzatish kuduklarida yer osti suvlari satxining uzgarishi urganiladi. murakkab tabiiy sharoitga ega bulgan rayonlarda bir necha oy davomida tajriba-ekspluatatsion suv chikarish ishlari olib boriladi. Geofizik usullardan bu boskichda keng foydalaniladi. Mufassal razvedka boskichida olib boriladigan ishlar suv olish inshooti sxemasini kuzda tutgan xolda olib boriladi. Doimiy okar suvlarga ega bulgan daryo voxalarida suv olish inshootlari daryo kirgogiga parallel ravishda, shaxar va kishloklardan yukoriga tomon (okimga karshi) joylashtiriladi. Mufassal razvedka boskichida burgulangan kuduklar orasidagi masofa bir necha un metrdan bir necha yuz metrgacha bulishi mumkin, bu rayon tabiiy sharoitining murakkabligiga boglik. Kamdan-kam xollarda suvolish inshooti allyuvial suvli gorizont tarkalgan maydonda bir tekis joylashtiriladi. Buning sababi shundaki, daryo suvlarining sarfi vakt davomida bir xil bulmaydi. Mufassal razvedka ishlarida xal kilinadigan asosiy masalalardan biri suv olish inshootini tashkil etuvchi burg

kuduklarining uzaro ta`sirini aniklash. Bu masalani xal kilish maksadida birdaniga 2 va 4 ta kudukdan suv chikariladi. Xamma xollarda statsionar rejimli kuzatish ishlari olib boriladi. Tog yon bagirlaridagi suvli gorizontni urganish uchun butun maydon buylab mufassal gidrogeologik s`yomka ishlari olib boriladi. Burg kuduklari yer osti suvlari okimi yunalishi buyicha toglik rayondan tekislikka karab va unga perpendikulyar ravishda joylashtiriladi. Bunda chizikli tipdagi suv olish inshootining uzunligi 20 - 30 km ga yetadi. Kidirish uchun muljallangan burg kuduklarining uzunligi 200 - 300 m ni ba`zan 600 m ni va undan ortikrokni tashkil etishi mumkin, bu suvli gorizontning kalinligiga boglik. Burg kuduklari kovlanib bulingandan sung suv chikarishning xamma turlari (bitta burg kudukdan; burg kuduklar gruppasidan, bir necha burg kudukdan baravariga tajriba-ekspluatatsion suv chikarish) utkaziladi. Tog oldi rayonlari yer osti suvlarining rejimi juda uzgaruvchanligi sababli, yer osti suvlarining rejimi uzok vakt urganiladi. Agar gidrogeologik sharoit yaxshi urganilgan bulsa, yer osti suvlarini tekshirish ikki boskichda olib boriladi: dastlabki va mufassal. Kup xollarda bu ikki boskichni kushib, suv olish inshootini loyixalash bir boskichda olib boriladi. Artezian suvlarining urganilganligi darajasiga karab kidirish ishlari uch, ikki (dastlabki va mufassal) boskichda olib boriladi yoki bir (mufassal) boskichda olib boriladi. Yaxshi urganilgan platforma tipidagi artezian xavzalarida gidrogeologik s`yomka ishlari utkazilmaydi. Mufassal razvedka ishlari uchun uchastkalar geologik va gidrogeologik materiallar asosida tanlab olinadi. Tanlangan uchastkalarda chukurligi 200 - 300 m, ba`zan 800 m va undan chukur bulgan burg kuduklari kaziladi. Xar bir kudukdan tajriba uchun suv chikarish ishlarining xamma turlari olib boriladi. Xar bir kudukda geofizik ishlar tulik utkazilishi shart. Boshlangich davrda xamma bosimli suvli gorizontlar urganiladi. Mufassal razvedka boskichida esa fakat istikbolli suvli gorizont urganiladi. artezian xavzalarida suv olish inshooti maydon tipida joylashtiriladi.

Gidrogeologik s`yomka. Gidrogeologik sharoit kartasini tuzish maksadida utkaziladigan dala ishlari kompleksidir. S`yomka suv olish inshooti kuriladigan uchastkani tanlash, sun`iy suv xavzalarini baxolash, rayonning umumiy gidrogeologik sharoitini asoslashga xizmat kiladi. Bajariladigan ishlarning maksadiga, rayonning urganilganlik darajasiga va loyixalash boskichiga karab gidrogeologik s`yemka turli masshtablarda bajariladi. Gidrogeologik s`yomka yirik masshtabda (1:50000 va undan yirikrok), urtacha masshtabda, kichik masshtabda utkaziladi. Yirik masshtabdagi gidrogeologik s`yomka suv olish inshootlarini loyixalash bilan boglik bulgan maxsus konkret masalalarni xal kilish uchun utkaziladi. Urtacha masshtabdagi s`yomka suv ta`minoti sxemasini asoslash, gidrogeologik sharoitni umumiy baxolash uchun xizmat kiladi. Gidrogeologik s`yomka jarayonida ma`lum yunalishlar buyicha geologik, gidrogeologik, geomorfologik, geobotanik va boshka kuzatish ishlari olib boriladi. Asosiy etibor rayonda tarkalgan yer osti suvlarining yer yuzasiga chikish uchastkalariga beriladi. S`yomka masshtabiga mos ravishda xar xil mufassallikda urganilgan buloklar kartaga tushiriladi. Bundan tashkari, kuduklar, burg kuduklari, botkokliklar, suv olish inshootlari kartaga tushiriladi, suvlardan va tog jinslaridan namunalar olinadi. Yer osti suvlari bilan yer usti suvlarining uzaro boglikligi aniklanadi, suvli gorizont kursatkichi sifatida usimlik dunyosi urganiladi. Meteorologik materiallar taxlil kilinadi. Gidrogeologik sharoitni tugri tushunish va baxolash uchun rayonning geologik, geomorfologik tuzulishi xakida tulik ma`lumotga ega bulish kerak. Eng yaxshi xulosalar geologik-gidrogeologik s`yomka natijasida olinadi. Gidrogeologik s`yomka asosan marshrutlar yordamida bajariladi. SUV RESURSLARIDAN OKILONA FOYDALANISH VA ULARNI MUXOFAZA KILISH Yer osti suvlari sifatining va unda erigan tuzlar mikdorining uzgarishi ulardan xalk xujaligida foydalanishni kiyinlashtiradi.

Yer yuzasida maishiy va sanoat okava suvlari xamda chikindilarning tuplanishi, suv xavzalarining ifloslanishi, ugit va zaxarli ximiyaviy dorilardan kup foydalanish yer osti suvlarining ifloslanishiga asosiy sabab buladi. Suv chikarish inshootlarini ishlatish davrida chuchuk suvli xavzaga shur xamda ifloslangan daryo va dengiz suvlarining surilib kelishi natijasida xam yer osti suvlari ifloslanishi mumkin. Shuningdek yer osti suvlariga ifloslangan sanoat okava suvlarining saklaydigan va tindiradigan joylardan aeratsiya zonasi buylab sizib kelib kushilishidan, kuduk devorlari bilan trubalar orasidagi tirkishlardan, suvni katlamlarga shimdirish uchun kazilgan kuduklardan va karst voronkalari orkali kushilishidan xam ifloslanishi buladi. Yer osti suvlarining ifloslanishi, asosan, rayonning geologik va gidrogeologik sharoitlariga, ya`ni suvli katlamlarni ajratib turadigan suv utkazmaydigan katlamlarning bulish-bulmasligiga, ularning suv shimish xususiyatlariga, yer osti suvlarining joylashish chukurligiga boglik. Ayniksa yuzaki suvlar yukoridan suv utkazmaydigan katlam bilan chegaralanmagani uchun ifloslanadi. Artezian suvlari tuplanadigan katlamlar yukori va pastki tomonlaridan uzidan suv utkazmaydigan katlamlar bilan chegaralangani uchun deyarli ifloslanmaydi. Suv chikarish va kanalizatsiya inshootlarini ishlatishda, kupincha, yer osti suvlari ximiyaviy va bakteriologik ifloslanishga duchor buladi. ayrim xollarda radioaktiv, mexanik va issiklikdan ifloslanish xam uchraydi. Ximiyaviy ifloslanish yer osti suvlariga organik (karbol, naften kislotalari, zaxarli ximikatlar va b.), neorganik (tuzlar, kislotalar, ishkorlar), zaxarli (margimush, rux, simob, kurgoshin tuzlari) va zaxarli moddalar kushilishidan yuzaga keladi. Zaxarli ximiyaviy moddalar yerning chukur kismlarigachasizib borishi va yer osti suv okimining kiyaligi tik bulgan joylarda katta maydonlarga tarkalishi mumkin. Bakterial ifloslanish yer osti suvlarida kasalik tarkatuvchi bakterialar paydo bulganda yuzaga keladi. Bunday kurinishdagi ifloslanish ma`lum bir muddatgacha bulib, uning davomiyligi ifloslanish manbaining mikdoriga, gruntning suv shimishiga va bakterialarning yashash mikdoriga boglik.

Yer osti suvlari radioaktiv moddalarga boy jinslardan filtratsiyalanganda radioaktiv ifloslanishga uchraydi. Mexanik ifloslanish yer yuzasidagi suvlar tarkibidagi mexanik aralashmalarning (kum, shlak va b.) yoriklar, bushliklar buylab yer osti suvlariga kushilishidan xosil buladi. Yer osti suvlariga yukori xaroratli yuzaki yoki sanoat okava suvlarining kushilishidan issiklikdan ifloslanish yuzaga keladi. Sugoriladigan ekin maydonlaridan uzok vakt suvning shimilishi natijasida grunt suvlarining minerallanishi, oksidlanishi kuchayadi, azot kislotasining tuzlari va ammiak mikdori oshadi. Ayniksa, yer osti suvlari okimining xarakati sekin bulgan joyda xamda relfning past joylarida suv tuplanadi. Bunday maydonlarda grunt suvlarining vertikal kesimi buyicha bakterial-ximiyaviy ifloslangan zona paydo buladi. Sanoat okava suvlarini tindiradigan joylardan, sugorish maydonlaridan buladigan shimilish xisobiga grunt suvlari kup ifloslanadi. Yer osti suvlari ifloslanishini oldini olish uchun kuriladigan chora tadbirlarga okar suvlarni tozalash, chikindisiz sanoat texnologiyasini tashkil etish, suv xavzalarining tubini suv utkazmaydigan ekranlar bilan koplash, shimilayotgan iflos suvlarni zovurlar yordamida tutib kolish kiradi. Zaxarli okar suvlarni kuduklar yordamida juda chukurdagi suvli katlamlarga, tosh tuzi massivlariga xaydash lozim buladi. Lekin vakti kelib, bu suvlar yukorida yotgan suvli katlamlarga kuduk devori bilan truba orasidagi bushlik orkali sizilib chikishi mumkin. Suv chikarish inshootlari yer osti suvlarining ifloslanishi mumkin bulgan joyidan okim buyicha yukorirokka kurilishi lozim. Bunday inshootlar iflos daryo va shur dengiz suvlaridan uzokrokka joylashtiriladi. Shuningdek, ularni sanoat korxonalari, mozorlar va kishlok xujaligi ekinlari ekiladigan maydonlarga yakin joyga joylashtirish tafsiya etilmaydi. Yer osti suvlarining ifloslanishdan saklashning muxim tadbirlaridan biri suv chikarish inshootlari atrofida sanitariya jixatidan muxofaza kilish zonasi tashkil kilish kerak.

K I R I S H . INJENERLIK GEOLOGIYASI ASOSLARI VA UNING VAZIFALARI Injenerlik geologiyasi geologiya fanining maxsus soxasi bulib, turli kurilish inshootlarining zamin xisoblangan tog jinslarini, ularning fizik va mexanik xossalarini, tarkibi va tuzilishini, kurilishga ta`sir etuvchi, yerning osti xamda yuzida sodir buladigan geologik protsess va xodisalarni, ularning sodir bulish konuniyatlarini, inshootlarda ular kurilayotganda, kurib bulingach yoki keyinchalik ruy beradigan injenerlik geologik xodisalarni urganadi. Injenerlik geologiyasi fan sifatida vujudga kelishda kurilish ishlarining rivojlanishi asosiy sabab buldi. XX asrning 30 —yillariga kadar “injenerlik geologiyasi”degan suz bulmagan, ammo bundan 100 yil oldin olimlar bu soxaga doir kator asarlar yaratganlar. Juda yosh fan —injenerlik geologiyasi XX-asrning 30 —yillarda vujudga keldi. Injenerlik geologiyasi yukorida kayd kilganimizdek, geologiya fanining bir soxasi bulib, u uz navbatida 3 ta katta bulimga —gruntshunoslik, umumiy injenerlik geologiyasi va regional injenerlik geologiyasiga bulinadi. Bularning xar kaysisi bir kancha kismlardan iborat. Kuyida biz gruntshunoslik va injenerlik geodinamikasiga kiskacha tuxtalib utamiz. Gruntshunoslikning vazifalarini anik tushunish uchun eng avval grunt terminiga izox berish kerak. Grunt (nemischa grund”) —asos, zamin demakdir. Grunt suzi birinchi marta Rossiyada Petr 1 davrida rus kuruvchilari tomonidan kullanila boshlangan. Shu davrdan boshlab rus kuruvchilari yerning imorat kuriladigan ustki kismidagi bushok tog jinslarini grunt deb atay boshladilar. Grunt suzini keng ma`noda tushunish A.P.Pavlovning 1903 yilda nashr etilgan “Sibir va Saratov Povoljyesidagi surilishlar”nomli ilmiy asarida uz aksini topdi. Uning ta`rifiga kura, kuruvchilar uchun ob`yekt bulib xizmat kiladigan yer kobigining ustki kismi grunt deb ataladi. Bu ta`rif keyinchalik F.P.Savarenskiy tomonidan rivojlantirilib, injenerlik inshootlari ta`sirida bulgan xamda injenerlik tadbir va choralarining ob`yekti xisoblangan xar kanday tog jinsi grunt deb atala boshlanadi.

Grunt imorat va inshoot zamini, kurilish materiali va kurilish ob`yekti yoki kurilish uchun muxim bulib xizmat kiladi. Demak, insonning injenerlik faoliyati uchun obe`kt bulib xizmat kiladigan, vakt utishi bilan uzgarib boradigan, kup komponentli sistema sifatida urganiladigan xar kanday tog jinsi grunt deb ataladi. Tog jinsi ustiga kurilgan imorat, inshoot, yul va xokazolarda chukish, buzilish, kiyshayish protsesslari ruy beradi. Bunday protsesslarning ruy berishi va tezligi gruntlarning fizik, ximiyaviy va mexanik xossalariga, tarkibiga va ularning genetik turiga, xosil bulgan sharoitiga boglik buladi. Demak, gruntshunoslik fanining asosiy vazifasi gruntda kechadigan biologik, geologik, ximiyaviy va fizik-mexanik protsesslarni, gruntlarning paydo bulishi va rivojlanishi xamda yer yuzasida tarkalishini, shuningdek gruntlardan kurilish xamda sanoat soxasida ratsional foydalanish va ularning chidamliligini, mustaxkamligini oshirish yuzasidan kuriladigan chora va tadbirlarni ishlab chikishdan iboratdir. Kurilgan va kurilayotgan imorat xamda inshootlarga geologik va injenerlik — geologik protsesslar juda katta ta`sir kursatadi. Masalan, biror territoriyada kuchli sel yogsa yoki chukish protsessi ruy bersa, imorat inshootlar shikastlanadi. Geologik, injenerlik fanining asosiy kismlaridan biri “injenerlik geodinamikasi”geologik va injenerlik —geologik protsesslarning sabablari va okibatlarini, oldini olish va ularni bartaraf kilish tadbirlarini urganish bilan shugullanadi. Tabiatda nurash, yuvilish, surilish, chukish, upirilish, sel, agdarilish va yana shunga uxshash bir kancha geologik protsesslar bulib turadi. Bunday xodisalar tog jinslarining fizik —mexanik xossalari, struktura va teksturalari, yotish xolatlari uzgarishi tufayli vujudga keladi. Buprotsesslar xalk xujaligiga katta zarar yetkazadi. Temir va avtomobil yullari buziladi, kishlok va shaxarlar vayron buladi, shaxtalar bosib koladi. Shunday kilib, “injenerlik geodinamikasi”yerning yuzasi va ichida sodir buladigan ekzogen va endogen protsesslarni, shuningdek, injenerlik geolog protsess va xodisalarining xosil bulish va rivojlanish konuniyatlarini urganadi; shu bilan birga bu protsesslarga karshi chora va tadbirlarni, ularning imorat va inshootlarga ta`sirini

bartaraf kilish choralarini ishlab chikadi. Bu ishlarni bajarish uchun shu protsesslar vujudga keladigan joylarning geologik sharoitini, shu jumladan, tog jinslarining fizik —mexanik xossalarini, tuzilishi va tarkibini tula urganish lozim. Demak, gruntshunoslik fani injenerlik geodinamikasi bilan uzviy boglikdir. Injenerlik geologiyasi geologiya fanining soxalari xisoblangan. Gidrogiologiya, litologiya, mineralogiya, geofizika, dinamik geologiya, tarixiy geologiya, geonorfologiya, dengiz geologiyasi bilan alokador bulib, ularning konun va koidalaridan foydalanib uzining yangi koida va usullarini ishlab chikadi. Injenerlik geologiyasi fanining yukorida kursatilgan xamma bulimlari xam yer osti suvlarini urganadi. Ammo, xar kaysisi gidrologiya fanining yakindan alokador kismi bilan shugullanadi. Masalan, gruntshunoslik yer osti suvlar ta`sirida tog jinslarining fizik, mexanik va suvli xossalari uzgarishini urgansa, injenerlik geodinimikasi geologik va injenerlik —geologik protsessorlarining xosil bulishiga yer osti suvlarining rolini talkin etadi. Yer osti suvlari ma`lum joyning injenerlik —geologik sharoitini ifodaluvchi asosiy faktorlardan xisoblanadi. Tog jinslari mineral tarkibi va petrografik xususiyatlarini aniklashda injenerlik geologiyasi fani mineralogiya fanining usullaridan keng foydalanadi va mineralogik tarkibiga karab jinslarning injenerlik geologiyasiga ta`lukli klassifikatsiyasini ishlab chikadi, gruntlarning petrografik xususiyatlarini, jumladan struktura va tekisturasini urganadi. Injenerlik geodinamikasi gelogik protsess va xodisalarni urganishda dinamik geologiya usullaridan keng foydalanadi, bu protsesslarning xosil bulishi sababini aniklab, kurilish ob`yektlariga kanday ta`sir kursatishini oldindan belgilab beradi. Geologik protsesslarning sodir bulishi, rivojlanish dinamikasi joylarning geomorfologik tuzilishiga boglik. Joylarning past —balandoligi jinslarning tarkibi turli geologik protsesslarning vujudga kelishida muxim rol uynadi. Injenerlik geologiyasi matematika, nazariy mexanika, fizika va ximiya fanlari bilan uzviy boglangan va ularning yutuklaridan keng foydalanadi. Tog jinslarining injener —geologik axamiyati. Kurilish maydonlarida xar xil tog jinslari ishlatiladi. Injenerlik —geologik karta tuzilayotganda bu tog jinslari gruppalashtiriladi. Tog jinslari gruppalariga karab

inshoot kuriladigan uchastkaning injenerlik-geologik sharoiti baxolanadi. Xozirgi paytda tog jinslarining F.P.Sovarenskiy tuzgan umumiy injenerlik-geologik klassifikatsiyasidan keng foydalanilmokda. Keyingi paytda bu klassifikatsiya boshka olimlar tomonidan tuldirildi va unga uzgarishlar kiritildi. Bu klassifikatsiyani tuzishda tog jinslarining kuyidagi xossalari asos kilib olingan: 1. Birinchi galda asosiy fizik xossalar: tashki sharoit ta`sirida jinslarning zichlanishi, masalan, tsementlanish, boglanish, kattiklik va boshkalar. 2. Jinslarning suvga munosabati, suv utkazuvchanligi, suv sigimi, gilli jinslarning konsesgentsiya (namlangan) xolati, suvda eruchanligi va xokazo. 3. Mexanikafiy xossalari: sikilishdagi mustaxkamligi, kattikligi, ya`ni shaxtalarda kazilma boyliklar kazila yotganida jinslarning karshilishi xamda koyalardagi turgunligi va xokazo. Yukori kayd etilgan belgilarni xisobga olib F.P.Savernskiy tog jismlarini beshta asosiy gruppaga buladi. A gruppa —uta kattik —koya tog jnslari, kattik koya tog (“Skalno`e”) jinslari. Ular uzidan suv utkazmaydi, suv shimimaydi, amalda deyarli sikilmaydi. Bu tog jinslari mustaxkam bulib, mustaxkamlik chegarasi 20 MPa dan oshik, tik koya kurinishida buladi. Suvda erimaydi yoki biroz eriydi. Bu gruppaga massiv kristallik, magmatik va metamofik tog jinslari, tsementlashgan chukindi: koglomerat, kumtosh, dolomit va oxaktoshlar kiradi. B gruppa —kattik —yarim koya tog jinslari. Nisbatan kattik va kompakt jinslar (“poluskalno`e”). Injenerlik —geologik (kurilish) kursatkichlari A gruppanikiga nisbatan pastrok. Yomon sikiladi, mustaxkamlik chegarasi 5...50 MPa. Uzidan suvni juda yomon utkazadi. Suvda xar xil eriydi. Kazilgan (otkos) koyaning turgunligi xuddi A gruppa tog jinslari kabi. Bu gruppaga chukindi tog jinslari, suvda eriydigan gips, angidrid, osh tuzi, kuchsiz tsementlangan tog jinslari, gilli slanetslar, kremniyli slanetslar, kremney va tog jinslari —opokalar, kremniyli gillar, karbonatli tog jinsi —gilli oxak toshlar, bur, chiganokli oxak toshlar, oxakli tuflar, organik tog jinslaridan toshkumir, yonuvchi slanetslar, muz bilan tsementlangan grunt (jins) li kiradi.

V gruppa —zarrachalari boglangan (gilli) tog jinslaridir, ular suvni yomon utkazadi, amalda suv utkazmaydiganlari xam bor. Namlanuvchan, bosim ta`sirida sikiluvchan, namligi uzgarishi bilan xajmi xam uzgaradi. Mustaxkamligi va kattikligi namlik darajasiga boglik. Kiyaligi, balandligi zarrachalarning boglanishiga va karshilik kuchiga boglik. Kuruk xolatda kesilgan koyalar tik tura oladi, suv ta`sirida ba`zilari chukadi. Bu gruppaga gillar, kumok, kumlok tuproklar, lyoss va lyossimon tog jinslari kiradi. G gruppa —zarrachalari boglanmagan tog jinslaridir. Bu gruppaga kiradigan tog jinslari sikilmaydi, ammo govak kumlar sikiladi. Kiyaliklarida 30 —400 burchak xosil kiladi, suvni yaxshi utkazadi. Kiyalik shakli tugri chizikdan iborat. Bu gruppaga yirik parchalar va kumli tsementlashmagan tog jinslari, valunlar, shagal, kumlar, dolomedlar uni kiradi. D gruppa. Maxsus tog jinslari. D gruppa tog jinslariga torf, tuzli jinslar, suvli juda mayda kumlar (plo`vuno`), suniy xosil bulgan tog jinslari, ya`ni madaniy shaxar katlamlari, kurulish materiallari koldiklari, tugonlar va dambalar kurishda ishlatilgan tog jinslari kiradi. Litosfera katlimini xosil etgin bir yoki bir necha minerallardan tashkil topgan tabiiy birikmalar tog jinslari deb yuritiladi. Tog jinslari polimineral (kup mineralli) va monomineral (bir mineralli) bulishi mumkin. Polimineral tog jinslari ikki va undan kup minerallardan, monomineral tog jinslari esa bir mineraldan iborat buladi. Kup mineralli tog jinslariga granit, bazalt, lyoss va boshkalar misol bulib, ularning tarkibi kvarts ortoklaz, plagioklaz va slyuda minerallaridan iborat. Monomineral tog jinslariga oxaktosh, gps va marmar misol bula oladi. Ular xar xil giologik protsesslar ta`siri ostida xosil buladi. Bu faktorlarning birinchi xili yer osti protsessi, ular ichki yoki endongen faktorli deb, ikkinchi xili esa litosferaning sirtki katlamlari protsessor, ular tashki yoki ekzogen protsessorlar deb ataladi. Ekzogen protsessi asosan kuyosh energiyasi xisobiga yuzaga keladi. Endogen protsessiga, masalan, vulkon xodisalari, tog xosil bulishini vujudga keltiruvchi kuchlar va boshkalar kiradi, ekzogen kuchlarga kuyosh energiyasi, shamol, suv va boshkalar kiradi.

Endogen faktorli magmaning sovushi natijasida xosil buladigan tog jinslarining, masalan, granitli, porfirlar va boshkalarni vujudga keltiradi. Bu tog jinslarining xosil bulishi magma va unda sodir buladigan protsesslar bilan boglikligi sababli ular magmatik yoki otkindi tog jinslari deb ataladi. Boshka tog jinslarining xammasi magmatik tog jinslaridan ma`lum fizik —geologik xldisalar natijasida xosil buladi. Ekzogen faktorli ta`sirida tog jinslari parchalanadi, tarkibi va tuzilishi uzgaradi. Bularning natijasida chukindi tog jinslari —kumlar, kum toshlar, loylar, oxak toshlar va boshkalar xosil buladi. Nixoyat, to jinslari suyuklangan magamaga yondoshishi va, shuningdek, litosferaning chukur kavatlarida joylashganlariga yukori bosim, yukori temperatura ta`sir etishi natijasida ularning tuzilishi va tarkibi kisman uzgaradi. Bu xodisa ularning ichiga kirib kolgan ximiyaviy moddalar ta`sirida, ularni tashkil etuvchi elementlarning kaytadan gruppalanishiga olib keladi. Bunday jinslar metomorfik tog jinslari deb ataladi. Ularga gneyslar, rogoviklar, slanetslar va boshkalar kiradi. Chukindi tog jinslari yer yuzida azaldan mavjud bulgan tog jinslarining yemirilishi va ularning yigilishidan xosil buladi. Bu tog jinslari kuruklikda xam, suv xavzalarinig tubida xam tuplanadi. Yerning pusti yukorida aytilgan uch xil tog jinslaridan tashkil topgan bulib, ammo uning massasini 95% magmatik va metomorfik tog jinslari tashkil kiladi. Chukindi tog jinslari yer yuzasida eng kup tarkalgan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Islomov O.I. “Umumiy geologiya” «O`qituvchi» 1991 yil. 2. Shoraxmedov SH.SH. “Umumiy va tarixiy geologiya” «O`qituvchi» 1989 yil. 3. Qurbonov A.S. “Geologiya” «O`qituvchi» 1991 yil. 4. www.ziyonet.uz 5. www.qmii.uz

Похожие

Yer osti suvlarining balansi va zahirasi

Yer osti suvlarining kelib chiqishi va tasnifi. Yer osti suvlarining fizik xususiyatlari va kimyoviy tarkibi. Yer osti suvlari dinamikasi

Yer osti suvlarining kelib chiqishi va tasnifi

Yer osti suvlarining fizik xususiyatlari va kimyoviy tarkibi

Muhandislik - geologik qidiruv ishlarining vazifalari va usullari