Tuproqlarning zonal tiplari va ularning xususiyatlari - Геология - Рефераты

Tuproqlarning zonal tiplari va ularning xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

TuproqlarningTuproqlarning zonalzonal tiplaritiplari vava ularningularning xususiyatlarixususiyatlari Reja: 1. Tuproqlarning zonal qonuniyati. 2. Tuproqlarning zonal tiplari va ularning xususiyatlari. 3. Tog` zonasi tuproqlari 4. Qo`shimchalar.

Tuproq-yuqorida qayd qilinganidek landshaft ichidagi landshaftdir. U jonli va jonsiz tabiat hosilasi. Uning hosil bo`lishida barcha tabiat komponentlar, jumladan inson va vaqt ishtirok etadi. Tuproqlarning zonal qonuniyati XIX asr oxirida V.V. Dokuchayev tomonidan kashf qilingan. Zonallik bu butun tabiiy borliqni qutblardan ekvator tomon qonuniy ravishda o`zgarib borishi va uning natijasida tuproq zonalarining shakllanishidir. Uning asosida issiqlik va nimlikning uzgarib borishi va bir-biriga munosabati yotadi. Tabiiy sharoitga mos holda tuproq zonalari, ular doirasida tuproq tiplari va ularning turli kichik tiplari shakllangan. Muz zonasi tuproqlari harorat pastligi tufayli sovuqdan nurash kuchli, ammo kimyoviy, fizik jarayonlar sust. Shu sababli tuproq toshlardan iborat, il yo`q hisobida. Muzloq bo`lganligi tufayli soliflyusiya va gruntning shishishi xosdir.Tuproq besh, ko`pburchakli palaxsalardan iborat (poligonal). Suv erozion jarayenlar juda sust, ayniqsa yozning qisqaligidan. Termokarst landshaftlar xos. Eng issik oy avgust, bu oyda o`rtacha harorat 4-5° atrofida. Yog`inlar 200-400 mm bulutlik, sertumanlik, kuchli shamol bu zona uchun xos. Arktika tuprog`i, yupqa, gilsiz neytral reaksiaga ega, tuproq temirga boy fitomassa kam, umumiy zahirasi 5tga. Yer betida tirik massa, yer ostidakidan ko`p. Shu bilan u tundra, cho`l subtropik tuproqlaridan farq qiladi (bularda fitomassa teskari). (Milkov, 1977). Tundra zonasida yog`inlar 200-400 mm, yil bo`yi soat 13 da nisbiy namlik 70 % dan yuqori. Sibir tundralarida muzloq qatlamning qalinligi 400-500 m. Tundra tuproqlari ortiqcha namlanganligi bilan ajralib turadi. Bu gleylanishni kuchaytiradi. Shu sababli tuproqda kul (siz ы y) va yashil (zelenovataya) rangli bo`ladi. Gumus kam, chunki gumuslanish, minerallanish sust.Tuproq nordon, asosi kambag`al, sizot suvlari ultrachuchuk, gidrokarbonatli, mineral tuzlar 0,1-0,15 g/l. Tundra tuprog`i o`rmonsiz, asosiy sabab yozgi harorat past, nisbiy namlik yuqori, kuchli shamol, muzloqli qatlam qalin.

Tundra zonasi yosh. Neogen oxirida ham bu zona bo`lmagan, u kech va muzlanishlardan so`ng shakllangan.Amalda o`zlashtirilgan tundradan 150 sga ko`p hosil olsa bo`ladi. (Milkov , -1977,52 b.) Tayga tuproqlari. Tayga mustaqil zona (Milkov, 77, 63 b.), mo`tadil mintaqaga kiradi. O`rtacha iyul harorati 13-14° (shimolda) 18-19° (janubda). Yog`inlar 600- 300 m, bug`lanish 250-500 mm. Eng qorli zona. Botqoq tayga uchun xos. Ayniqsa oligotrof (baland) botqoqliklar. Podzol tuprog`i keng tarqalgan. Tuproq yuqorisida kremnozem bo`lib undan Fe, Mg yuvilgan. (gorizont vimivaniya rangsiz). Shimoliy taygada gleyli-podzol, janubida esa chimli podzol, bunda gumus ko`proq. Tuproqda Ca kam. Ca kamligi uy hayvonlarini kasallanishiga sabab bo`ladi. Nordon reaksiyali. Bunga ohak, organik, mineral o`g`it solish kerak. O`rta tayga fitomassaning umumiy zahirasi 150-300 sga. , uning ? qismi yer betida, yillik usish 70-80 sga. Yel –qog`oz uchun yaxshi xom ashyo. Janubiy tayga- bu o`rmondaladir. Aralash o`rmonlar tuprog`i . Atmosfera yog`inlari 600-700-800 mm. Bu yerda ham namlanish koeffisiyenti birdan yuqori. Yuza oqim -350-150 mm. Sizot suvlari 100-500 mgl (sho`rlanishi). Botqiqlik, torfzorlar ko`p. Bu yerda chimli-podzol zonal tuproqdir. G`arbiy rayonlarda ko`ng`ir-o`rmon tuproqlar tarqalgan. O`rmon –dasht tuproqlari – bu zonaning shimoliy chegarasi – yel daraxtining janubiy chegarasiga to`g`ri keladi. Yoginlar g`arbda 500-600, sharqda 300-400 mm. Namlanish koeffisiyenti 1,0-0,60 ga teng. Bu yerda lyoss va lyossimon suglina yetakchi. Yozda yog`in ko`pligidan jarliklar ko`p. Ona jins karbonatli, sizot suvlari 0,5-1,0 gl tarkibga ega. Keng bargli o`rmonlar yetakchi. O`rmon kulrang tuproqlar (serie lesnie). Qarag`ay uyumlari uchraydi (bori). Janubda o`tloqlar 1 m 2 yerda 35 o`simlik turi bor. Bu yerda qora tuproq uchraydi. Dashtda emas, aynan o`rmon –dashtda unumdor qora tuproq uchraydi (Milkov, 77, 128 b). Bu yerda tipomorf element kalsiy hisoblanadi. Bir metrli qatlamda gumus miqdori: tga. O`rmon bo`z (serie) tuproqda 175 tga.

Qora tuproqda: Podzollashgan 452 tga Yuvilgan (vichehenniy) 549 tga Tipik qalin qorada 709 tga Oddiy (o`rtacha gumuslida) 426 tga Dasht tuproqlari – yillik yog`in 450-250 mm. Namlanish koefisiyenti 0,6-0,3. shimoliy qismida kam gumusli qora. Janubda esa to`q kashtan uchraydi. Oddiy qoratuproqda gumus 6-10 % , janubiy qora tuproqda- 6%, to`q-kashtanda 4-5 % gacha kamayadi. Gumusni tuprog`i va qalinligi dashtga qaraganda o`rmondashtda ko`p (157 b). Bu zonada solonsi, solonsli tuproqlar ham mavjud. Fitomassa- 20-25 tga , uning 65-90 % tomir qismiga to`g`ri keladi. Chala-cho`l zona tuproqlari . Quyosh radiatsiyasi 110-120 kkalsm 2 yilga teng. Yillik yog`in miqdori 250-150 mm. Namlanish koeffisiyenti 0,29-0,13. Bu yerda och-kashtan tuproq xos. Chirindi miqdori 2,0-4,0 % Bu hududda o`tloq-kashtan, solonslar ham bor. Cho`l zonasi (mo`tadil mintaqa). Uning janubiy chegarasi yanvar oyining nol gradusli izotermasi orqali (40 ° shimoliy kenglik) o`tadi. Bunda ko`ng`ir cho`l tuproqlari (shimolda) va sur-ko`ng`ir janubda tarqalgan. Birinchida gumus 1,5-2,0 %, ikkinchisida 1 % kam. 50 sm chuqurda 30-100 sm qalinlikdagi gipsli qatlam bor. Bu yer landshaftlari kalsiyli-natriyli sinfga kiradi. Bu zonada sho`rxok, taqir, taqirli tuproqlar mavjud. Kul moddalar (zolnie veshestva) bu yerda faol – kichik aylanma biologik xalqa hosil qiladi. Subtropik cho`llar tuproqlari. 40° shimoliy kenglikdan janubda joylashgan. Bu yerda F.N.Milkov mo`tadil va subtropik mintaqa hakidagi munozaralarni qayd qiladi va chegara deb nolinchi yanvar oyi izotermasini e'tirof qiladi. O`rta Osiyo ko`rib bormoqda degan fikrga qo`shilmaydi. Subtropik cho`llar chegarasi: 1. L.S.Berg. O `rta Osiyo cho`llarni «mo`tadil i q limning cho`l zonasi»ga kiritgan (1952).

2. B.P.Alisov (1956). Qorab o `g`oz Gol-Toshkent janubidagi qismni subtropik mintaqaga kiritadi. 3. G.T.Selyaninov (1955). Subtropiklar chegarasini Orolbo`yiga suradi. 4. Y.P.Korovin (1934). O`rta Osiyo janubini «O`rta Dengiz Subtropik cho`li» deb atagan. 5. 1968 yildagi kitobda («Fizika – geograficheskoye rayonirovaniye SSSR») Butun O`rta Osiyo tekisliklar ( Artek bo`yidan tashqari) mu'tadil cho`llar mintaqasiga kiritilgan. Bu kishini h ayratga soladi deydi Milkov(1977,187b.) O`rta Osiyo janubiy cho`llarining tuproqlari ko`p jihatdan uning shimoliy qismi – mu'tadil cho`llarga yaqin turadi. Janubga borgan sari tuproqlarning karbonatligi ortib boradi. Qayd qilish joizki mu'tadil cho`llar Ustyurt – Betpakdala,Muyunkum- Yettisuv bilan boglik. Turonning janubi subtropik, anikrogi chala subtropik cho`llarga kiradi.(Nazarov) Urtayer dengizi zonasi tuproqlari. F.N.Milkov (1977) kayd qiladiki avvallari Kolxida, Lenqoran nam subtropik zona sifatida ajratilar edi. Uning fikricha bu zona Urtayer dengizi va uningsoxillariga kiradi. Shu zonaga Janubiy Krim, Zakavkaziya tekisliklari kiradi. Bu birlik ayniksa o`simlik xayvonotdunyosida uz aksini topgan deydi.bu zonada tuproqlar provinsiallikka ega. 1) Krim-Kavkaz kserofit o`rmonlari . Bu «yarim quruq» subtropikka Janubiy Krim, Qoradengiz buyi (Novorossiyskdan-Tuapsgacha) kiradi. Yozda barkaror subtropik antisiklon ustivor, quruq, issik, xavo ochik, kishda kutbiy frontal siklonlari yetakchi seregin. U o`rmon, butalar yozda suvsizlikka duchor, ular ostida jigarrang tuproqlar hosil bo`ladi. Gumus 4-7 %, gleylanish kuchli, karbonatli- illyuvial qatlam 100-150 sm ga yetadi. Jigarrang tuproqni zonal deb urtayer dengizi davlatlarida qabul qilingan (217 b). qoradengiz buyida ham shu turdagi jigarrang tuproq hosil bo`lgan, bular serhosil. 2) Kolxida nam o`rmonlari tuproqlari. Yoginlar yil buyi 1500 mm ga yetadi. Tabiiy yer osti okimga ega bo`lgan, kengbargli o`rmonlar ostida kizgish, sargish

tuproqlar hosil bo`lgan. Kimeviy, fizikaviy jarayonlar kuchliligidan birlamchi, xatto ikkilamchi jinslar yemiriladi. Qatlamlarda alyuminiy, temir gidratlari oksidlari tuplanadi, bu kizgish sargish rang beradi. Bular chirindiga kambagal, nordon reaksiyaga ega, asos bilan tuyinmagan. Bu yerlarda choy, sitrus yaxshi usadi. Kizgish, sargish tuproqlar zonaldir. Bu yerlarda allyuvial botqoq tuproqlarning turlari ham bor, ular kommatasiya qilinadi. Qora quruq siyrak o`rmonlari va chalagul tuproqlari. Yoginlar sharkida 200- 400 mm iyulda urtacha 26-28 °. Yanvar Q1,0 va – 1,0 atrofida. Shuvok, shuvok- shuralar yetakchi ular malla –jigarrang tuproqda o`sadi (sero-korichnev ы e), sho`rxoklar ham bor. G`arbda esa platolarda jigarrang tuproqlar xos (bodom ko`p). O`rtayerdengiz zona landshaftlari keksa, kam o` zgargan neogen landshaftlaridir neogen nam o`rmon landshaftlari Kolxida Lenkaronda saqlangan. Kolxida- Lenkaron pastekisligi esa juda yosh. Q davrda ular qultiq bo`lgan. Q davrda bu nam o`rmonlar ularni qoplagan. O`rmon yoshi esa neogenga teng («relikt o`rmonlar»). Nam tropik, ekvatorial o`rmonlar tuproqlari. Bu yerlarda ferrallitli yoki lateritli tuproqlar keng tarqalgan bo`lib ular ferralitizasiya jarayoni tufayli hosil bo`ladi. Ularning rangi qizil va sargish-qizil bo`lib, temir va alyuminiy gidroksidlarning miqdori ko`p bo`ladi. Lotincha Ferrum- temir. Ferralitli tuproqlarda temirli qotishmalardan iborat qatlamlar uchraydi (lateritli qatlam). Chirindi 1,0-8-10 %, fulvo kislotalar yetakchi (organik birikma). Nordon reaksiyali, kation kam, anion yuqori bo`ladi. O`rmonzorlar tozalanib sholi, shakar qamish, kofe, kakao eqiladi. Bu tuproqlar Markaziy, Janubiy Amerika tropiklari, Markaziy Afrika, Janubiy- Janubi-Sharqiy Osiyo va Shimoliy Avstraliyada keng tarqalgan. (GES, 88, 322 b). Tog`li rayonlar tuproqlari Bu o`rinda eng avvalo 2 tushunchani farqiga borish kerak: 1) Bo`ylama tabaqalanish (vertikalnaya differensiatsiya). Bu tushuncha tekislik rayonlari uchun xos. Bir landshaft tipi (O`rmondasht – F.N.Milkov) doirasi landshaftlarni tabaqalanishi. Bunda orografik omilgina emas, geomorfologik omil

ham o`rin tutadi. Iqlim bu yerda muhim emas. Bo`ylama tabaqalanish landshaft provinsiyalarini shakllanishida ahamiyatlidir. Bu o`rinda yonbag`ir mikrozonalligi namoyon bo`ladi. O`simlik, tuproq ham uchraydi. Uch gradus nishobli yonbag`irda 3-4 ta mikrozona ajratish mumkin. Har bir zonada o`ziga xos mikrozonallik mavjud. 2) Balandlik mintaqalalar (visotnaya poyasnost). 300-400 metr mutlaq balandlikdan so`ng shu zonaga xos bo`lmagan landshaft tipi shakllanadi. Har bir zona uchun tog`larda balandlik mintaqalanish bo`ladi. Odatda 400 m mutlaq balandlikdan balandlik mintaqalari boshlanadi (Milkov, 1977, 228 b.). Balandlik mintaqalanishi to`liq yoki kesik (poln ы y i srezann ы y) bo`lishi mumkin. Birinchisi (Qrim, O`rta Ural). O`rta Osiyo tog`li o`lkasi tuproqlari. Bu tog`lar o`ziga xos Janubiy, Janubiy G`arbiy yonbagirlari 1000-1500 mm, oqim ko`rsatkichlariga ko`ra 1500-2000 mm ga yetadi. (Balashova, 1960). Tog`larda mintaqalanish assimetriyasi juda sezilarli (Shukina, 1957). Uzbekiston hududidagi tog`larda quyidagi tuproqlar tipini ajratadilar. Och bo`z – 250-500 metrgacha balandliklarda oddiy bo`z 500-750 metrgacha balandliklarda to`q bo`z 750-1200 metrgacha balandliklarda tog` jigarrang 1200-2500 metrgacha balandliklarda tog` –utloq-dasht 2500-3500 metrgacha balandliklarda Undan yuqorida toshloq yuzalar, muzliklar mavjud (Uzbekiston. Geografiya atlasi, 2001 yil). Har bir tog`li o`lkada, qaysi zonada joylashganligiga qarab turlicha tuproq tiplari shakllangan. Qo`shimchalar Taqirli tuproqlar. 1) Ona jinsi – moyli, qumoqli qoplama yotqiziqlar. Bular o`tmichda gidromorf bosqichni o`tagan. Shiddatli bug`lanish tufayli sho`rlangan.

Hozirda esa sizot suvlari chuqurda bo`lganligi tufayli sho`rlanish jarayoni bo`lmaydi. Tog` etagi tekisliklarida gidromorf sharoit tufayli tuz to`planmaydi. O`simliklar chim hosil qilmaydi. 0-2-6 sm darzlarga aylangan, qatqaloqli qatlam. Bu govak bo`ladi. Gips yaxshi ifodalanmagan. Chirindili qatlam 20-30 sm. o`tloqi-taqirli tipchasi. Zang, ko`kimtir dog`lar. O`tmishdagi o`tloklikdan nishona. Qoldiq chirindili tipchasi. Tipik taqirli tipchasi. Chirindi 0,5-1,0 %. Qoldiq chirindilik 2,0-2,5 %. Ular Quyi Amudaryoda, Qarshi cho`lida o`zlashtirilgan. Qatqaloqqa qarshi ishlov berish, sho`r yuvish ular uchun xos (Abdullayev, Maqsudov, 1988). 2) Taqir – atamasi turkcha mazmunga ega bo`lib, yolong`och, o`simliklardan xoli ma'nosida tushuniladi. Shu boisdan landshaft ma'nosida ham ishlatiladi. Ilmiy adabiyotlarda O`rta Osiyoni o`rgangan rus tadqiqotshilari tomonidan XIX asrdan buyon uchraydi . Taqirga xos bo`lgan eng xususiy sifatlardan biri taqir yuzasining o`ta yassi- stolsimon tekis bo`lishidir. Lekin ba'zan ularning yuzasida quruq suv bo`laklari, shamol eroziyasi bilan bog`lik izlar bo`lib taqir yuzasi birmuncha murakkablashtirgan. Taqirning ikkinchi bir xususiyati uning suv o`tkazmaslik xususiyatidir. Bunga sabab uni gilli, hatto kolloidli zarralardan tarkib topganligidir (Kunin, 1980, 42). Taqir tarkibidagi gilli zarralar ulushi kamaygan sari taqirga xos xususiyatlar yo`qolib boradi. Bu hol birinchi navbatda ularning relyef tuzilishiga va o`z navbatida o`simliklar bilan qoplanganlik darajasini ortishiga olib keladi. Taqirlarni kelib chiqishidan qat'iy nazar ularni tabaqalash (turkumlash) suv to`plovchi manzil sifatida amaliy ahamiyatga ega. Chunki joylarda taqirlar suv – fizik xususiyatlariga ko`ra farqlanadi. Bundan tashqari ular qumloq-gilli, toshloq- gilli cho`l landshaftlarini hosil qiladi (Kunin, 1980, 43 bet). 3) M. Glazovskaya, 1988 yilda Sobiq Ittifoq hududini landshaft geokimyoviy rayonlashtirgan. Ushbu hududni olima 4 mintaqaga ajratadi: tundra, o`rmon, dasht, cho`l. Mintaqalar doirasida tekislik va tog` oblastlarini ajratadi. Turon hududini M.Glazovskaya PS-2 raqami bilan belgilaydi va turon cho`l-qum oblastiga kiritadi, uni cho`l kalsiyli-galomorf hudud deb qayd qiladi.

4) Har bir kishiga ekin maydonining to`g`ri kelishi: O`zbekistonda 0,17 ga Qozog`istonda 1,54 ga Qirg`izistonda 0,26 ga Ukrainada 0,59 ga Rossiyada 0,67 ga Sug`oriladigan maydon O`zbekistonda 4,28 mln.ga

Adabiyotlar: 1. Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Dobrovolskiy V.V. Geografiya pochv. Moskva. «Prosveщenie», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Pochvы pustыnnoy zonы Uzbekistana. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Pankov M.A. Pochvovedenie. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str. 6. Tursunov L. Tuproq fizikasi, Toshkent “Mehnat”, 1988, 224 b.

Похожие

Tuproq xaritalarini o'qishni va undan foydalanishni o'rganish

Tuproqlarning singdirish qobiliyati. K.K.Gedroyts ta’limoti

Bo'z tuproqlarning genetik tuzilishini o'rganish

Tuproqlarning ishqoriyligi, nordonligi va buferligi. Tuproq muhitini shakllantiruvchi omillar

Tuproq kimyosining tarixi va rivojlanish bosqichlari. Tuproq kimyosining shakllanish davrlari tarixi