Турли жинсли системаларни ажратиш - Геология - Рефераты

Турли жинсли системаларни ажратиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

597.08203125 KB

Турли жинсли системаларни ажратиш Режа: 1. Умумий тушунчалар 2. Оғирлик кучи таъсирида чўктириш 3. Марказдан қочма куч майдонида чўктириш 4. Электр майдонида чўктириш 5. Ф и л ь т р л а ш 6. Газларни суюқлик ёрдамида тозалаш

УМУМИЙ ТУШУНЧАЛАР Ҳар хил фазалардан (масалан, суюқлик-қаттиқ модда, суюқлик-газ ва ҳоказо) ташкил топган аралашмалар турли жинсли система деб аталади. Кўпчилик турли жинсли системалар ишлаб чиқариш шароитида технологик жараёнларни амалга ошириш пайтида ҳосил бўлади. Ҳар қандай турли жинсли система икки ёки ундан кўп фазалардан ташкил топган бўлади. Заррачалари жуда майдаланган ҳолатдаги фаза дисперс ёки ички фаза дейилади. Дисперс фаза заррачаларини ўраб олган фаза эса дисперсион ёки ташқи фаза дейилади. Фазаларнинг физик ҳолатига кўра турли жинсли системалар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: суспензиялар, эмульсиялар, кўпиклар, чанглар, тутунлар, туманлар. Суюқлик ва қаттиқ модда заррачаларидан ташкил топган аралашмалар суспензия дейилади. Қаттиқ модда заррачаларининг ўлчамига кўра сус- пензиялар шартли равишда қуйидаги турларга бўлинади: дағал суспензиялар (заррачалар ўлчами 100 мкм дан ортиқ); майин суспензиялар (заррачалар ўлчами 0,5  100 мкм); лойқасимон суспензиялар (заррачалар ўлчами 0,1  0,5 мкм атрофида); коллоид эритмалар (заррачалар ўлчами 0,1 мкм дан кичик). Эмульсиялар икки хил ўзаро аралаштирилган суюқликлардан иборат бўлиб, бунда биринчи суюқликнинг ичида иккинчи суюқликнинг томчилари тарқатилган бўлади. Дисперс фаза заррачаларининг кенг интервалда ўзгариши мумкин. Одатда эмульсия оғирлик кучи таъсирида қатламларга ажралиб кетиши мумкин. Агар томчининг ўлчами анча кичик (0,4  0,5 мкм дан кам) бўлса ёки стабилизаторлар қўшилган ҳолда эмульсиялар турғун бўлади. Дисперс фазанинг концентрацияси ортиши билан фазанинг инверсияси (яъни ўзаро алмашиниши) содир бўлиши мумкин. Ўз таркибида газ пуфакчалари тутган суюқ систем а лар кўпиклар деб аталади. Суюқлик – газ системаси ўзининг хоссаларига кўра эмульсияларга

яқин туради. Бир қатор гидромеханик ва модда алмашиниш ускуналарида (барботажли ск р уббер, ғалвирсимон тарелкали абсорбер ва ҳоказо) суюқлик қатламидан газнинг ўтиш жараёнида кўпикли қатламлар ҳосил бўлади. Ўз таркибида қаттиқ модданинг майда заррачаларини тутган газ системаларига чанглар деб аталади. Чанг одатда қаттиқ моддаларни механик усуллар билан майдалаш ва уларни бир жойдан иккинчи жойга узатиш пайтида ҳосил бўлади. Чанг таркибидаги қаттиқ заррачалар ўлчами 5  100 мкм оралиғида бўлади. Тутунлар таркибида ўлчами 0,3  5 мкм га тенг бўлган қаттиқ модда заррачалари бўлади. Тутунли буғ (ёки газ) ларнинг суюқ ёки қаттиқ ҳолатга конденсациялаш йўли билан ўтишида тутунлар ҳосил бўлади. Бундан ташқари, тутунлар қаттиқ ёнилғиларнинг ёниши пайтида ҳам пайдо бўлади. Туманлар суюқ ва газ фазаларидан ташкил топган бўлади. Масалан, сув буғларини ҳаво ёрдамида совитиш жараёнида буғнинг конденсацияланиши натижасида туман ҳосил бўлади. Туман таркибидаги суюқлик заррачаларининг ўлчами 0,3  3 мкм га тенг. Чанг, тутун ва туманлар аэродисперс системалар (ёки аэрозоллар) деб юритилади. Техникада турли жинсли системаларни ташкил этувчи фазалар ёки компонентларга ажратишга тўғри келади. Ажратиш усулларини танлашда турли жинсли системани ташкил этувчи фазаларнинг ҳолатига (суюқ, қаттиқ ва газсимон), қаттиқ ёки суюқ заррачаларнинг ўлчамига, фазалар ўртасидаги зичликлар фарқига, муҳитнинг қовушоқлигига аҳамият бериш керак. Нефть-газни қайта ишлаш технологиясида турли жинсли системаларни ажратиш учун қуйидаги гидромеханик усуллардан фойдаланилади: 1) чўктириш, 2) фильтрлаш, 3) центрифугалаш, 4) суюқлик ёрдамида ажратиш. Турли жинсли системаларни техникада ажратиш учун гравитацион, марказдан қочма куч ва электр майдонларидан ҳамда суюқлик ва газлардаги юза кучлари босими майдонидан фойдаланилади.

Оғирлик кучи, инерция кучлари (жумладан, марказдан қочма куч) ёки электростатистик кучлар ёрдамида суюқлик ва газсимон турли жинсли системалар таркибидаги қаттиқ ёки суюқ заррачаларни ажратиш чўктириш деб аталади. Агар чўктириш оғирлик кучи таъсирида олиб борилса, бу жараён тиндириш деб юритилади. Тиндириш асосан турли жинсли системаларни бирламчи ажратиш учун ишлатилади. Фильтрлаш-суюқ ва газсимон аралашмаларни ғоваксимон тўсиқ (фильтр) ёрдамида ажратишдан иборат. Бу жараёнда ғоваксимон тўсиқ суюқлик ёки газни ўтказиб юборади, муҳитдаги қаттиқ модда заррачаларини эса ушлаб қолади. Фильтрлаш босим ёки марказдан қочма куч таъсирида олиб борилади ва асосан суспензия ҳамда чангларни тўла тозалаш учун ишлатилади. Центрифугалаш – суспензия ва эмульсияларни марказдан қочма кучлар таъсирида яхлит ёки ғоваксимон тўсиқлар ёрдамида ажратишдан иборат. Суюқлик ёрдамида ажратиш усули деб газ таркибида бўлган қаттиқ заррачаларни бирор суюқлик иштирокида ушлаб қолиш жараёнига айтилади. Бу жараён оғирлик ёки инерция кучлари таъсирида олиб борилади ва газларни тозалаш учун ишлатилади. Айрим ҳолларда бу усулдан суспензияларни ажратишда ҳам фойдаланиш мумкин. Турли жинсли системаларни ажратишнинг юқорида баён этилган усуллари саноатда чўктиргичлар, чанг чўктирувчи камералар, фильтрлар, циклонлар, гидроциклонлар, центрифугалар, электрофильтрлар, скрубберлар ва шу каби ускуналарда олиб борилади. ОҒИРЛИК КУЧИ ТАЪСИРИДА ЧЎКТИРИШ Чўктириш усули суспензия, эмульсия ва чангли газларни ажратиш учун ишлатилади. Чўктириш тезлиги кичик бўлгани сабабли бу усул асосан турли жинсли системаларни бирламчи ажратиш учун қўлланилади. Чўктириш жараёни чангли газлар, суспензия ва эмульсиялар таркибидаги майда қаттиқ заррачаларнинг оғирлик кучи таъсирида ускуна тубига чўкишига асосланган.

Оғирлик кучи таъсирида чўктириш жараёни тиндирувчи ускуналарда олиб борилади. Чўкиш тезлигини аниқлаш. Бунинг учун алоҳида олинган шарсимон қаттиқ заррачанинг суюқлик муҳит и да эркин чўкишини текширамиз. Бунда заррачага оғирлик кучи G, кўтариш кучи А ва муҳитнинг қаршилик кучи R таъсир қилади (2.1-расм). Чўкиш жараёнининг ҳаракатлантирувчи кучи ролини оғирлик ва кўтариш кучлари ўртасидаги фарқ, яъни заррачанинг суюқликдаги оғирлиги бажаради: Р= G - A =πd 3 6 g ( ρ қ – ρ м ), (2.1.) Муҳитнинг қаршилиги R заррача йўналишига қарама-қарши бўлиб, ишқаланиш ва инерция кучларидан таркиб топган. Ламинар оқимда ишқаланиш кучлари инерция кучларига нисбатан катта бўлади. Стокс қонунига кўра, ламинар режимда шарсимон заррачанинг чўкишида муҳитнинг қаршилик кучи R қуйидаги тенглама билан топилади: R = 3 π d μ W э , (2.2) бу ерда μ – муҳитнинг динамик қовушоқлиги, Па·с; W э – заррачанинг эркин чўкиш тезлиги, м/с. A Wэ G R 2.1-расм. Чўкаётган заррачага таъсир қилаётган кучлар: G – оғирлик кучи; А-кўтариш кучи; R-қаршилик кучи; W э -заррачининг эркин чўкиш тезлиги.

Чўкаётган заррача дастлаб тезроқ чўкади, бир оз вақт ўтгач, муҳитнинг қаршилик кучи ҳаракатлантирувчи кучга тенглашганда, ўзгармас тезлик билан бир хилда чўка бошлайди. Шу ўзгармас тезлик чўкиш тезлиги дейилади. Демак, заррача ўзгармас тезликка эга бўлганда Р=R бўлиб қолади. Р ва R нинг қийматларини тенглаштириб қуйидагиларни оламиз: πd 3 6 g ( ρ қ - ρ м ) = 3 π d μ W э , бу ердан чўкиш тезлиги W э = d2g(ρк− ρм) 18 μ . (2.3.) (2.3) ифода Стокс тенгламаси деб юритилади ва Re ≤2 бўлганда ишлатилади. 2.2–расмда қаттиқ шарсимон заррачанинг суюқликдаги ҳаракати кўрсатилган. Тезлик ва заррачанинг ўлчами кичик бўлганда ёки муҳитнинг қовушоқлиги катта бўлганда, заррача суюқликнинг чегара қатлами билан қопланган бўлади, бундай ҳолатда оқим заррачани силлиқ айланиб ўтади (2.2-расм, а). Ламинар режимда оқимнинг энергияси асосан ишқаланиш қаршилигини енгишга сарфланади. Оқимнинг турбулентлиги ортиши билан (масалан, жисм ҳаракати тезлигининг кўпайиши) инерция кучларининг таъсири сезила бошлайди. Ушбу кучлар таъсирида қаттиқ заррача юзасидаги чегара қатлам бузилади, оқибат натижада заррачанинг орқа томони атрофида тартибсиз маҳаллий уюрмалар пайдо бўлади (2.2-расм, б). Рейнольдс мезони маълум қийматларга эга бўлгандан сўнг, яъни ривожланган турбулент режимда (2.2-расм, в) ишқаланиш қаршилигини ҳисобга олмаса ҳам бўлади, чунки бунда асосий кучни заррачанинг олд томонидаги қаршилик ташкил этади. Бундай шароитда автомодел режими бошланади. Ривожланган

турбулент (ёки автомодел) режимда муҳитнинг қаршилик коэффициенти ўзгармас бўлади ( ξ =0,44=const). 2.2-расм. Қаттиқ шарсимон заррачнинг суюқликдаги ҳаракати: а - ламинар оқим; б - оралиқ оқим; в - турбулент оқим. Турбулент режимда (Rе>500) заррачанинг орқа томонида уюрма оқимлар пайдо бўлади ва шу билан биргаликда бироз сийракланиш юз беради; бу ҳолат муҳит қаршилигининг кўпайишига олиб келади ва оқибат натижада заррачанинг чўкиш тезлиги секинлашади. Турбулент режимда ( R е>500 бўлганда) инерция кучлари ишқаланиш кучларидан устун туради. Бунда қаршилик кучи R Ньютон қонунига кўра топилади: R = ξ Ғ ρмW э2 2 (2.4.) бу ерда ξ – қаршилик коэффициенти; Ғ – заррачанинг ҳаракат йўналишига бўлган текисликка туширилган проекцияси. Қаршилик коэффициентининг қиймати Rе нинг сон қийматига кўра аниқланади: в бa

агар Rе ≤ 2 бўлганда ξ = 24 Re ; агар 500 > Re < 2 бўлганда ξ = 18 ,5 Re 0,6 ; агар Re > 500 бўлганда ξ = 0,44. Шарсимон заррача учун Ғ = πd 2 4 . Турбулент режим учун қуйидаги тенгликни ёзиш мумкин: πd 3 6 g ( ρ қ - ρ м ) = ξ Ғ ρΜW э2 2 . g, ξ ва Ғ нинг қийматларини охирги тенгламага қўйгандан сўнг, чўкиш тезлигини аниқлаш учун қуйидаги ифодани оламиз: W э = 5,45 √ d(ρк− ρΜ) ρм . (2.5) Шарсимон бўлмаган заррачаларнинг чўкиш тезлиги W 1 қуйидагича аниқланади: W ' = φ W э . (2.6) φ – шакл коэфициенти. Шарсимон заррачалар учун φ = 1 деб олинади. Бошқа, шарга ўхшамаган заррачаларнинг шакл коэфиициенти φ<1 бўлади. Масалан: думалоқ заррачалар учун φ=0,77; учбурчак шаклдаги заррачалар учун φ = 0,58; пластинасимон заррачалар учун φ = 0,43. Юқоридаги (2.3), (2.5), (2.6) тенгламалар орқали эркин чўкиш тезлиги, яъни алоҳида олинган заррачанинг суюқлик ёки газ муҳитидаги эркин чўкиши аниқланади. Ҳақиқий шароитларда чўктириш жараёни маълум ҳажмда, қаттиқ заррачаларнинг концентрациялари катта бўлганда олиб борилади. Бунда сиқилган ҳолатдаги чўкиш юз беради. Сиқилган ҳолатдаги чўкиш тезлиги эркин чўкиш тезлигидан кичик бўлади, яъни W ч  W э , чунки сиқилган ҳолатдаги чўкишда умумий қаршилик муҳитнинг қаршилиги ва

заррачаларнинг ўзаро бир-бирига ишқаланиши ҳамда урилиши натижасида ҳосил бўлган қаршиликлар йиғиндисига тенг бўлади. Тахминий ҳисоблашлар учун сиқилган ҳолатдаги чўкиш тезлигини (яъни ҳақиқий чўкиш тезлигини) олинган шарсимон заррача назарий чўкиш тезлигининг ярмига тенг деб олинади: W ч = 0,5 W э (2.7) Нотўғри шаклга эга бўлган заррачалар учун W э ни ҳисоблаш пайтида d нинг ўрнига d э олинади: d э = 3 √ 6V π , (2.8) бу ерда d э – эквивалент диаметр; V – чўкаётган заррачанинг ҳажми. Ҳамма режимлар учун сиқилган ҳолатдаги чўкиш тезлигини аниқлашда қуйидаги умумий тенгламадан фойдаланилади: R е = Ar ⋅ε4,75 18 +0,6 √Ar ⋅ε4,75 , (2.9) бу ерда Re = W чdρ м μ - Рейнольдс мезони; Ar = d3ρg (ρк− ρм) μ2 - Архимед мезони; ε = V0−V V0 - суюқликнинг суспензиядаги ҳажм жиҳатдан олинган улуши: V 0 – суюқликнинг суспензиядаги ҳажми, м 3 ; V – қаттиқ заррачаларнинг суспензиядаги ҳажми, м 3 . Сиқилган ҳолатдаги заррачанинг чўкиш тезлигини аниқлаш учун аввало Ar ва ε нинг қийматлари топилади, сўнгра бу қийматлар (2.9) тенгламага қўйилиб, Re нинг миқдори ҳисобланади. Кейинчалик Рейнол ь дс мезонидан чўкиш тезлиги аниқланади: W ч = Re μ ρMd . (2.10) (2.3), (2.5) ва (2.10) ифодалардан кўриниб турибдики, чўкиш тезлигининг қийматини белгиловчи асосий катталиклар қаторига муҳитнинг қовушоқлиги

ва қаттиқ заррачаларнинг ўлчами киради. Чўкиш жараёнини жадаллаштириш учун кўпинча суспензиянинг ҳарорати технологик жиҳатдан мумкин бўлган даражагача қиздирилади, чунки ҳароратнинг кўтарилиши билан қовушоқлик пасаяди, натижада чўкиш жараёни тезлашади. Бундан ташқари, чўкиш жараёнини жадаллаштириш учун қаттиқ заррачаларни коагуляция қилиш ҳам яхши натижа беради. Заррачаларнинг ўлчамини коагуляция йўли билан катталаштириш учун одатда суспензияга коагулянтлар қўшилади. Суспензияга коагулянтлар қўшилганда молекулаларнинг ўзаро тортишиш кучлари таъсирида майда заррачалар бирлашиб, катта-катта конгломератлар ҳосил қилади, оқибат натижада чўкиш тезлашади. Тиндириш ускуналари. Нефть-газни қайта ишлаш ва нефть кимёси корхоналарида турли тузилишга эга бўлган тиндириш ускуналари (нефть ушлагичлар, тиндиргичлар, қум ушлагичлар, газ сепараторлари ва ҳоказо) қўлланилади. 2.3-расмда таркибида нефтни ушлаган оқова сувларни нефтдан тозалаш учун мўлжалланган тиндириш ускунаси (нефть ушлагич) кўрсатилган. Узлуксиз ишлаб туришлик учун нефть ушлагич энг камида ўзаро параллел ишлайдиган иккита секциядан иборат бўлади. Ҳар бир секциянинг қобиғи 1 бўлиб, унинг ичида к у ракли транспортёр 4 жойлашган бўлади. Ушбу транспортёр узатма 3 ёрдамида ҳаракатга келтирилади ва оқова сув таркибидан юзага ажралиб чиққан нефть маҳсулотларини йиғиб ховузча 7 га туширади. Оқова сув юзасида йиғилиб қолган нефть маҳсулотларининг баландлиги 100 мм ошмаслиги керак. Одатда куракли транспортёр саккиз соат давомида бир марта ҳаракатга келтирилади. Ғалвирсимон тўсиқ 2 оқимнинг ускуна кўндаланг кесими бўйича бир меъёрда тақсимланишига ёрдам беради, яхлит тусиқ 6 эса тоза сув қатламини тиндириш қисмидан ажратиб туришга хизмат қилади.

2 .3-расм. Нефть ушлагич: 1-қобиқ; 2-ғалвирсимон тўсиқ; 3-куракли транспортёрнинг узатмаси; 4-куракли транспортёр; 5-нефтни йиғувчи қувур; 6-тўсиқ; 7-чуқурча; 8- гидроэлеватор; 9-электр узатмали задвишкалар. Оқимлар: I-оқова сув; II- тозаланган сув; III-гидроэлеваторга бериладиган сув; IV-чиқинди. Нефтушлагич қўл кучи билан ҳаракатланиб, нефть томчиларини ушлаб қолишга мўлжалланган қувурлар 5 билан ҳам жиҳозланган. Ҳовузчадаги чўкмалар гидроэлеватор 8 ёрдамида узатилади. Гидроэлеваторга сувни бериш ва чўкмани узатиш жараёнлари задвижкалар 9 ёрдамида амалга оширилади. Ҳар бир секцияга оқова сувлар алоҳида берилади. Оқова сувларнинг нефтушлагичлардаги ўртача тезлиги 5 мм/соат га тенг бўлади. Саноатда битта секциянинг иш унумдорлиги 18, 36, 54, 81 ва 198 м 3 /соат га тенг бўлган нефтушлагичлар ишлатилади. 2.4-расмда вертикал газ сепаратори – сув ажратгич ускунасининг схемаси берилган. Ушбу ускуна нефтни қайта ишлаш қурилмаларида енгил маҳсулотлар (бензин) дан сув ва газни ажратиб олиш учун ишлатилади. Керосинни сув ва газдан тозалаш эса одатда горизонтал ускунада амалга оширилади. Цилиндрсимон ускунанинг баландлиги бўйича учта қатлам ҳосил бўлади; тоза бензин, аралашма ва сув. Вертикал тўсиқ 2 газнинг асосий қисми ажраладиган ҳажмни сепараторнинг тиндириш қисмидан ажратиб

туришга хизмат қилади. Сепараторнинг юқори қисмига томчи қайтаргич 3 ўрнатилган бўлиб у газ оқими билан қўшилиб кетган суюқлик томчиларини 2.4-расм. Газосепаратор – сув ажратгичнинг схемаси: 1-қобиқ; 2-тўсиқ; 3-қайтаргич. Оқимлар: I-аралашма; II-газ; III-бензин; IV-сув. ушлаб қолишга ёрдам беради. Бензин ва сувнинг баландлиги сатҳ ўлчовчи регуляторлар ёрдамида бошқариб турилади.

Чўктириш ускуналарини ҳисоблаш. Бундай ҳисоблашнинг асосий мақсади чўкиш юзасини аниқлашдан иборат. Чўктириш натижасида маълум вақт τ давомида қуюқлаштирилган суспензия (шлам) қатлами ва баландлиги h га тенг бўлган тозаланган суюқлик қатлами ҳосил бўлди, деб ҳисоблаймиз. Чўктириш юзаси Ғ(м 2 ) бўлганда олинган тоза суюқлик ҳажми hҒ(м 3 ) га тенг бўлади. Вақт бирлиги ичида тозаланган суюқлик ҳажми эса (V, м3 с ) : V = hF τ . (2.11) W Э тезлик билан чўкаётган қаттиқ заррачалар τ вақт давомида W э τ масофани босади. Бу масофа h га тенг. Шунга кўра W э τ = h. h нинг қийматини (2.11) тенгламага қўйиб қуйидаги ифодани оламиз: V = WэτF τ = F W э . (2.12) Демак, тенглама (2.12) га мувофиқ, чўктириш ускунасининг иш унуми чўктириш юзасига тўғри пропорционал бўлиб, ускунанинг баландлигига боғлиқ эмас экан. (2.12) тенгламадан керак бўлган чўктириш юзасини топамиз: Ғ = V Wэ . Тозаланган суюқликнинг зичлиги ρ с бўлса, у ҳолда V = G1 ρc ; Ғ = G2 ρcWэ , (2.13) бу ерда ρc -суспензиянинг зичлиги, кг/м 3 ; G 2 - тозаланган суюқликнинг миқдори (кг/с); G 2 = G 1 (1 - X1 X2 ) ; G 1 – ускунага берилаётган супензиянинг миқдори, кг/с; Х 1 – суспензиядаги қуруқ моддаларнинг масса жиҳатдан олинган улуши; Х 2 – чўкмадаги қуруқ моддаларнинг масса жиҳатдан олинган улуши.

G 2 нинг қийматини (2.13 тенгламага қўйиб, қуйидаги ифодани оламиз: Ғ = G1 ρcWэ (1 - X1 X2 ) . (2.14) X1 X2 = β десак, у ҳолда Ғ = G1 ρcWэ (1-β) . (2.15) (2.14) тенгламани келтириб чиқаришда чўктириш ускунасидаги суюқлик ҳаракатининг режимлари эътиборга олинмаган. Бундан ташқари, оқимлар ускунанинг ҳамма юзаси бўйлаб бир хил тарқалган деб олинган. Ҳақиқий ускуналарда суюқлик ҳаракати режимларининг ўзгариши ва бошқа омилларнинг таъсири натижасида чўкиш жараёни бир хил тарзда бормайди. Шу сабабли (2.15) тенглама билан топилган назарий юзани 30- 35% га кўпайтириш керак. Демак, ҳисобланган юза қийматини 1,3 га тенг бўлган тузатиш коэффициентига кўпайтириш керак бўлади. Шунга кўра чўктириш юзаси ёки ускунанинг кўндаланг кесими қуйидагича аниқланади: Ғ = 1,3 G1 ρcWЭ (1 – β) . (2.16) (2.16) тенгламадаги W Э катталик заррачаларнинг эркин тушиш тезлиги бўлиб, агар сиқилган ҳолатда чўкиш юз бераётган бўлса W Э ўрнига W ч ишлатилади. МАРКАЗДАН ҚОЧМА КУЧ МАЙДОНИДА ЧЎКТИРИШ Турли жинсли системаларни ажратишда марказдан қочма куч майдонидан фойдаланиш жараённи анчагина жадаллаштиришга олиб келади. Марказдан қочма куч майдонини ҳосил қилиш учун икки хил усулдан фойдала нила ди: 1) қўзғалмас ускунанинг ичида газ ёки суюқлик оқимининг айланма ҳаракати ташкил этилади (циклонлар, гидроциклонлар); 2) айланиб турган ускунага суюқлик ёки газ оқими юборилди, бунда оқим ускуна билан биргаликда айлана бошлайди (чўктирувчи центрифугалар, сепараторлар).

Ажратиш фактори. Марказдан қочма куч майдонида чўктиришнинг самарадорлигини билиш учун уни оғирлик кучи таъсирида чўктириш билан солиштирилиб кўрилади. Аралашманинг айланма ҳаракати таъсирида унинг таркибидаги заррачага марказдан қочма куч таъсир қилади. Бу куч заррачани марказдан ускунанинг чекаси томон чўкиш тезлигига тенг бўлган тезлик билан улоқтириб ташлайди. Бунда ҳосил бўлган марказдан қочма кучнинг қиймати С (Н ҳисобида) қуйидагича аниқланади: С = mn 2 R = mw 2 R (2.17) бу ерда m – заррачанинг массаси, кг; W – заррача айланишининг бурчак тезлиги, с -1 ; n – заррача ҳаракатининг айланма тезлиги, айл/с; R – заррача айланишининг радиуси, м. Марказдан қочма ускуналардаги чўкиш самарадорлигини аниқлаш учун марказдан қочма куч қийматини заррачага таъсир қилаётган оғирлик кучи билан солиштирилади. Оғирлик кучи Р (Н ҳисобида): Р = mg , (2.18) g – эркин тушиш тезланиши, g = 9,81 м/с 2 . (2.17) ва (2.18) тенгламаларни ечиб, қуйидаги ифодага эришамиз: C P = mw 2R mg = w2R g = Ка , (2.19) бу ерда Ка = W 2R g - ажратиш омили . Ажратиш омили марказдан қочма куч таъсири оғирлик кучи таъсиридан неча маротаба кучли эканлигини билдиради. Ажратиш омили нинг қиймати қанча катта бўлса, марказдан қочма ускуналарнинг ажратиш қобилияти шунча юқори бўлади.

Ажратиш омили Ка нинг қиймати циклонлар учун бир неча юзни ташкил этса, центрифугалар учун эса – 3000 атрофида. Демак, циклон ва центрифугаларда чўкиш жараёнининг ҳаракатлантирувчи кучи оғирлик кучи таъсирида ишлайдиган чўктириш ускуналарига нисбатан 2-3 даража юқори экан. Ушбу рақамлардан маълумки, циклон ва центрифугалар оддий чўктириш ускуналарига нисбатан юқори унумдорликка эга. Ушбу ускуналарда ўта майда заррачаларни ҳам ажратиш имконияти мавжуд: центрифугаларда ўлчами 1 мкм атрофида бўлган заррачаларни ажратиш мумкин; циклонларда эса – 10 мкм атрофида. Циклонлар . Оддий чўктириш ускуналарида газ аралашмаларидаги майда чангларни ажратиш анча қийин. Чўктириш ускуналарининг ўлчами катта бўлганлиги учун улар кўп жойни эгаллайди. Бундан ташқари, газларни тозалаш даражаси анча кичик. Шунинг учунг чангли газ аралашмаларини тозалаш учун саноатда циклонлар кенг ишлатилади. Циклон цилиндрик ва конуссимон қисмлардан иборат бўлади. Ускунада тозаланган газ чиқадиган ва чанг тушадиган патрубкалар бор. Чангли газ циклонга тангенциал йўналишда 20÷25 м/с тезликда киради. Сўнгра пастга спиралсимон айланма ҳаракат билан йўналади. Натижада марказдан қочма куч ҳосил бўлади. Бу куч таъсирида газ оқимидаги қаттиқ заррачалар ўқдан циклоннинг ички девори томон ҳаракат қилади, сўнгра деворга урилиб ўз кинетик энергиясини йўқотади ва оғирлик кучи таъсирида пастга тушади. Циклоннинг пастки конуссимон қисмида газ оқими инерция бўйича айланма спиралсимон ҳаракатини давом эттиради ва юқорига йўналган оқим пайдо бўлади. Тозаланган газ марказий қувур орқали ускунадан чиқиб кетади. Циклондаги чангли газларнинг тозаланиш даражаси қаттиқ заррачаларнинг катталиги, газ оқимининг тезлиги ва ускунанинг геометрик ўлчамларига боғлиқ бўлади. Циклонлар конструктив тузилишига кўра икки турга бўлинади: цилиндрли ва конусли (2.5-расм). Цилиндрли циклонларда қобиқнинг цилиндрли қисми анча узун қилиб, конусли циклонларда эса конуссимон II II

2 .5-расм . НИИОгаз конструкцияли циклонлар схемаси: а - цилиндирли; б – конусли. Оқимлар: I - чангли газ, II - тозаланган газ, III - чанг. қисми анча учун қилиб тайёрланган бўлади. Цилиндрли циклонлар юқори иш унумдорликка, конусли циклонлар эса юқори тозалаш даражасига эга. Бироқ конусли ускуналарда босимнинг йўқолиши кўпроқ бўлади. Конусли циклонларда юқоридан пастга қараб кўндаланг кесим юзасининг камайиб бориши сабабли ускуна девори яқинда чанг заррачаларининг ажралиши тезлашади. Цилиндрли циклоннинг диаметри 2 м дан, конусли циклоннинг диаметри эса 3 м дан ортмаслиги керак. Циклонларнинг диаметри 2-3 м дан ортиб кетса, ускунанинг тозалаш даражаси камаяди. Умуман олганда, циклонлар таркибида 400 г/м 3 гача қаттиқ фазани ушлаган чангли газларни тозалаш учун ишлатилади. НИИОгаз томонидан ишлаб чиқарилаётган циклонларнинг диаметри 100÷1000 мм га, чангли газларнинг тозаланиш даражаси 30÷85 % га тенг. Чангли газ аралашмаларидаги қаттиқ заррачаларнинг диаметри катталашгани сари газларнинг тозаланиш даражаси 90÷95 % гача ортиши мумкин. III бa III II

Циклонларда газ аралашмаларининг тозаланиш даражаси ажратиш коэффициентига боғлиқ: Ка = W2 rg , (2.20) бу ерда W – газ оқимининг тезлиги, м/с; r – циклоннинг радиуси; g – эркин тушиш тезланиши (g=9,81 м/с 2 ). Бу тенгликдан кўриниб турибдики, тозаланиш даражасини ошириш учун газ оқими айланма ҳаракатининг радиуси, яъни циклоннинг радиусини камайтириш ёки газ оқимининг ҳаракат тезлигини ошириш керак. Газларнинг тезлиги ортиши натижасида циклонда кучли турбулент оқим ҳосил бўлиб, гидравлик қаршилик катталашади, чангли газлардаги қаттиқ заррачаларнинг нормал чўкиши бузилади ва газларни тозалаш қийинлашади. Циклонларнинг радиуси кичиклаштирилса, уларнинг унумдорлиги камаяди. Шунинг учун кўп миқдордаги чангли газларни (140 м 3 /с гача) тозалаш ва ажратиш тезлигини ошириш учун параллел ишлайдиган циклонлар гуруҳи ёки батареяли циклонлар ишлатилади. 2.6-расмда кўрсатилган батареяли циклон (БЦУ) юпқа деворли қобиқдан иборат бўлиб, чангли ва тозаланган газлар учун камералар 1,2 ва чанг йиғувчи бункерлар 3 дан ташкил топган. Циклон элементлари тегишли тўсиқларга шундай қилиб жойлаштирилганки, бунда элементларнинг тангенциал патрубкалари чангли газ камераси билан, марказий чиқариш қувурлари тозаланган газ камералари билан, чанг чиқарувчи тешиклари эса чанг йиғадиган бункер билан боғланган.

Циклон элементларида газ оқимига айланма ҳаракат берувчи тангенциал ёки ўқ бўйича уюрма ҳосил қилувчилар ишлатилади. Тангенциал уюрма ҳосил қилувчилар қаторига қисқа ва торайувчи патрубкалар ва спиралсимон найчалар киради. Ўқ бўйича уюрма ҳосил қилувчилар ишлатилган пайтда циклон элементларининг қопқоғи бўлмайди ва чангли газ қобиқ ва тозаланган газ чиқадиган қувур оралиғига берилади, ушбу оралиқда «винт» (2.7-расм, а) ёки «розетка» кўринишидаги (2.7-расм, б) уюрма ҳосил қилувчилар ўрнатилган бўлади. «Винт» кўринишидаги уюрма ҳосил қилувчида чанглар кам даражада тиқилиб қолади ва унинг гидравлик қаршилиги нисбатан кам. Чанг Чанг Тозаланган газ Чангли газ 1 32 2.6-расм. Батареяли циклон: 1-чангли газ камераси; 2-тозаланган газ камераси;

Циклонларнинг саноатда кўп ишлатилишидан қатъий назар, уларда юз берадиган турли жинсли системаларни ажратиш жараёни тўла тадқиқот қилинмаган, чунки ускунадаги гидродинамик ҳолат анча мураккаб. Шу сабабдан циклонларни танлаш асосан эмприк йўл билан олинган натижаларга асосланади. Гидравлика нуқтаи назаридан, циклон қандайдир маҳаллий қаршилик, деб олиниши мумкин. Бундай ҳолатда циклоннинг гидравлик қаршилиги газ оқимининг тезлик напорига тенг бўлади:Δρ =ξρW M 2 , (2.21) бу ерда ξ – циклоннинг қаршилик коэффициенти; ρ – циклондан ўтаётган газнинг зичлиги, кг/м 3 ; W M – циклон цилиндрсимон қисмининг тўла Чанг бЧанг аТозаланган газ Тозаланган газ Чангли газ Чангли газ 2.7-расм. Батареяли циклонларнинг элементлари: а - “винт” русумидаги йўналтирувчи парракли уюрма ҳосил қилувчилар; б - “розетка” русумидаги йўналтиручи парракли уюрма ҳосил қилувчилар.

кўндаланг кесимга нисбатан олинган газнинг мавҳум тезлиги, м/с (WM =2,5÷4 м/с). Циклоннинг гидравлик қаршилиги ускунанинг турига боғлиқ бўлади. Масалан, НИИОгаз конструкцияли циклонлар учун: ЦН-24 ξ=60; ЦН-15 ξ=160; ЦН-11 ξ=250. Газнинг мавҳум тезлиги қуйидаги тенглама орқали аниқланиши мумкин: W M = √ 2ΔP ξρ , (2.22) ξ ва ΔΡ/ρ нинг қийматлари турли конструкцияли циклонлар учун махсус адабиётларда берилган бўлади. Циклон цилиндр қисмининг диаметри сарф тенгламаси ёрдамида топилади: D = √ V 0,785 W M , (2.23) бу ерда V – циклондан ўтаётган газнинг ҳажмий сарфи, м 3 /с. Циклоннинг қолган ҳамма ўлчамлари D га нисбатан стандартлаштирилган. Центрифугалар. Эмульсиядаги суюқлик томчиларини ва суспензиядаги қаттиқ модда заррачаларини марказдан қочма кучлар майдонида ажратиб олиш жараёни центрифугалаш дейилади. Центрифугалаш жараёни центрифугаларда амалга оширилади. Центрифугалаш пайтида ҳосил бўлган марказдан қочма кучлар чўктириш жараёнидаги оғирлик кучи ва фильтрлашдаги гидростатик кучларга нисбатан кўпроқ таъсир қилади. Шунинг учун турли жинсли системаларни ажратиш учун қўлланиладиган чўктириш ва фильтрлаш жараёнларига нисбатан центрифугалаш жараёни жуда самарали ҳисобланади. Центрифугаларнинг асосий қисми горизонтал ёки вертикал ўққа жойлашган, катта тезликда айланувчи барабан бўлиб, у электродвигатель ёрдамида айланма ҳаракатга келтирилади. Марказдан қочма куч таъсирида суспензиядаги қаттиқ модда заррачалари чўкмага тушиб, суюқ фазадан

ажралади. Суюқ фаза фугат дейилади. Ҳосил бўлган чўкма барабан ичида қолиб, суюқ фаза эса ажратиб олинади. Турли жинсли аралашмаларни ажратиш принципига кўра центрифугалар уч турга бўлинади: 1) фильтрловчи центрифугалар; 2) чўктирувчи центрифугалар; 3) тарелкали сепараторлар. Ажратиш коэффициентига кўра ҳамма центрифугалар икки гуруҳга бўлинади: 1. Нормал центрифугалар (Ка ≤ 3600). Бундай центрифугалар суспензиялардан катта, ўртача ва майдароқ заррачаларни ажратиш учун ишлатилади. 2. Нормал центрифугалар (Ка > 3600). Бундай центрифугалар майда заррачали суспензияларни ва эмульсияларни ажратиш учун қўлланилади. 2.8-расмда узлуксиз ишлайдиган центрифуганинг схемаси кўрсатилган. Ушбу центрифугада чўкма шнек ёрдамида ташқарига чиқарилади. Центрифуга қобиқ 1 ичида турли айланма тезлик билан айланувчи иккита барабандан ташкил топган. Цилиндрсимон барабан 8 да суспензиянинг чиқиши учун тешиклар 9 бор. Ушбу барабаннинг ичида шнек 4 бўлиб, чўкмани конуссимон барабан 2 нинг юзаси бўйлаб силжитиб туради. Ажратилиши лозим бўлган суспензия қувур 6 орқали цилиндрсимон барабаннинг ички қисмига киради ва тешиклар 9 орқали конуссимон барабаннинг ички бўшлиғига ўтади. Марказдан қочма куч таъсирида чўкма конуссимон барабаннинг четки юзасига улоқтирилади ва секин айлантурувчи шнек ёрдамида туширувчи тешиклар 3 томонга силжитилади. Тиндирилган суюқлик тешик 7 орқали ташқарига чиқарилади. Тўсиқ 5 эса ҳосил бўлган фракцияларни бир-бирига қўшилиб кетишга йўл бермайди. Бундай центрифугалар қаттиқ фазанинг концентрацияси катта бўлган майда дисперсли суспензияларни ажратиш учун қўлланилади.

2.8-расм. Узлуксиз ишлайдиган чўктирувчи центр и фуга: 1-қобиқ; 2-конуссимон барабан; 3-туширувчи тешиклар; 4- шнек; 5-тўсиқлар; 6-суспензия кирадиган қувур; 7-фугат чиқадиган тешик. Тарелкали сепараторлар узлуксиз ишлайдиган чўктирувчи ўта центрифугалар қаторига киради. Бундай центрифугаларнинг вертикал ротори бўлиб, суюқлик бир неча тарелкаларга тарқалади ва заррачаларнинг чўкиши ламинар режимда амалга оширилади. Тарелкали сепараторлар эмульсияларини ажратиш ва суюқликларни тиндириш учун ишлатилади. 2.9-расмда суюқликларни ажратишга мўлжалланган тарелкали сепараторнинг Нам чўкма ФугатСуспензия

2.9–расм. Тарелкали сепаратор: 1-эмульсия берадиган қувур; 2-тарелкалар; 3-зичлиги катта бўлган суюқликни чиқариш учун тешик; 4-зичлиги кичик бўлган суюқликни чиқариш учун ҳалқали канал: 5-қирралар. схемаси кўрсатилган. Эмульсия марказий қувур 1 орқали роторнинг пастки қисмига юборилади, сўнгра тарелкалардаги тешиклар орқали уларнинг оралиқларида юпқа қатлам ҳолатида тарқалади. Оғирроқ бўлган суюқлик тарелкалар 2 нинг юзалари бўйлаб ҳаракат қилиб, марказдан қочма куч таъсирида роторнинг чети томон улоқтирилади ва тешик 3 орқали ташқарига чиқиб кетади. Енгилроқ бўлган суюқлик роторнинг маркази томон силжийди ва ҳалқасимон канал 4 ёрдамида ташқарига чиқарилади. Суюқликнинг айланувчи ротордан орқада қолмаслиги учун ротор қирралар 5 билан таъминланади. ЭЛЕКТР МАЙДОНИДА ЧЎКТИРИШ Суюқ ва газсимон турли жинсли системаларни ажратиш учун электр майдонидан фойдаланиш ҳам мумкин. Электр майдони ёрдамида газ таркибидаги энг кичик, жумладан субмикронли (ўлчами 0,005 мкм дан катта) заррачаларни ушлаш мумкин. Нефть эмульсияларига юқори кучланишли

электр майдони таъсир этилганда, суюқлик майда заррачаларининг ўзаро бирлашиб кетиши натижасида коагуляция жараёни юз беради, ҳосил бўлган йирик заррачалар эса оғирлик кучлари таъсирида осонлик билан чўкади. Электрофильтрлар. Бундай ускуналарда газ аралашмаларини ажратиш даражаси 95-99 % атрофида бўлади. Электрофильтрларнинг гидравлик қаршиликлари 150-200 Па га тенг бўлади, чангли газнинг ҳарорати – 20 дан + 500 0 С гача бўлиши мумкин. Бундай ускунада электр энергиясининг солиштирма сарфи нисбатан кичик: 1000 м 3 газ учун 0,2 – 0,3 кВт.соат. Электрофильтрларнинг камчиликлари: юқори металл ушлашлик; ўлчамлари катта; иш режимининг ўзгаришига таъсирчан; чангнинг портлаш ва ўт олиш хавфсизлигини таъминлашга юқори талабар. Катта капитал маблағлар зарурлиги сабабли, электрофильтрдан газнинг сарфи кўп бўлганда фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Шу кунда газ бўйича иш унумдорлиги 1 млн м 3 /соат дан кўп бўлган электрофильтрлар мавжуд. Электрофильтрлар нурланувчи (манфий зарядланган) ва чўктирувчи (мусбат зарядланган) электродлардан ташкил топган бўлади. Иккита электродлар ўртасидаги юқори кучланишли ( U = 40000  75000 В) электр майдони ҳосил бўлади. Нурланувчи электрод сим шаклида, чўктирувчи электрод қувур ёки пластина шаклида тайёрланади. Ушбу электродлар оралиғидаги масофа 100-200 мм бўлади. Таркибида қаттиқ заррачалари бўлган газ оқими юқори кучланишли майдондан ўтганда ионизация ҳодисасига учрайди, яъни унинг молекулалари мусбат ва манфий зарядланган заррачаларга ажралади. Бунда бутунлай ионлашган газ қатлами чўғланиб, нур ва чарсиллаган овоз чиқаради. Бу сим нурланувчи электрод деб аталади. Манфий зарядланган чангнинг электронлари нурланувчи электроддан мусбат зарядланган чўктириш электродларига томон ҳаракат қилганда ўз йўлида қаттиқ заррачаларга учрайди ва уларни зарядлайди. Зарядланган заррачалар чўктириш электродига яқинлашганда ўзининг зарядини беради ва оғирлик кучи таъсирида чўкади.

Электрофильтрлар юқори кучланишли ўзгармас токда ишлайди, чунки ток ўзгарувчан бўлганда зарядланган заррачалар ўз ҳаракат йўналишини ўзгартириб, чўктириш электродларида чўкишга улгуролмай, газ билан ускунадан чиқиб кетиши мумкин. Ўзгармас ток кучланиши 220-500 В бўлган ўзгарувчан токдан кучайтирувчи трансформатор ва тўғрилагич ёрдамида олинади. Электрофильтрнинг нурланувчи электродлари ток манбаининг манфий қутбига, чўктирувчи электродлари эса мусбат қутбига уланади. Чўктириш электродининг тайёрланишига қараб қувурли ва пластинали электрофильтрлар бўлади, бироқ уларнинг ишлаш режимида принципиал фарқ йўқ. Қувурли электрофильтрларнинг схемаси 2.10-расмда кўрсатилган Ушбу электрофильтрда қувурларнинг диаметри 150-300 мм бўлиб, уларнинг ўртасидан 2 мм ли симлар тортилган, улар нурланувчи электрод вазифасини бажаради. Тозаланиши керак бўлган газ ускунанинг пастки қисмидан берилиб, қувурнинг ичида пастдан юқорига қараб ҳаракат қилади ва тозалангандан сўнг, юқоридан чиқиб кетади. Манфий электродлар (яъни симлар) умумий рамага осилган бўлиб, рамалар эса изоляторларнинг устига ўрнатилган. Электродларга ўтириб қолган чанглар махсус механизмлар ёрдамида тебрантирилиб, ускунанинг пастки конус қисмига туширилади. 2.10-расм. Электрофильтрнинг схемаси:

1-чангли газ кирадиган штуцер; 2-чўктирувчи қувурсимон элетродлар; 3-нурла-нувчи қувурсимон элетродлар; 4-рама; 5- изоляторлар; 6-силкитувчи механизм; 7-тозаланган газ чиқадиган штуцер. Электр чўктириш ускуналарининг конструкциялари содда бўлса ҳам, бироқ буларда бориладиган жараёнлар анча мураккаб ҳисобланади. Шу сабабли электр чўктириш ускуналарини умумий ҳисоблаш усули ишлаб чиқилмаган. Ҳисоблаш пайтида тажрибадан олинган маълумотлардан фойдаланилади. Масалан, қувурли электродлар учун ток кучи J=0,3  0,5 мА/ м, пластинали электрофильтрлар учун J=0,1  0,3 мА/м олинади; майдон кучланганлиги 450 кВ/м; иш кучланиши 40  75 кВ; қувурли электрофильтрлар учун газнинг тезлиги W=0,8  1,5 м/с, пластинали электродлар учун W=0,5  1 м/с олинади. Электрофильтрлар газларнинг таркибида ўта майда заррачалар ва томчиларнинг концентрацияси кам бўлган пайтда уларни тўла тозалаш учун ишлатилади. Чангли газлар таркибидаги заррачаларни электр майдони таъсирида чўктириш бошқа чўктириш усулларига қараганда муҳим афзалликка эга. Чўктириш ускуналари (циклонлар, енгли фильтрлар, скрубберлар) да оғирлик кучи ва марказдан қочма кучлар таъсирида ўта майда заррачаларни чўктириш мумкин эмас. Электродегидраторлар. Бундай ускуналар нефть эмульсияларини ажратиш учун ишлатилади. Қазиб олинган нефть ўз таркибида турғун ҳолатдаги эмульсияни ушлайди. Эмульсия ҳолатдаги сувнинг таркибида нисбатан кўп миқдорда тузлар бўлади. Нефтни сувсизлантириш ва оқибатда тузсизлантириш учун механик ёки кимёвий услубдан фойдаланиш мумкин. Нефть эмульсиясини ажратишда электр майдонидан фойдаланилганда эса юқори самарага эришиш имконияти юзага чиқади. Юқори кучланишли ва ўзгарувчан йўналишга эга бўлган электр майдони таъсирида сувнинг томчилари зарядланиб, электр куч чизиқлари бўйлаб ҳаракат қила бошлайди.

Турли зарядга эга бўлган томчилар ўзаро бирлашиб кетади. Бир хил зарядга эга бўлган (асосан манфий) сув томчилари қарама-қарши зарядланган қутбга қараб ҳаракат қилади; майдон ўзгарувчан бўлганлиги учун зарядланган сув томчилари ўз ҳаракатларини доимо ўзгартириб, тўқнашиб, оқибат натижада бирлашиб кетади. Коагуляция жараёнини яхшилаш мақсадида оқимга одатда оз миқдорда ишқор қўшилади, натижада органик кислоталар нейтралланади ва сувнинг электр ўтказувчанлиги кўпаяди. Ушбу жараён иссиқлик (қовушоқликни камайтириш) ва босим таъсирида (сувнинг буғланмаслиги ва нефтнинг қайнамаслиги учун) олиб борилади. Нефтни қайта ишлаш саноатида турли русумдаги (вертикал, горизонтал, сферик) электродегидраторлар қўлланилмоқда. 2.11-расмда ВНИИнефтемашнинг ЭГ200-10 маркали горизонтал электрогидраторининг схемаси берилган. Ушбу ускуна 200 м 3 ҳажмга эга бўлиб, 1 МПа (10 кгс/см 2 ) босим билан нефть ва газ конденсатларини сувсизлантириш ва тузсизлантириши учун ишлатилади. Ускуна қобиғи ичида изоляторлар 2 га осилган юқориги 3 ва пастки 4 электродлар, нефтни тарқатувчи 10, тузли сувни йиғувчи 8, тузсизлантирилган нефтнинг иккита йиғувчиси 5, ювучи коллектор 9 жойлаштирилган. Электродегидраторнинг қобиғига трансформатор 6 ва юқори кучланишли ток киритадиган мослама 7 ўрнатилган. Тарқатувчи 10 нинг ўрта қисмига берилган нефть ускунанинг кўндаланг кесими бўйича бир меъёрда тарқалади ва сув қатламида ювилгандан сўнг юқорига қараб ҳаракат қилади. Сув қатламининг сатҳи тарқатувчи 10 дан 200-300 мм юқорида бўлади ва автоматик равишда ушлаб турилади. Ускунанинг ичида икки хил электр майдони (кучсиз ва кучли) ҳосил бўлади. Кучсиз электр майдони нефть-сувни ажратувчи сатҳ ва пастки

2.11-расм. Горизонтал электродегидратор ЭГ200-10: 1-қобиқ; 2-изолятор; 3-юқориги электрод; 4-пастки электрод; 5- тузсизлантирилган нефть учун йиғгич; 6-трансфорсатор;7-юқори кучланишли токни киритиш; 8-тузли сув учун йиғгич; 9-ювувчи коллектор; 10-нефтни тарқатувчи. Оқимлар: I-тузсизлантирилган нефтнинг чиқиши; II-нефтнинг кириши; III-чиқиндининг узатилиши; IV- ускунани ювувчи сувнинг кириши; V-тузли сувнинг чиқиши. электрод оралиғидаги ҳажмда, кучли электр майдони эса юқорги ва пастки электродлар оралиғида ҳосил бўлади. Кучсиз электр майдонида эмульсиядан сувнинг йирик томчилари, кучли электр майдонида эса сувнинг майда томчилари ажралиб чиқади. Тузли сув электродегидраторнинг пастки қисмида тўпланиб, йиғувчи 8 орқали ускунадан ташқарига чиқарилади. Ускунанинг ички деворини ювиш учун коллектор 9 орқали сув оқими юборилади. Электродлар оралиғида 30, 35, 40, 45 ва 50 кВ кучланишга эга бўлган электр майдонини ҳосил қилиш мумкин. Нефть эмульсияларини электр майдонида парчалаш учун саноатда электрокоалесцерлар ҳам кенг ишлатилмоқда. Бундай ускуналар ихчамроқ қилиб тайёрланган бўлиб, ишлатиш пайтида электродегидраторларга нисбатан ҳавфсизлик даражаси юқори эканлиги ва ишончли эканлиги билан фарқ қилади. Нефть-газни қайта ишлаш саноатида электр майдонидан нефть эмульсияларини парчалашдан ташқари нефть маҳсулотлари (суюлтирилган

газлар, бензин, керосин, дизель ёнилғиси ва ҳоказо) ни тўла сувсизлантириш ва уларнинг таркибида мавжуд бўлган реагентларнинг муаллақ заррачаларини ажратиб олиш мақсадларида ҳам фойдаланиш мумкин. Ф И Л Ь Т Р Л А Ш Суспензия ва чангли газларни фильтр тўсиқлар орқали ўтказиб тозалаш жараёни фильтрлаш дейилади. Фильтр тўсиқлар қаттиқ заррачаларни ушлаб қолиб, суюқлик ёки газни ўтказиб юбориш қобилиятига эга. Фильтр тўсиқлар ёки фильтр сифатида майда тешикли тўрлар, турли газламалар, сочилувчан материаллар (қум, майдаланган кўмир, бентонитлар), керамик буюмлар ва бошқалар ишлатилади. Фильтр сифатида пахта, юнг ва синтетик газламалардан тайёрланган материаллар ҳам ишлатилади. Фильтр тўсилар бир қатор талабларга мос келиши керак. Энг аввало фильтрловчи материал ғоваксимон тузилишга эга бўлиб, ғовакларнинг ўлчами шундай бўлиши керакки, бунда чўкма заррачалари тўсиқнинг устида қолиши керак. Бундан ташқари фильтр муҳит таъсирига кимёвий бар қ арор, юқори ҳароратга бардошли, механик жиҳатдан пишиқ бўлиши мақсадга мувофиқ бўлади. Фильтр тўсиқнинг устида ҳосил бўлган чўкма ҳам фильтрловчи материал вазифасини бажаради. Фильтрлаш пайтида материаллар ҳам ишлатилиши мумкин. Бундай материаллар қаторига фаоллаштирилган кўмир, майдаланган асбест, диатомит, перлит ва ҳоказолар киради. Қўшимча материаллар фильтраланиши лозим бўлган суспензияга қўшилади ёки фильтрнинг иш юзаси бундай материаллар билан қатлам қилиб қопланади. Қўшимча материаллар чўкма билан аралаштирилиб, унинг ғоваклигини оширади ва гидравлик қаршилигини камайтиради. Бундан ташқари, диатомит, перлит, фаоллаштирилган кўмир ва бошқа моддалар адсорбциялаш хусусиятига эга, шу сабабдан фильтрдан чиқаётган тайёр маҳсулот анча тозаланган бўлади. Фильтрлаш пайтида суспензия таркибидаги майда заррачалар фильтрловчи материалнинг устки қисмида чўкма ҳолида ёки фильтрловчи

материалнинг ўзида тешикларни тўлдирган ҳолда ўтириб қолиши мумкин. Бу ҳусусиятларга кўра фильтрлаш жараёни иккига бўлинади: а) чўкма қатлами ҳосил қилиш йўли билан фильтрлаш; б) фильтрловчи материалларнинг тешикларини тўлдириш орқали фильтрлаш. Саноатнинг кўп тармоқларида чўкма ҳосил қилиш йўли билан фильтрлаш кенг қўлланилади. Фильтрлаш жараёнида сиқилувчи ва сикилмайдиган чўкмалар ҳосил бўлади. Сиқилувчи чўкмалардаги заррачалар босим ортиши билан деформацияга учраб, уларнинг ўлчами кичиклашади. Сиқилмайдиган чўкмаларда босим ортиши билан заррачаларнинг шакли ва ўлчами деярли ўзгармайди. Фильтрлаш жараёнининг унумдорлиги ва олинадиган фильтратнинг тозалиги, асосан, фильтр тўсиқларнинг ҳусусиятларига боғлиқ. Фильтр тўсиқларининг тешиклари катта ва гидравлик қаршиликлари кичик бўлиши зарур. Фильтр тўсиқлар таркибий тузилишига қараб эгилувчан ва эгилмас бўлади. Фильтр тўсиқлардан олдинги ва кейинги босимлар фарқи ёки фильтрловчи материалларга суюқлик босимини ҳосил қилувчи марказдан қочма кучлар фильтрлаш жараёнининг ҳаракатлантирувчи кучи вазифасини бажаради. Ҳаракатлантирувчи кучлар турига қараб фильтрлаш икки гуруҳга бўлинади. 1. Босимлар фарқи таъсирида фильтрлаш. 2. Марказдан қочма кучлар таъсирида фильтрлаш (центрифугалаш). Фильтр тўсиқнинг иккала томонидаги босимлар фарқи ∆Р қуйидаги усуллар билан ҳосил қилиниши мумкин: а) суспензия устунининг массасидан фойдаланиш (∆Р 0,05 МПа гача); б) вакуум ҳосил қилиш (∆Р 0,05-0,09 МПа гача); в) суюқликни насослар ёрдамида ҳайдаш (∆Р 0,5 МПа гача); г) сиқилган ҳаво бериш (∆Р 0,05-0,3 МПа гача). Саноатда фильтрлашдан сўнг қуйидаги қўшимча жараёнлар амалга оширилади: 1) чўкмани ювиш; 2) чўкмани оддий ҳаво (ёки инерт газлар) ёрдамида дудлаш; 3) чўкмани иссиқ ҳаво ёрдамида қуритиш.

2.12-расмда фильтрлаш жараёнининг схемаси берилган, бу ерда Р 1 >Р 2 , ҳаракатлантирувчи куч босимлар фарқи билан белгиланади: ∆Р=Р 1 –Р 2 (Р 1 – суспензиянинг устидаги босим, Р 2 – фильтр тўсиқдан кейинги босим). 2.12- расм . Суспензияни ажратишга мўлжалланган фильтрнинг схемаси : 1-қобиқ; 2-суспензия; 3-чўкма; 4-фильтр тўсиқ; 5-фильтрат. Фильтрлаш жараёни уч хил режимда олиб борилади: 1) доимий ўзгармас босимлар фарқи билан фильтрлаш (∆Р=const); 2) доимий фильтрлаш тезлиги билан фильтрлаш (dV/dτ=const); 3) бир вақтнинг ўзида босимлар фарқи ва фильтрлаш тезлиги ўзгариб турган ҳолатда фильтрлаш. Ўзгармас босимлар фарқи таъсирида чўкма қатлами ҳосил қилиш йўли билан фильтрлаш энг кўп қўлланилади. Фильтрлашнинг умумий тенгламаси. Бунинг учун 2.12-расмда кўрсатилган босимлар фарқи таъсирида борадиган фильтрлаш жараёнининг моделини кўриб чиқамиз. Бу модел бўйича фильтр тўсиқ ва чўкманинг ҳамма каналлари (ёки ғоваклари) тенг қийматли бўлиб, фильтрат ушбу каналлар бўйлаб ламинар режим билан ҳаракат қилади. Бундай ҳолатда фильтратнинг

каналлар бўйлаб ўтишига бўлган гидравлик қаршиликни Гаген-Пуазейл тенгламаси ёрдамида аниқлаш мумкин: Δ Р = 32 Lμw d2 , (2.24) бу ерда Δ Р – босимлар фарқи; L – чўкма ва фильтр тўсиқ каналларининг узунлиги; d – ушбу каналларнинг диаметри; w – фильтратнинг каналлардаги ҳаракат тезлиги; μ - фильтратнинг қовушоқлиги. Фильтр тўсиқнинг юзасини Ғ билан, тўсиқдаги ҳамма кўндаланг кесимнинг умумий юзасини S билан белгиласак, у ҳолда: S= α Ғ ёки Ғ=S/ α , бу ерда α <1 – умумий юзагани нисбатан улушни билдиради. Гаген-Пуазейл тенгламасининг чап ва ўнг томонларини Ғ ва d τ ларга кўпайтириб, қуйидаги ифодага эришамиз: Δ РFd τ = 32 Lμw d2 S a d τ , ёки Δ Рd τ = 32 Lμ d2a wsd τ F , бу ерда 32 Lμ d2a = R – берилган суспензия учун ўзгармас қийматга эга бўлиб, фильтрлаш жараёнининг қаршилигини белгилайди; wSd τ F = dV Ф – фильтр тўсиқнинг 1 м 2 юзасидан қисқа вақт d τ давомида йиғилган фильтратнинг ҳажмини билдиради. Бундай ҳолатда фильтрлаш тенгламаси қуйидаги кўринишга эга бўлади: dV Ф Fd τ = ΔP R , (2.25) бу ерда dV Ф Fd τ = W - фильтрлаш тезлиги. Тажрибалардан маълумки, ҳар бир вақт моментидаги фильтрлаш тезлиги босимлар фарқига тўғри пропорционал, суюқ муҳит қовушоқлигига, чўкма ва фильтр тўсиқнинг умумий гидравлик қаршилигига тескари

пропорционалдир. Шу сабабли (2.25) тенгламани тўлдириб, бошқа кўринишда ёзамиз:dV Ф Fd τ = ΔΡ μ(RЧ+RФ.m) , (2.26) бу ерда Δ P – босимлар фарқи, Па; R Ч – чўкма қатламининг қаршилиги, м - 1 ; R Ф. m – фильтр тўсиқнинг қаршилиги, м –1 ; μ – суспензиянинг қовушоқлиги, Па·с. Фильтрлаш тезлигини аниқлаш учун (2.26) тенгликни интеграллаб, чўкманинг гидравлик қаршилиги билан олинаётган фильтрат ҳажми орасидаги боғлиқликни билиш лозим. Тенгламани интеграллашда фильтр тўсиқларнинг қаршилиги ўзгармас деб олинади, чунки қаттиқ заррачалар фильтрнинг тешикларини тўлдирмайди. Шунинг учун фильтр тўсиқларнинг қаршилиги эътиборга олинмайди. Бунда чўкма қатламининг баландлиги ортиб боради. Чўкма гидравлик қаршилигининг қиймати эса нолдан максимумгача ўзгаради. Шунинг учун тезлик чўкманинг гидравлик қаршилиги ва фильтрат ҳажмига боғлиқ бўлади. Чўкма ҳажмининг ( V ч ) фильтрат ҳажмига ( V Ф ) нисбатини Х 0 билан белгилаймиз. V ч V Ф = Х 0 , бу ерда V Ч = Х 0 V Ф . Чўкманинг ҳажми чўкма қатлами баландлигининг (h Ч ) фильтрат юзаси (F) кўпайтмасига тенг h ч F. Натижада: Х 0 V Ф = h Ч ·F. Бу тенгламадан чўкма қатламининг баландлигини топиш мумкин: h ч = Х 0 VФ F . (2.27) Чўкма қатламнинг қаршилиги қуйидагича аниқланади: R ч = r 0 h ч = r 0 х 0 VФ F , (2.28)

r 0 – чўкманинг ҳажм жиҳатдан олинган солиштирма қаршилиги (1м қалинликда бўлган чўкма қатламининг фильтрат оқимига кўрсатилган қаршилиги), м –2 . (2.28) тенгликдаги R Ч нинг қийматини (2.26) тенгламага қўйиб, қуйидаги ифодага эришамиз: dV Ф Fd τ = W = ΔΡ μ(r0х0 VФ F +Rфm ) (2.29) Бу тенглик фильтрлаш жараёнининг асосий тенгламаси дейилади. Агар фильтр тўсиқларнинг гидравлик қаршилиги ҳисобга олинмаса, R ф m =0 ва (2.29) тенгламага (2.27) тенгликдаги Х 0 нинг қийматини қуйсак, у ҳолда қуйидаги ифода келиб чиқади: r 0 = ΔΡ μh чw . (2.30) Агар µ = 1Н·с/м 2 , h ч = 1 м, W = 1 м/с бўлса, қовушоқлиги 1 Н·с/м 2 бўлган суспензия 1 м қалинликдаги чўкма қатламида фильтрланганда чўкманинг ҳажм жиҳатдан олинган солиштирма қаршилигининг миқдори босимлар фарқига тенг бўлади. Фильтрлаш ускуналарининг турлари. Нефть-газни қайта ишлаш корхоналарида ишлатиладиган фильтрлаш ускуналари тозаланиши керак бўлган муҳитнинг хили, ишлаш принциплари, фильтр тўсиқларнинг турига ва иш босимларнинг миқдорига қараб бир неча турларга бўлинади. Технологик мақсадларга кўра фильтрлаш икки турга бўлинади: 1) суюқликларни тозалаш учун; 2) газларни тозалаш учун. 2.13-расмда фильтрловчи маятникли центрифуганинг тузилиши кўрсатилган. Чўкма центрифуганинг пастки қисмидан чиқарилади. Фундамент плитаси 1 ва учта таянч устунчалари 3 дан иборат бўлган илгакка станина 2 осиб қўйилган. Станинанинг марказида ротор 10 нинг таянчи жойлашган. Таянч валининг юқориги қисмига ротор 5 бириктирилган. Ротор чекка ҳалкаси билан таъминланган. Валнинг пастки қисмида эса узатма тасмасининг ғилдираги 14 ва тўхтатиш учун мослама 15 бор.

2.13-расм. Чўкмани пастки қисмидан туширадиган ва тебрангичи бўлган фильтрловчи центрифуганинг тузилиши: 1-фундамент плитаси; 2-станина; 3-таянч устунчалари; 4-қобиқ; 5- ротор; 6-чегара ҳалқаси; 7-юклаш қувури; 8-қопқоқ; 9-вал; 10- ротор таянчи;11-электродвигатель; 12-турбомуфта; 13-тасмали узатма; 14- узатиш ғилдираги; 15-тўхташ учун мослама. Ротор қобиқ 4 билан қопланган. Қобиқнинг юқориги қисми юкловчи мослама 7 билан жиҳозланган ва қопқоқ 8 билан ёпилган. Центрифуганинг айланиши қуйидаги тарзда амалга оширилади. Электродвигатель 11 нинг валидаги айланма ҳаракат турбомуфрта 12, тасмали узатма 13 ва узатма ғилдираги 14 ёрдамида центрифуганинг валига берилади. Фильтрловчи центрифуга ротори қўшимча қилиб қўйиладиган ғалвирсимон материал билан қопланади. Маятникли центрифугалар бир қатор афзалликларга эга: тузилиши оддий ва ихчам; вазни кам; нархи арзон. Бундай ускуналарнинг камчилиги ҳам бор: центрифугадан чўкмани туширишда қўл кучидан фойдаланилади; бундай ишни бажариш учун ускунани даврий равишда тўхтатиб туришга тўғри

келади. Шу сабабдан саноатда ишлатилаётган бундай русумли центрифугаларнинг сони камайиб бормоқда. Уларнинг ўрни ни маятникли центрифугаларнинг мукаммаллашган турлари – чўкмани механизация йўли билан (яъни пичоқ ёки қисқич ёрдамида) тушириладиган ускуналар 2.14-расм. Тўрли газсепартори: 1-қобиқ; 2-тўрли коагулиятор; 3-тўрли қайтаргич(демистер); 4- тинчлантурувчи панжара. Оқимлар: I -дастлабки газ; II -тозаланган газ; III -суюқлик. эгалламоқда. 2.14-расмда табиий газдан суюқлик томчиларини ушлаб қолишга мўлжалланган газсепараторининг схемаси кўрсатилган. Дастлабки газ аввал тўрли коагулятор 2 га берилади, у ерда майда томчиларнинг йириклашувчи ва уларнинг қисман ажралиши юз беради. Сўнгра газ оқими турли қайтаргич (демистер) 3 орқали ўтаётганида ўзининг таркибида бўлган томчили суюқликдан ажралади. Демистер диаметри 0,2÷0,3 мм ли пўлат

симдан тайёрланиб, тешиклари 4÷5 мм бўлган қат-қат бурма қилиб тўқилган тўрдан иборат бўлади. ГАЗЛАРНИ СУЮҚЛИК ЁРДАМИДА ТОЗАЛАШ Газларни ювиш йўли билан чангдан тозалаш усули қўлланилганда чангли оқим томчи ёки пленка ҳолатидаги суюқлик билан контактда бўлади. Гидрофил хоссасига эга бўлган чанг суюқлик юзасига ёпишиб, у билан биргаликда ускунадан ташқарига чиқарилади. Чанг ювишнинг камчилиги – ифлосланган оқова суюқликларнинг ҳосил бўлишидир. Бундай оқова сувлар тозалашни талаб қилади. Газ ювиш усули ёрдамида жуда кичик заррачалар (0,1 мкм гача) ни ушлаб қолиш имконияти мавжуд ва жуда юқори (99 % гача) тозалаш даражасига эришиш мумкин. Газ ювувчи ускуналарнинг чанг ушлашидан ташқари бир вақтнинг ўзида қуйидаги вазифаларни ҳал қилиш мақсадида ишлатиш мумкин: газларни совитиш ёки намлаш; чанг билан биргаликда томчи ва туманларни ушлаб қолиш; газ қўшимчаларини абсорбциялаш. Газювувчи ускуналар камчиликлардан холи эмас: а) ускуна ва қувурлар юзаларига чанг заррачаларининг ёпишиб қолиши; б) суюқлик (одатда сув) нинг сарфи анча катта; в) газларни, айниқса металларни емирувчи газларни, тозалаш учун ускуна ва қувурларни коррозиядан ҳимоя қилиш талаб қилинади; г) паст ҳароратларда (0 0 С дан кам) ишлатиш мумкин эмас, чунки сув музлаб қолади; д) катта тезлик билан ишлайдиган ускуналар учун қўшимча томчи ушлагични ўрнатиш талаб қилинади. Газювувчи ускуналар қуйидагича синфланади: 1) фазалар контакт юзасининг турига кўра: суюқликни сочиб берувчи, қўзғолмас ва қўзғолувчан насадкали, тарелкали (барботажли ва кўпикли), пленкали (сув пленкали циклонлар ва уюрмали чанг ушлагичлар); 2) иш принципларига кўра: гравитацион, марказдан қочма, зарба-инерцион, оқимчали ва механик газювучи ускуналар; 3) энергия сарфига кўра уч гуруҳга бўлинади: паст напорли чанг ушлагичлар – гидравлик қаршилиги 1500 Па гача (суюқликни

сочиб берувчи, тарелкали, марказдан қочма ва ҳоказо), ўрта напорли чанг ушлагичлар – қаршилиги 1500 дан 3000 Па гача (насадкали, механик, зарба- инерцион ва ҳоказо), юқори напорли ускуналар (Вентури қувури, дезинтеграторлар ва ҳоказо). Газювучи ускуналарда механик (марказдан қочма, ультратовушли), пневматик (суюқликнинг сочилиши газ ёрдамида амалга оширилади) ва электрик форсункалар ишлатилади. Форсунка-суюқликларни пуркаб берувчи асбоб. Механик форсункалар энг кўп тарқалган бўлиб, тузилиши содда, нархи арзон, ишлатиш қулай. 1 т суюқликни ўлчами 0,001 дан 3,5 мм гача бўлган томчилар ҳолатида сочиш учун 2÷20 кВт энергия сарф бўлади. 2.15 расмда Вентури скруббери ва учта тарелкали барботажли чанг ушлагичдан иборат бўлиб, газларни суюқлик ёрдамида тозалашга мўлжалланган қурилманинг принципиал схемаси берилган. Чангли газ Вентури қувури 1 нинг юқориги қисмига берилади ва унинг бўғзидан ўтаётганида сув билан аралашади. Сувнинг бир қисми тангенциал йўналиш билан конфузор 4 нинг юқориги қисмига берилади, колган қисми эса тўғридан-тўғри Вентурининг бўғзига юборилади. Вентури скрубберининг ишлаш принципи юқори тезлик (40÷150 м/с) билан ҳаракат қилаётган газ оқими ёрдамида суюқликни томчиларга ажратишга асосланган. Ҳосил бўлган газ-сув аралашмаси барботажли чанг ушлагичнинг ювувчи секциясига киради ва у ерга киришда пастки тарелканинг қуйилиш мосламасидан тушаётган суюқлик оқимидан ўтади. Сўнгра газ оқими кетма-кет барботажли қатламга эга бўлган учта клапанли тарелкалар 6 орқали юқори томонга ҳаракат қилади. Газ оқимидан суюқлик томчиларини ушлаб қолиш жараёни юқориги тарелканинг тепасида жойлаштирилган тўрли қайтаргич 5 да юз беради. Тозаланиши лозим бўлган газнинг сарфи ўзгарган пайтда унинг Вентури қувури бўғзидаги тезлигини бир хил ушлаб туриш зарур. Бундай шароитда газни тозалаш даражаси деярли ўзгармай қолади. Бошқарувчи конус 3 ёрдамида газнинг Вентура қувури бўғзидаги тезлиги бир хил даражада ушлаб турилади.

2 . 15 -расм. “Кох” фирмаси газ тозалаш қурилмасининг схемаси: 1-Вентури қувури; 2-диффузор; 3-бошқарувчи конус; 4-конфузор; 5- тўрли қайтаргич (демистер); 6-клапанли тарелкалар. Оқимлар: I-сув; II- дастлабки газ; III-тозаланган газ; IV-чиқиндилар.

Адабиётлар рўйхати 1. Скобло А.И., Молоканов Ю.К., Владимиров А.И., Щелкунов В.А. Процессы и аппараты нефтегазопереработки и нефтехимии. – М.: Недра, 200 0 . – 677 с. 2. Молоканов Ю.К. Процессы и аппараты нефтега з опереработки. – М.: Химия, 1980. – 407с. 3. Владимиров А.И., Щелкунов В.А., Щелкунов В.А., Круглов С.А. Основные процессы и аппараты нефтегазопереработки (краткий справочник). – М.: Нефть и газ, 1996. – 155 с. 4. Фарамазов С.А. Оборудование нефтеперерабатывающих заводов и его эксплуатация. – М.: Химия, 1978. – 352 с. 5. Рябов В.Д. Химия нефти и газа. – М.: Техника, 2004. – 287 с. 6. Коннова Г.В. Оборудование транспорта и хранения нефти и газа. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2006. – 126 с. 7. Грищенко А.И., Галанин И.А., Зиновьева Л.М. и др. Очистка газов от сернистых соединений при эксплуатации газовых месторождений. – М.: Недра, 1985. – 270 с. 8. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 1. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 496 с. 9. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 2. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 592 с. 10. Фукс И.Г., Холодов Б.П. Нефть, газ и продукты их переработки. – М.: Нефть и газ, 1994. – 163 с. 11. Расчеты основных процессов и аппаратов нефтепереработки. Справочник. Под редакцией Судакова Е.Н. – М. Химия, 1979. – 568 с. 12. Абросимов А.А. Э.К. Экологические аспекты производства и применения нефтепродуктов. – М.: Барс, 1999. – 732 с.

Похожие

Қудуқларни мустаҳкамлаш ва қатламларни ажратиш

Газларни углеводород қисмларига ажратиш усуллари. Суюлтирилган ва сиқилган газлар

Турли иклим ва геоморфологик шароитларда таркалган сизот сувлар

Нефт ва газ конларини ишлашни турли режимларида қудуқларни жойлаштириш тизими

Донадор материаллар қатлами гидродинамикаси