Yer haqida umumiy ma’lumotlar - Геология - Рефераты

Yer haqida umumiy ma’lumotlar

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

114 KB

Yer haqida umumiy ma’lumotlar Reja: 1- Yerning kelib chiqishi, yer sharining shakli 2- Yer sharining tuzilishi, tarkibi 3- Yerning issiqlik rejimi

Yerning kelib chiqishi, yer sharining shakli Yer Quyosh sistemasidagi planetadir. Quyosh sistemasi markazida-sekin aylanayotgan yulduz-quyosh joylashgan bo`lib, uning atmosferasi harorati 5700K, markazida esa – 5.10 6 K ga yaqin. Quyosh atrofida 9 ta planeta aylanib turadi va ularni 2 guruhga ajratish mumkin: ichki planetalar-Myerkuriy, Venera, Yer va Marsdir. Tashqi planetalar-Yupityer, Saturn, Uran, Neptun, Plutondir. Quyosh sistemasiga ko`p sonli kometalar kiradi va ular Quyosh sistemasining chekkalarida tarqalgan bo`ladi. Quyosh sistemasi va yerning kelib chiqish muammosi tabiatni bilish sohasidagi muhim sanalib, yerda inson va hayotni paydo bo`lishi muammolari bilan bir xildir. Qadim zamonlarda yerni paydo bo`lishi haqida diniy tushunchalargina mavjud edi. XVIII asrning ikkinchi yarmida planetalar sistemasining vujudga kelishi haqida dastlabki moddiyun gipotezalar paydo bo`ldi. Bu gipotezalar yerni suyuq-qizigan tumandan hosil bo`lganligini tushuntirib, uning asta-sekin sovishi natijasida yuqori qavati asta qotib, qattiq qismga aylanib uning ostki qismida suyuq- qizigan massa bo`lishi mumkin deb tushuntiradi. XX asrdagi kosmik, geologik, geofizikaviy va boshqa fundamental fanlarni yangiliklari bu gipotezani to`g`ri emasligini isbotladi. Xozirgi davrdagi kosmosni ilmiy tadqiq qilish tufayli faqatgina yer haqida emas, balki Quyosh sistemasidagi boshqa planetalar haqida ham yetarli ma’lumotga ega bo`lindi. Yer shakli murakkab, nomuntazamdir. Eramizdan 530 yil avval Pifagor yerni shar shaklida degan edi. Lekin, shunga qaramasdan, Yerning sharsimonligi fanda Magellan sayohati (1519- 1523 yillar) dan keyingina tasdiqlandi. XVII asrning oxirida I.N’yuton va X.Gyuygenslar fikricha yer aylanishda markazdan qochma kuch ta’sirida qutb o`klari, ekvator o`klariga nisbatan qisqa bo`lib, shakli ellipsoidga yaqin deb topdilar. Tekshirishlar shuni ko`rsatdiki, ekvator radiusi qutb radiusiga qaraganda 21,38 km ga katta bo`lib, yerning shar shakli qutblarda o`zgargan bo`lib, ellipsoid shakliga yaqindir. Yerning ellipsoid aylanasi bo`yicha o`lchami: Katta yarim o`q (ekvator radiusi)-6378,24 km

Kichik yarim o`q (qutb radiusi)-6356,86 km O`rtacha radius (teng hajmli shar)-6371,1 km Yer yuzasi maydoni-5,1 -108 km 2 ; Hajmi-1,08310 12 km 3 ; Massasi-610 24 kg; Oxirgi yillarda olingan ma’lumotlar shuni ko`rsatadiki, yerning yuzasi ma’lum bo`lgan geometrik shakllarning birortasiga ham to`g`ri kelmaydi, u o`ziga xos shaklga ega. Quruqliklarning ko`tarilganligi, dengiz va okeanlarning cho`kkanligi, yer yuzasining o`ziga xos geoid- shakliga shartli mos deb olindi. Yer sharining tuzilishi, tarkibi Yerning tuzilishini o`rganish, katta ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Yerda sodir bo`ladigan zilzilalarni, yerni massasini va zichligini o`rganish asosida, yerning yadro, (o`zak), oraliq qobiqlari, mantiya va yerning po`sti-litosferadan tuzilganligi ma’lum bo`ldi. (1.1- rasm).

Yerning ustki qismi, suv qobig`i (gidrosfera), biosfera, (organizmlar yashash sferasi) va atmosferadan iborat. Burg`ulash quduqlari yordamida yerning eng chuqur kovlangani 12 km bo`lib (Kola yarim orolida), undan chuqurroq qismini faqat maxsus fizikaviy usul bilan o`rganish mumkin. Yer sharini tashqi tomondan o`rab turgan bi rinchi qatlam-atmosfera yoki havo qatlami bo`lib, qalinligi 500 dan 2000 km gacha bo`lishi mumkin. Atmosfera uch qatlam troposfera, stratosfera va ionosferadan tuzilgan. Troposfera at mosferaning yerga yaqin qismi bo`lib, qalinligi 6 km (qutbda) va 15- 18 km (ekvatorda) ga teng. Yer yuzasidagi eng yuqori harorat Liviyada bo`lib, (soyada 58 0 S), O`zbekistonda, Tyermizda (soyada 50 0 S), eng past kuzatilgan sovuq esa Antarktida (-87 0 S) va Yoqutistonda (-71 0 S) kuzatiladi. Quyi qatlamlarda «Harorat invyersiyasi» bo`ladigan (harorat ortib boradigan) joylarni hisobga olmaganda, harorat pasayib boradi va minimumga yetadi, undan yuqorida esa harorat yana bir oz ko`tariladi va o`rganilgan balandlikka qadar deyarli o`zgarmaydi. 1- Yer sirtidan ko`tarilgan sari bosim o`zgarashi: Balandlik, km 0 1 2 3 4 5 6 Bosim, atm 762,0 614,9 596,5 526,1 462,7 406,5 200,5 Troposferadan keyin stratosfera qatlami keladi. Stratosfera yuqori qatlam bo`lib, qalinligi 80-90 km ga teng. Uning pastroq 30-33 km qismida esa, ozon qatlami uchraydi va unda harorat +500S ga yetadi, ammo 80-90 km balandlikda harorat yana pasayib 60-900S ga tushib qoladi. Bosim juda kichik va haroratning haddan tashqari pastligi tufayli atmosferaning yuqori qatlamlarini o`rganish juda ham murakkablashadi (1.1 - jadval). Keyingi qatlam-ionosfera-atmosferaning eng yuqori qatlami bo`lib, bu sferada zichlik kichik bo`lib, gazlar ionlashgan, 220 km yuqorida harorat minus bir necha 1000S ga yetadi. Katta meteoritlar atmosferaning zichroq qismlarida 100- 160 km balandlikda yonib, yop-yorug` bo`lib ko`rinadi, 80-83 km balandlikda pat-

pat bulutlar ko`rinadi, ular suvning to`yingan bug`i bo`lsa kerak. 80-100 km da yorug` shafaq qutblari ko`rinadi, 3000 km dan so`ng planetalar aro fazoga o`tib ketadi. Butun atmosferani kimyoviy tarkibi jihatidan 4 ta qatlamga bo`lish mumkin. Yer yuzasiga yaqin turgan quyi qatlam azot- kislorod qatlami deyiladi. Le-Dyuk hisobiga ko`ra, bu qatlamda quyidagi miqdorda gazlar hosil bo`ladi (massa jihatidan): -azot (N)-75,5%, kislorod (O)-23,3%, inyert va boshqa gazlar-1,3%. Yuqorida 70 km dan yuqorirokda kislorod bo`lmaydi, bu qatlam sof azot qatlamidir. Uning qalinligi 110 km gacha boradi, o`sha joydan boshlab geliy qatlami boshlanadi va u 220 km gacha boradi, undan yuqoriroqda esa vodorod qatlami boshlanadi. Ikkinchi qatlam-suv qobig`i-gidrosfera bo`lib, u suv havzalaridir. Gidrosferaning umumiy hajmi 1370,3 mln. km 3 . Asosiy suv hajmi 98%, okean va dengiz suvlariga to`g`ri keladi. Yer yuzasining 70,8% suv, 20,2 % ni quruqlik tashkil etadi. Xozirgi vaqtda Atlantika okeaniing o`rtacha chuqurligi 3,32 km ga teng, Hind okeanining o`rtacha chuqurligi-3,89 km va Tinch okeanining o`rtacha chuqurligi-4,03 km deb qabul qilingan. Ammo Tinch okeanining eng chuqur joyi- 11 km dan ortiqdir. Gidrosferaning asosiy kimyoviy tarkibi quyidagichadir: Kislorod (O)-85%, vodorod (N)-10,7%, xlor (Cl)-0-2,0%, natriy (Na)-1,0%. Yerning qattiq qismi litosfera deb atalib, ba’zan uni yer po`stlog`i deb atashadi. Litosfera yerning qattiq qobig`i bo`lib, planetamizning sial va sima xududlarini o`z ichiga oladi. Litosfera yuzasidagi notekisliklar uning rel’efini tashkil qiladi, okean cho`kmalari va matyeriklar massalari litosfera rel’efining asosiy elementlaridir. SHokal’skiy hisoblariga ko`ra, quruqlikning dengiz sathidan balandligi 900 m tashkil qiladi. Litosferaaning kimyoviy tarkibini o`rganish sohasidagi barcha ishlar A.P.Vinogradovning 1950 yilda qilgan hisobiga ko`ra 16 km chuqurlik uchungina olib borilmoqda. Bunda litosferadagi minerallar tarkibida kislorod-46,8%, natriy-

2,6%, kremniy- 27,3%, kaliy-2,6%, alyuminiy- 8,7%, magniy-2,1%, temir-5,1%, kal’tsiy-3,6% ekanligi aniqlandi. Matyeriklarning sathida pastliklar va balandliklar, yassi tog`lar, tog` tizmalari, tog`lar, tepaliklar bor. Litosferada 3 xil qatlam joylashgan. Eng ustki qatlam cho`kindi jinslar, o`rtada granit va eng ostida bazal’t qatlami joylashgandir. CHo`kindi jinslar qatlami-magmatik yo`l bilan hosil bo`lgan tog` jinslarining yemirilishi va qayta yotqizilishi mahsulotidir. Uning qalinligi- quruqlikda 0 dan 10- 15 km gacha, okeanda esa o`rtacha 0,3-0,5 km, ba’zan 1 km gacha boradi. Jinslarning o`rtacha zichligi 1,8-2,5 g/sm 3 ga teng. Granit qatlami-quruqlikda uning qalinligi 30-40 km ga yetadi. Okeanlarda esa bu qatlam bo`lmasligi ham mumkin yoki bo`lsada, qirg`oq oldi yerlarda 0,4-0,5 km ba’zan 1-2 km ga yetadi. Bu qatlam jinslari qumtuproq va alyuminiyga to`yingan bo`lib, granit, granodiorit, gneys va boshqa magmatik va metamorfik tog` jinslari ko`rinishida uchraydi. Jinslarning o`rtacha zichliklari 2,7 g/sm 3 ga teng. Bazal’t qatlami. Bazal’t qatlamining quruqlikdagi qalinligi 30-35 km, okeanda esa 5-6 km ga teng. Uning zichligi 2,7-2,9 g/sm 3 gacha ortib boradi. Tarkibida qumtuproq kamroq bo`ladi. Bazal’t, gabbro kabi tog` jinslari ushbu turkumlardandir. Yer qobig`i, litosferaning o`rtacha zichligi 2,7 g/sm 3 ga teng. Uni tashkil etuvchi elementlardan asosiylari: kislorod, kremniy, alyuminiy, temir, kaliy, natriy, kal’tsiy, va magniydir. Yer ichiga kirib borgan sari kislorod, kremniy, alyuminiy ishqorli metallar kamayib boradi, temir, magniy va og`ir metallar: jumladan, nikel’ miqdori oshib boradi. Mantiya qismining jinslari tarkibida temir, magniy, xrom, kobal’tlar bo`ladi. Mantiya moddalarining tarkibi o`ta asosliligi bilan ajralib turadi: dunit, pyeridodit, zichliklari 3-3,3 g/sm 3 dan (yuqori mantiya) 5,9 g/sm 3 gacha (quyi mantiya). Mantiya qismida yuqori bosim va harorat bo`lib, uni holati qattiq moddaga yaqindir. Yadro (o`zak)-3500 km radiusda joylashgan. U ichki va tashqi sferalarga bo`linib, zichligi 9-11 g/sm 3 ga yaqin. Hozirda uning tarkibi to`g`risida aniq fikr

aytilmagan. Ba’zi bir taxminlarga ko`ra, yadro zich joylashgan temir, nikel va boshqa og`ir metallardan tashkil topgandir. Uning harorati 2000-25000S, bosimi esa 3,5 mln atmosfera bosimiga yaqin deb taxmin qilinmoqda. Yerning issiqlik rejimi Yer ikkita issiqlik manbaiga ega: Quyosh radiatsiyasining enyergiyasi (90,5%) va radioaktiv elementlarning yer qa’rida parchalanishidan hosil bo`ladigan enyergiya. Yer qobig`ining yuqori qismida 3 haroratli xudud hosil bo`ladi. I - Mavsumiy o`zgarishlardan hosil bo`lgan xudud II - Doimiy haroratlar xududi III - Oshib boradigan haroratlar xududi (1.2 rasm) I - xududdagi haroratlar o`zgarishi hududlardagi klimatik sharoitlarga bog`liq bo`ladi. O`rta kenglik mintaqalarda joylashgan hududlar uchun a- egri chiziq (yoz payti), b-egri chiziqdan (qish) iborat. I-xudud umumiy qalinligi-12-15 m ga teng, qish mavsumida harorat 00 dan tushib ketganda I-A- chegara hosil bo`ladi. I-A-chegaraning qalinligi yoki boshqacha aytganda muzlash chuqurligi mavsumga, iqlimga, tog` jinsining turiga bog`liq bo`lib, bir necha sm dan 2 m va undan ko`proq bo`lishi mumkin. Iliq mo`’tadil iqlimli mintaqalarda, I chegara faqat a-egri chizig`i bilan haraktyerlanadi. Yerning qa’riga chuqurlashganlik sari haroratning mavsumiy va kunlik o`zgarishlari ta’siri sustlashadi va 15-40 m chuqurlikda doimiy haroratli chegara joylashib, ushbu hududdagi o`rtacha yillik haroratga teng bo`ladi. SHimoliy yarim sharda u +15,50S, janubiy yarim sharda esa +13,60S ga teng bo`ladi. III chegara oralig`ida chuqurlashgan sari harorat ortib boraveradi. Har 100 m ga chuqurlashgan sari haroratning ortib borish qiymati-geotyermik gradient deb

atalib, 10S ga harorat oshib boradigan chuqurlik o`zgarish qiymati geotyermik bosqich deb ataladi. Bu bosqichning o`rtacha qiymati 33 m ga teng. Vulqonli faoliyat ko`p bo`ladigan joylarda yer osti yerib, qizigan magmalar harorati tufayli geotyermik bosqich 5-7 m ga tushadi. Masalan, yer yuzasining turli mintaqalarida geotyermik bosqichning o`rtacha qiymati quyidagiga teng: Bokuda-26 m, Donbassda-28-33 m, Xar’kovda-37,7 m, Moskvada-38,4 m, Toshkent tumanida- 35,5-37 m, Qizilqumda-29-33 m. Haroratning chuqurlik o`zgarishi bilan oshib borish konusi 3-5 km gacha ta’sir etadi. Yer qobig`ining eng chuqur joylari va mantiyaning yuqori qismlaridagi haroratni lava haroratiga qarab aniqlash mumkin- u taxminan 15000S atrofida bo`ladi. Oxirgi ma’lumotlarga ko`ra yer yadrosining harorati 2000-25000S, bosimi 3,5 mln. atm. ga teng.

Adabiyotlar: 1. R.E.Eshboev, M. SH. Rahimboboeva Geologiya, mineralogiya va petrografiya asoslari. O`quv qo`llanma Toshkent-2011 2. I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi va gidrogeologiya», T., «O‘qituvchi», nashriyoti, 1990.- I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi asoslaridan amaliy mashg‘ulotlar», T., «O‘qituvchi » nashriyoti, 1992. 3. M.Z.Nazarov. «Muhandislik geologiyasi va atrof-muhitni muhofaza qilish», T., « O‘zbekiston » nashriyoti, 1994.-200 bet. 4. V.Yunusov. «Injenyernaya geologiya», T., «O‘qituvchi», 1994.-300 str. 5. Ananev V.I., Korobkin V.I. «Injenyernaya geologiya», Iz - vo «Vo‘sshaya shkola», M., 1973. 6. S.Zoxidov. «Muhandislik geologiyasi», T., «O‘qituvchi», 1988.-280 bet 7. Islomov O.I., SHoraxmedov SH.SH. Umumiy geologiya. «O‘qituvchi» nashriyoti, T.,1971. 8. Craig R.F. Craigs soil mechanics. -Formerly Department of Civil Engineerring University of Dundee, -UK.London: 2004 9. Lange O.K. Gidrogeologiya. Iz - vo « Vo‘sshaya shkola», M., 1969.

Похожие

Yer haqida umumiy ma'lumotlar. Yerning rivojlanish tarixi

Geoaxborotlar tizimlarida masofadan turib zondlash haqida umumiy ma’lumotlar

Geosinklinal va platforma viloyatlari haqida umumiy tushuncha

Geologik jarayonlar haqida umumiy ma'lumotlar. Nurash jarayonlari

Yer resurslaridan foydalanishni boshqarishda yer kadastrining vazifalari