Товар ёқилғилар ва мойловчи материаллар. Ёқилғилар. уларга қуйиладиган талаблар, уларнинг хоссаларии - Геология - Рефераты

Товар ёқилғилар ва мойловчи материаллар. Ёқилғилар. уларга қуйиладиган талаблар, уларнинг хоссаларии

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103.5 KB

Товар ёқилғилар ва мойловчи материаллар. Ёқилғилар. уларга қуйиладиган талаблар, уларнинг хоссалари, маркалари, нақлиёт (анализ) қилиш ва сақлаш, компаутдирлаш. Қўшимчалар қўллаш Режа: 1. Нефтдан олинадиган маҳсулотларни синфланиши ва уларга нисбатан талаблар. 2. Ёқилғиларни (бензинни) компаундирлаш. 3. Ёқилғи қўшимчалари (присадкалар).

1. Нефтни қайта ишлаш шароитларида олинадиган маҳсулотларни асосан учга бўлиш мумкин: - ёқилғилар, мойлаш материаллари ва бошқа махсус маҳсулотлар. Бу гуруҳлар ўз навбатида яна бир қанча гуруҳчаларга бўлинади (ўзининг қаерларда ишлатилишига нисбатан битум, кокс, парафин ва бошқалар). Каталитик ва термик крекинг вақтида чиқадиган газлар, пиролиздаги газ ва суюқ ҳолдаги фракциялар қайта ишлашнинг асосий (маҳсулотлари) хом ашёлардир. Ёқилғилар. Нефтдан олинган ёқилғилар жуда кенг маънода ишлатилади. Хусусан ёқилғилар олинади: 1) (авиация ва автомобил бензинлари, трактор ёқилғилари); 2) реактив двигателлар ёқилғиси; 3) сиқилиш натижасида ўт олувчи двигател ёқилғилари (дизел ёқилғилари); 4) газ турбиналари ёқилғиси; 5) қозон ва печ ёқилғилари; 6) сиқилган газ ёқилғилари (хўжалик учун ишлатиладиган газ-буғ); 7) қаттиқ ёқилғи-нефт кокси. Карбюратор ёқилғилари нефт фракциясини паст ва ўртача қайнаш температурасига эга бўлган енгил углеводородларидан ташкил топган. Бу мақсадда ҳозир сиқилган углеводород газлари ишлатилади. Авиация двигателлари учун ёқилғилар каталитик крекинг ва риформинг вақтида чиқувчи бензин фракциясини аралашмасидан иборат. Уларга оксидланиш, детонацияланишга қарши ишлатиладиган қўшимчалардан (присадкалардан) фойдаланилади. Детонация – бу вақтда ёқилғини ёниши натижасида аланга тезлиги 2000- 2500 м/с (35м/с ўрнига) ташкил этади. Двигателда шовқин (стук) ва чала ёнган газлар (димовой вихлопи) ажралиб чиқади. Детонация вақтида двигател қуввати камаяди. Детонацияга қарши қўшимчалари бўлмаган ёқилғилар ишлатилганда ёниш учун ёқилғини кўп

сарф бўлиши, поршен ҳалқалари тезда ейилиши (износ), ёниш натижасида ортиқча чиқадиган газларни чиқиши ҳисобига клапан синиши, поршен ва ёниш хонасини (камерасини) бузилиши бўлади. Ҳар бир ёқилғи эталон ёқилғи кўрсаткичларига солиштириб баҳоланади. Эталон ёқилғилари – кам детонацияга учрайдиган изооктан (2,2,4- триметилпентан), октан сони 100 га тенг, ҳам кўп детонацияга учрайдиган октан сони 0 бўлган гептандир. Октан сони деб- детонацияга нисбатан чидамлилик кўрсаткичига айтилади. Детонация бўлишини камайтириш учун бензинларга антидетонатор – Рb(С 2 Н 5 ) 4 – тетраэтилқўрғошин ишлатилади. Антидетонаторлар 0,5% гача қўшилади. 2С 2 Н 5 Вr → 2С 2 Н 5 + 2НВr Рb О +Н Вг → РbВг 2 + Н 2 О Р b О + 2 Н В г → Рb В г 2 + Н 2 Суюқ этил П-2: ТЭҚ – 55% Дибропропан - 34,5 Монохлорнафталин - 5,5 Бўёвчи (қизил) - 0,1 ЭЖ – 1кг ёқилғига 1,5-4мл қўшилади. Анти дето н атор – м е тилциклопетадиентрикарбо н ил марган е ц (СО) 3 МnС 5 Н 4 СН 3 (МЦТМ): 1 кг га 0,05 – 0,25 грамгача қў шилади СН 3 СН = СН СО С Мn – С О СН = СН СО Авиация бензи н лари - Б - 100/130 Б - 95/130 маркаларда чи қ арила ди

Б - 91-155 Б - 7 0 » Тозаловчи – октан с о н и, знаменатель - сортность на богатые смеси (изооктанга нисбатан, 100 ). Автомобил двигателлари ё қ ил ғи лари - т ўғ ридан - тўғ p и (прямой) ҳ айда ш , термик, каталит и к крек и нг, кат ал итик риформинг ва қ тида оли н ган алкилатлар ва бош қ а углеводородлардан ташкил т оп ад и. Ҳ о зи р – А- 72 , А- 76 , АИ - 9 3, А И - 9 5, А И- 98 б е н зи нл ар и и шл аб чи қ арил ад и. Реактив ёқилғилap (авиация креосинлари) нефтни тўғридан - тўғри ҳайдаш натижасида олинади. Товуш тезлигига яқин учувчи аппаратлар учун Т-1, TC-1, Т-2, РТ ва товушдан тез учувчи аппаратлар учун Т-6, Т-8 ёқилғилар ишлаб чиқарилади. С и қ и л и ш н а т и ж а с и д а а л а н г а о л а д и г а н д в и г а т е л л а р д а ишлатиладиган ёқилғилар 2 га бўлинади. - тез юрувчи дизеллар учун - ДА, ДЗ, ДЛ, ДС ёқилғиларига; - трактор, тепловоз, кемалар двигателлари учун ДТ, ДМ ё қи л ғ илари. Д и з е л ё қ и л ғ и л а р и н е ф т н и ў р т а ф р а к ц и я л а р и д а углеводородлардан ташкил топган. Бу 180-350°С температурада ч и қ у в ч и ф р а к ц и я л а р д и р . Б у н д а н т а ш қ а р и к а т а л и т и к в а т е р м и к крекинг, кокслаш, гидрокрекинг газойллар ҳам дизел ёқилғиларидир. Газ трубалари ёқилғилари - электростанциялари, дарё ва денгиз кемалари, локоматив ва бошқаларда ишлатиладиган ёқилғилардир. Улар кокслаш, термик крекинг, ҳамда тўғридан – тўғри ҳайдаш дистилляторлардан тайёрланади. Кокс ҳосил қилиш 0,5% ни ташкил этади. Печ ёқилғилари тўғридан - тўғри ҳайдаш ва иккаламчи қайта фракцияга ажратиш дистилляторларидан ажралиб тайёрланади.

Л - ёзги дизел ёқилғиси. Қозо н ёқилғилари (мавзутлар) буғда ишловчи электростанциялари қозонларда, турли саноат печларида, кемалар қурилмаларида ишлатилади. Ёқилғилар – тўғридан - тўғри ҳайдаш, крекинг қолдиғи, оғир газойл фракциясидаи (иккиламчи) ёғлар олиш қолдиқларидан ташкил топган. Уч хил: - мазут М-40. М-100 - флот м a зути Ф-5, Ф-12 - мартен печлар и ма з ути – МП, M П Cлард а ч иқ арилади. Сиқилган газ ёқилғиларини пропан ва бутан асосида олинади. Улар нефтни бирламчи ҳайдаш, каталитик крекинглашда, газ фракцияларини олишда, каталитик риформинг жараёни натижасида ҳосил бўлади. 2. Бензин – углеводородларнинг аралашмаси. Аммо унинг хоссалари жуда яхши ўрганилмаган. Бензинни компаундирлашда аҳамиятга эга бўлган иккита нисбатан ўзгарувчан катталик: - тўйинган буғ босими ва октан сони; тетраэтилқўрғошин қўшимчасининг бензинга таъсири; бензинни аралаштириш усули; нефтни қайта ишлаш жараёнида бензинни компаутдирлашга бўлган талаб. Тўйинган буғ босими – ички ёниш двигатели (ИЁД, русча ДВС) иш принципининг асосий босқичи бензинни алангаланишидир. Двигател муаммосиз қизиганда, ундаги иссиқлик бензинни буғ ҳолатида 100 цилиндрга ўтишини таъминлайди. Лекин двигател совуқда эндигина ишлай бошлаганда, ҳолат анча оғирлашади. Совуқ двигателни ишга туширишда бензин тез алангаланувчи тез буғланадиган углеводородлар сақлаши керак бўлади. Буғланиш ўлчови бу тўйинган буғ босими, тўғрироғи, Рейд (ДПР) бўйича буғ босими тавсифи бўлиб, у шу босимни ўлчайдиган асбобни яратган ва шунинг учун ҳам унинг номи билан аталган буғ босимидир.

Тўйинган буғ босими – суюқлик буғланмаслиги учун зарур бўлган сиртқи қават босими ўлчови. Пропанга ўхшаш енгил қайнайдиган ва тез буғланувчан бирикмалар буғ босими юқори бўлади. Нисбатан қийин қайнайдиган углеводород, масалан, газойл тўйинган буғ босимининг нол бўлишлиги билан тавсифланади, чунки хона ҳароратида у жуда суст буғланади. Агар, сиз, бир дақиқа ўйланиб кўрсангиз буғ босими 15°С (60°Ғ) да ўлчанадиган ДПР – буғ босими ҳароратга боғлиқлигини гувоҳи бўласиз. Двигателнинг иш режими. Энди карбюраторлар муаммосига қайтайлик. Бензининг ДПР учун камида икки шарт бажарилиши керак. Двигателни совуқ ҳолатда ишга туширишда алангаланувчи аралашмалар ҳосил бўлиши учун етарли миқдорда тахминан 10 бензин буғланиши керак. Агар алангаланиш содир бўлса, унда бензиннинг қолган қисми, яъни буғланиб улгурмаган қисми ҳам ёниб кетса керак. Иккинчи шарт иш режимига тааллуқли бўлиб, қизиган двигател ишлаётганда ёки қизиган двигателни яна қайтадан ишга тушириш шартлигига тегишлидир. Бу ҳолатда бензин буғи жуда катта тезлик билан тарқалмаслиги шарт, акс ҳолда цилиндрга келишда бензинни ҳаво билан аралаштириш мумкин бўлмай қолади. Қисқаси, бу ҳолатда аралашма осон алангаланувчан бўлиши керак. Буғ тиқини (пробка). Яна бир ҳодисани қайд этиш лозим, яъни тўйинган буғнинг мумкин бўлган босими – бу буғ тиқинидир. Муаммолар денгиз сатҳига нисбатан жуда баландлиги ва юқори ҳароратга боғлиқ ҳолда пайдо бўлади. Катта баландликда атмосфера босими кичик, юқори ДПРга эга бўлган бензин системанинг исталган қисмида буғлана бошлаши мумкин. Бензонасоснинг иш вақтидаги конструкцияси фақат суюқлик билан ишлашга мослашган бўлиб, у суюқлик ва буғ аралашмасини ҳайдайди. Натижада двигател тўхтаб қолади ва бензиннинг ҳарорати пасаймагунча бу бир неча соат давом этиши мумкин. Бу тиқинларига йўлиқмаслик учун ҳароратнинг мавсумий ўзгариши ва атмосфера босимини ҳисобга олган ҳолда, атроф-муҳит шароитига мос равишда ДПР танланади.

Агар, сиз, бензин компонентларини аралаштириш учун саноат схемасини ишлаб чиқишга ҳаракат қилганингизда эди, буғлар босимини бошқарувчи битта бутаннинг компонет сифатида етарли эканлиги ҳаёлингизга ҳали келмасди. Лекин ҳақиқатда ҳам, айнан шундай. Бутан – нефтни қайта ишлаш заводида турли жараёнларда қўшимча маҳсулот сифатида олинади. Бундан ташқари уни табиий газдан ҳам ажратиб олинади. Шундай қилиб, бу икки манбаа бензинни компаундирлаш учун етарли миқдорда бутанни ишлаб чиқаришни таъминлаб берадилар. ДПРнинг қишда талаб этиладиган қиймати ёздагига нисбатан анча юқори бўлади, шунинг учун бензиннинг миқдори ҳам кўп бўлади. Дарҳақиқат, ДПРнинг қиймати қанча катта бўлса, шунча кўп н-бутан қўшиш мумкин ва натижада олинадиган бензин ҳажми ҳам кўп бўлади. н-Бутан ва изобутанни солиштириш. Нима учун бензин буғи босимини оширишда изобутан эмас, балки айнан н-бутандан фойдаланилади. Биринчидан, изобутан бўлган ҳолатдагига нисбатан н-бутан ДПРнинг қиймати 19 (1,33атм.) кичик бўлади, шунинг учун ҳам кўп миқдорда н-бутан қўшиш имконияти пайдо бўлади. Октан сони. Бензинни сотиб олувчи ҳар бир одам юқори октан сонига эга бўлган бензинни ишлатишни ҳохлайди. Октан сони двигателда бензин детонация қилинишини кўрсатади. Бундай аниқлаш яна бир тушунчага – детонацияга изоҳ беришни талаб этади. Детонация. Бу ерда двигателнинг иш цикли тасвирланган -расмга мурожаат этиш фойдадан ҳоли бўлмайди. Бензин ва ҳаво буғлари аралашмаси цилиндрга тушганида, поршен юқорига ҳаракатланиб, уни сиқади. Буғлар сиқилганида улар қизиб кетади. (Велосипед шинасига насос ёрдамида дам берилганда, насоснинг қуйи қисми қизиб кетади. Худди шу ҳолат двигателнинг цилиндрини қизишига сабаб бўлади). Агар бензин ва ҳаво буғлари аралашмаси қаттиқ сиқилса, у қаттиқ қизиб кетади ва ёндириш свечаси ёрдамисиз ўз-ўзидан ёниб кетади.

Агар бу ҳолат поршен ўзининг юқориги нуқтасига етмасидан двигател бурума валнинг ҳаракатига тўсқинлик қилади, яъни детонация содир бўлади. Детонация, одатда тақиллатиб кўриш ва двигателнинг гувиллаши билан қабул қилинади. Детонацияни содир бўлишига йўл қўймаслик керак, чунки у моторнинг ҳаракатдаги кучига таъсир этади. Бензин двигателларини дастлабки иш жараёнида, бензиннинг компонентлари ўзларини турлича тутадилар. Компонентнинг асосий тавсифи, бу унинг сиқилиш даражасидир. –расмда сиқилиш даражаси – поршеннинг қуйи нуқтасидаги цилиндр ҳажмининг поршеннинг юқори нуқтасидаги ҳажми нисбатига айтилади. Бензиннинг октан сонини ёки компонентини аниқлашда сиқилиш даражасининг аниқлиги катта аҳамиятга эга. Айниқса, ўз-ўзидан алангаланиш поршен ҳаракатининг юқори нуқтасида содир бўлади. Сиқилиш даражасини аниқлаш жараёнида – бензиннинг компоненти детонацияланишига бир қатор сонлар махсус яратилган эди. Октан сони 100 бўлган бензин учун шартли равишда изооктан (2,2,4 – триметил пентан) С 8 Н 18 қабул қилинган. Кучсиз сиқилишда ҳам детонациялайдиган н-гептан С 7 Н 16 октан сони “0” бўлган бензин учун қабул қилинган. Стенд двигателидаги синовдан фойдаланиб, бензиннинг ҳар бир компоненти учун изооктан ва н-гептан аралашмаси таркибини белгилаш мумкин. Айнан бир хил сиқилиш даражасида детонацияловчи изооктаннинг аралашмадаги фоиз миқдори октан сони ҳисобланади. Октан сонига қўйиладиган талаблар. Энди, сиз, октан сони нимани кўрсатиши ҳақида тушунчага эгасиз. Нима учун у муҳим? Двигател конструкцияси ёқилғининг у ёки бу ҳолатига, асосан ҳисобланган бўлади. Ёқилғининг двигателдаги сиқилиш даражаси унинг қувватини белгилайди. Сиқилиш даражаси қанча кучли бўлса, двигателнинг иш такти (ҳолати) узун ва борган сари кучли бўлиб боради. Шундай қилиб, ҳар хил ўлчамли машиналарга турли конструкциядаги двигателлар ўрнатилади. Турли конструкциядаги двигателларга октан сони ҳар хил бўлган бензинлар ишлатилади.

Октан сони турлари. сизга яна иккита, яъни октан сонига алоқаси бўлган иккита номланишни – бу сонларнинг турлари ва уларнинг қўлланилиши билан танишасиз. Биринчидан октан сонини аниқлаш бўйича синовлар икки режимда олиб борилади. Октан сони илмий текшириш (изланиш) усули (ИОС) бўйича текшириш қулай шароитда машинани юришини таъминлайди. Октан сонини мотор усули (МОС)да нисбатан қаттиқ шароитда ўтказилади. Бу катта тезликда ҳаракатни моделлаштириш ёки маълум юкланишда содир бўлади. МОС ва ИОСлар ҳар хил шароитдаги иши ҳақида тўлиқ тушунча ҳосил қилади. Этиллашган бензин. Зарур бўлган октан сони масаласи натижаларини соддалаштириш учун, бензинга қўрғошин – тетраэтилқўрғошин (ТЭҚ) ёки тетраметилқўрғошин (ТМҚ) қўшилади. Бу бирикмалар бензиндаги октан сонини оширади. Бу билан бензиннинг бошқа хоссаларига, жумладан, тўйинган буғ босимига таъсир этмайди. ТЭҚ (ТЭС) – жуда заҳарли кимёвий бирикма, унинг ҳатто, жуда кичик концентрацияли буғи касалликка ёки ўлимга олиб келиши мумкин. Бундай хавф оқибатида, ҳатто 60-йилларда бензинга 1 галлонга 4 мл даражасида мумкин бўлган ТЭҚ миқдорини белгиланди. Қўрғошиннинг қўшилиши бироз қўполроқ бўлсада, лекин жуда муҳимдир. Шуниси қизиқки, қўрғошинни бензинга қўшилишидан мақсад, унинг алангаланиб кетиши олдини олишдир. Эсланг: октан сони қанча кичик бўлса, детонациянинг юзага келиши ёки бензинни ўз-ўзидан алангаланиши эҳтимоллиги юзага келади. Шундай қилиб, қўрғошин алангаланишнинг олдини олади. Баъзи қийинчиликлар, қўрғошин қолдиғи (присадка) концентрацияси қанча юқори бўлса, яъни октан сони қўрғошин қолдиғи концентрациясига чизиқли боғлиқ бўлмайди. ТЭҚнинг бензин компонентларига таъсири бир хил эмас. Аралашманинг баъзи компонентлари октан сонининг ошишига нисбатан кўпроқ сезгир бўлса, баъзилари камроқ сезгидир. Бундан ташқари, бундай компонентлардан

ҳосил қилинган бензин октан сонининг ортиши билан хусусий эгриси, яъни компонентлар учун тегишли бўлган эгрилар асосида тахминан кўриниши мумкинлиги билан тавсифланади. Одатда, ҳисоб услуби ҳар бир эгрида учта нуқтани мужассам этади – бу нуқталар ТЭҚ (этиллаштирилмаган бензин) қўшилмаган ҳолатдаги октан сони, 1 галлонга 1,59г ТЭҚ қўшилиши ва 1 галлонга 3,17г ТЭҚ солингандаги (сўнги иккитаси бир оз ғалатироқ катталик булар 1,5 ва 3 млн. ТЭҚ массалари) нуқталари. Ҳар бир ТЭҚ концентрацияси учун аралашма ўртача массасининг октан сони ҳисобланади. Олинган уч нуқта бўйича аралашма октан сонининг ортиши эгрисини чизиш мумкин. Ҳосил қилинган эгрига кўра, севимли октан сонига эришиш учун зарур бўлган ТЭҚ миқдорини аниқлаш имконини беради. Спиртлар ва кислород сақловчи қўшимчалар. 70-йилларнинг охирида атроф ҳимоя қилиш Агентлиги бензин таркибидаги қўрғошинни камайтиришни талаб этганда, нефтни қайта ишловчилар октан сонини оширишнинг бошқа усулларини излай бошладилар. Ҳозирги даврда нефт- кимё саноати бунинг учун метанол, этанол, ТБҚ ва МТБЭ каби маҳсулотларни тавсия этдилар. Метанол. – СН 3 ОН, қадимдан маълум бўлган кимёвий модда. У ёғоч спиртли сифатида машҳур, чунки авваллари янги арраланган зич ёғочли ғўлаларга кимёвий реагентли таъсир эттириб олинарди. 1923 йилда нисбатан унумли жараён ишлаб чиқилди. Унда дастлабки модда сифатида метан ёки бензин фракциясидан фойдаланилади. Метан манбаи сифатида асосан метандан иборат бўлган табиий газдан фойдаланилади. Жараённинг оралиқ босқичи – синтез газнинг олиниши – углерод монооксиди (СО) ва водород (Н 2 ) аралашмасининг олинишидир: СН 4 + Н 2 О → СО + 3Н 2 (синтез газ) СО + 2Н 2 → СН 3 ОН (метанол)

Бу тенгламаларнинг соддалигига ишониб бўлмайди. Аслида технологик жараён ва зарур асбоб-ускуналар мураккаб ва қиммат катализаторлар, реакторлар ва қувур ўтказгичлар талаб этилади, шунингдек 260–430°С (500 - 800°Ғ) ва 4000 – 5000 (280 – 350 атм.) босим ҳам керак бўлади. Этанол ва этил спирт – барчага маълум бўлган ароқнинг асосий компоненти ҳисобланган кимёвий модда. Этанолни метанол каби қадимда табиий манбалардан: узум (вино) таркибидаги қандни ачитиш, картошка (ароқда) ги ёки арпа ва жўхори (виски) ни ферментлар таъсирида ишлаш билан олинган. Ҳозирги давр ва саноат миқёсида этанол олишда фойдаланиладиган кимёвий жараён 1919 йилда ишлаб чиқилган. Бу усул этиленнинг тўғридан-тўғри гидратоциясига (сувнинг бирикиши гидратация деб аталади) асосланган: С 2 Н 2 + Н 2 О → СН 3 СН 2 ОН (этилен) (сув) (этанол) ТБС – трет бутил спирти бир неча жараёнларда ҳосил бўлади. Масалан, у пропан оксидини олиш жараёнида қўшимча маҳсулот сифатида ҳосил бўлади. Уни н-бутилен ёки изобутиленни сув билан ўзаро реакцияси натижасида олинади. Трет-бутил спирти формуласи – (СН 3 ) 3 СОН. Метанолни компаундирланган бензиннинг компоненти сифатида ишлатилиши ТБС га бўлган қизиқишни янада оширди. Агар бензинни аралашма таркибида метанол сақласа, жуда оз миқдордаги сув аралашиб қолганда аралашманинг қат-қатланиши, яъни унинг компонентлари бир- биридан ажралиши мумкин. Метанолга нисбатан оғир спиртлар, масалан, ТБС, мумкин бўлган сув таркиби – қат-қатланиш содир бўлишидан аввал қўшиладиган сув миқдори – ортиб сув иштирокида метанолни эриган ҳолатда сақланишига ёрдам беради. МТБЭ – метил-трет-бутил эфир кислород сақловчи қўшимча ҳисобланади. У спирт (ОН – группа сақловчи молекула) лар синфига мансуб бўлган метанол, этанол ва ТБС дан фарқ қилади. Лекин шунга қарамай, МТБЭ ҳар ҳолда кислород сақлайди. Формуласи (СН 3 ) 3 СОСН 3 .

МТБЭ изобутанни метанол билан катализатор устидаги реакцияси билан олинади. МТБЭ олиш учун С 4 (бутанлар, н-бутиленлар ва изобутиленлар) аралашмаси хом ашё ҳисобланади. Бундан изобутиленнинг, деярли ҳаммаси реакцияга киришади ва шу тарзда аралашмадан йўқолади. Компаундирлаш. Спиртларга бўлган қизиқиш уларнинг таннархи ва бензиннинг компонентлари сифатидаги фойдали хоссалари, аниқроғи уларнинг октан сонининг ошириш хоссалари билан боғлиқдир. Лекин уларнинг таъсири алкиллат ва реформатлар каби тўғри чизиқли бўлмайди. Спиртлар ва кислородли моддаларнинг таъсири бир текис бўлмайди. Масалан, озгина миқдордаги (2-3 мл гача) спирт аралашманинг ДПРни кескин оширади. Кейинчалик, спирт қўшиш (5, 10 мл гача ёки 15 мл ҳажми бўйича) давом эттирилса ҳам бошқа ўзгариш содир бўлмайди. Бу оралиқдаги концентрацияда метанол ДПР ни доимий қийматгача оширади, тахминан 3 бирликгача, этанол 0,7 гача ТБҚ эга ДПРнинг 2 бирлигича ошади. Бензинни компаундирлаш ва унинг технологик жараёнларга таъсири. Бензиннинг таркибини оптималлаштириш оддий масала деб, ҳеч ким ваъда бермайди. Дарҳақиқат, бу жуда мураккаб муаммо, бу айниқса бензиннинг баъзи маркаларига ТЭҚни аралаштириш мумкин эмаслигида кўринади. Энди, бу муаммонинг аста-секин мураккаблашиб боришини кўрайлик: А) бензинда учта марка ва компонентларнинг ҳаммасини бўлиши талаб этилса, унда уларни шундай аралаштириш керакки, бунда қолдиқлар қолмасин; Б) энди, баъзи бир ускуналарнинг иш режимини ўзгаришини ҳисобга олайлик, масалан, реформанинг режимининг ўзгариши: маҳсулотнинг аниқ нисбатда чиқишини ва октан сонига эришиш учун, олефинлар миқдорини ошириш учун каталитик крекинг мосламасида температуранинг ошишини, сўнгида алкилат ва ҳоказоларни таъминлаш; В) охирида, кираётган ва чиқаётган оқимларнинг тармоқланишини ҳисобга олиш керак. Масалан, енгил крекинг-газойлни гидрокрекингга эмас, балки қозонхона ёқилғисини компаундирлаш учун йўналтириш мумкин.

Бутиленни алкиллашга йўналтирмай, ундан автомобил бензини сифатида фойдаланиш мумкин. Шунингдек, тўғридан-тўғри ҳайдалган нефт таркибидаги оғир (риформинг учун хом ашё ҳисобланадиган) қисмни ажратиб олиб, катта ҳажмдаги керосинни (газ қувурлари учун ёқилғи) олишга имкон беради. Мазкур ўзгарувчан параметрларни бошқаришнинг энг самарали усули, бу катта компютерда чизиқли программалаштириш ёрдамида нефтни қайта ишлаш жараёнларини моделлаштиришдир. Кираётган ва чиқаётган оқимлар, ҳайдашдан тортиб компаундирлашгача бўлган барча операциялар қуввати ва таннархи бир неча тенглама ва сон қийматлари билан ифодаланиши мумкин. Нефт хом ашёсининг таннархи ва хом ашёбоплиги тўлиқ ҳисобга олинади, шунингдек, маҳсулотлар ва уларнинг нархи ҳам. Чизиқли программалаштириш услуби тенгламаларнинг иқтисодий жиҳатдан унумли ечимини (одатда улар кўп бўлади) топишга имкон беради. Оптимал ечим минглаб ҳисобларни ўтказишни талаб этганлиги учун ҳам бу ҳолатда компютер жуда зарур. Ҳатто шу ҳолатда ҳам ечим таркибий бўлади. Хулоса. Бензинни компаундирлаш муаммоларини муҳокама этишда нефтни қайта ишлаш заводи операцияларининг асосий қисмига эътибор қаратиш керак бўлади. Керакли октан сонини солишнинг эскириб қолган усули анча содда. Лекин бензинни компаундирлашнинг ҳақиқий сптимизацияси нефтни қайта ишлаш заводи ишининг оптимизациясини талаб этади. 3. Ёқилғиларга ҳам қўшимчалар қўшилади. Улар антидетонаторлар дейилади. Улар этилли суюқликлар дейилади – 1-ТС, Р-9, П-2. Таркиби 1– Т C Р–9 Тетраэтилқўрғошин Рb(С 2 Н 5 ) 4 58 54 55 Бром этил - 33 -

Дибромэтил 36 - - Монохлорнафталин - 6,8-0,5 5-6 Дибромпропан - - 34,4 Тўлдирувчи-авиацион бензин балансгача Р– 9 ва П–2 ни бир бўридан фарқи галлоид углеводородларни миқдорини турлича эканлигидадир. Ёқилғи присадкалари қуйидаги мақсадлар учун қўлланилиши мумкин: - двигателда ёқилғи – ҳаво аралашмасини ёниш тезлигини яхшилаш; - бензинларни антидетонация хоссаларини ошириш ва дизел ёқилғиларини ўз-ўзича ёниб кетиш даврини қисқартириш; - ортиқча чиқинди газлар чиқмаслиги ва қурум ҳосил бўлишини камайтириш; - ёқилғини сақлаш, ташиш ва ишлатиш даврида дастлабки хоссаларини сақлаб қолиш; - двигател материалларини коррозиядан сақлаш (сув иштирокидаги электрокимёвий коррозия); - нисбатан паст ҳароратларда ёқилғини ишлатишини енгиллатиш; - ёқилғи турларини бир-биридан ажратиш (ранг берувчи қўшимачалар) учун. Ёқилғиларни антидетонацияга қарши ишлатиладиган қўшимчалари билан сиз юқорида танишиб чиқдингиз. Энди қолганлари ҳақида маълумотга эга бўласиз. Ёқилғиларни сақлаш, ташиш ва ишлатиш даврларида ҳам барча хоссаларини сақлаб қолишга ёрдам берувчи қўшимчаларга оксидланишни камайтирувчи феноллар, аминлар ва аминофеноллар ишлатилади. Улар ёқилғига фоизни мингдан то ўн минг миқдорларигача (0,001 – 0,0001%) қўшилади. Этилланган бензинларни кимёвий барқарорлигини таъминлаш учун n-оксидифениламин (фенил-n-аминофенол) қўшилади. Бу қўшимчани авиация бензини таркибидаги концентрацияси 0,004 – 0,005%га тенгдир.

Автомобил бензинини стабиллаш учун НҚИ заводларида унга n- оксидифениламин (0,008 – 0,1%), ёғочли смола (0,065 – 0,13%), ФЧ – 16 (0,05%) ишлатилади. Ёғочли-смола қўшимчаси турли дарахтларнинг майда бўлак ёки чиқиндиларини қуруқ ҳайдашда ҳосил бўлувчи смола фракциясидан иборат. ФЧ – 16 қўшимчаси айрим кўмирларни ярим ҳолда кокслашдан ҳосил бўлувчи смоладан фенолни ажратиб олишдан олинади. Унда 85% гача фенол бўлади. Мочевина билан нейтралланган нефт сулфонатлари (БМП) ёқилғиларда коррозияга қарши хоссалар учун фойдаланилади. Бу қўшимча ёқилғига 0,004% гача қўшилади. ФЧ – 16 қўшимчаси ҳам коррозияланишдан сақлашга ёрдам беради. Двигателда бензинни узлуксиз буғланиб туриши сабабли карбюратор тез совиб туради. Ҳарорат 4 – 5°С ва намлик 100% бўлганида карбюраторни айрим қисмлари (деталлари), масалан, дроселли тутқич (заслонка) минус ҳароратгача совутиш кузатилади. Натижада унинг юзасида муз ҳолдаги кристаллар ҳосил бўлиши мумкин. Буни олдини олиш учун бензинга спирт, гликоллар, сирт актив моддалар каби қўшимчалар қўшилади. Бундай қўшимча қўшилган бензинлардан денгиз шароитида яшовчи мамлакатларда фойдаланилади. Дизел ёқилғиларини паст ҳароратга чидамлилигини ошириш учун депрессор қўшимчалари ишлатилади. Булардан полимер бирикмалар энг самарадор хоссага эга. Этиленни винилацетат билан сополимери дизел ва мазут ёқилғиларида депрессор сифатида қўлланилади. Бу қўшимча 0,02–0,1% миқдорда ёқилғига қўшилганида унинг қотиш ҳарорати 20 – 30°С га пасаяди ва ёқилғининг рангида хираланиш содир бўлмайди. Дизел ёқилғиларини сақлаш, ташиш ва ишлатиш вақтида уни оксидланиши натижасида (ҳарорат ўзгариши билан) кўп миқдорда чўкмалар ҳосил бўлиши мумкин. Бу ҳолат резервуар, танкер ва баржалар йиғгичларини (идиш – емкость) фойдаланиш қисмини камайтиради. Шунинг учун азотли бирикмалар (полимерлар) дизел ёқилғиларида қўшимча сифатида ишлатилади. Қўшимча 0,0% гача ёқилғига қўшилади.

Ёқилғиларни маркалари бўйича ажратиш учун ранг берувчи қўшимчалар ишлатилади. Ҳозирги кунда бензинга ранг берувчи сифатида “К” – сариқ ранг берувчи – диэтиламиноазобензол, “Ж” – тўқ қизил ранг берувчи – β- нафтол ва м-аминоазотолуолни аралашмаси маҳсулоти; барг (яшил) рангли (1,8 – диоксиантрахинон ва ёғда эрувчи яшил антрахинон аралашмаси – 2:1) ранг берувчи моддалар қўлланилади. Барча ранг берувчилар бензинда яхши эрийди. Бензинга (1 кг га) 3 дан 10 мг гача ранг берувчи қўшилади (0,0003 – 0,001%).

Фойдаланилган асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар 1. Про скуряков Б.А., Дробкина А.Е. «Химия нефти и газа». – М.: Химия, 1995г. 2. Уильям Л. Леффлер. «Переработка нефти» – М.: ЗАО «Олимп-бизнес» 1999 г. 3. Нестеренко Л.Л., Бирюкова Ю.В., Лебедев В.А. «Основы химии и физики горючих ископаемых». Учебное пособие. – Киев: Высшая школа, 1987. – 359стр. 4. Гуревич И.Л. «Технология переработки нефти и газа», ч. I. – М.: Химия, 1972г. 5. Смидович Е.В.. «Технология переработки нефти и газа», ч.п. М.: Химия, 1980г. – 382 стр. 6. Черножуков Н.И. «Технология переработки нефти и газа», ч.ш. – М.: Химия, 1978г. – 423стр. 7. «Химическая технология переработки твердых горючих ископаемых». / Под ред. Г.Н. Макарова, Г.Д. Харламповича). – М.: Химия, 1986г. – 496стр. 8. Белянин Б.В., Эрих В.Н. «Технический анализ нефтепродуктов и газа». Л., Химия, 1975г. 9. Гуреев А.А., Фукс И.Г., Лашхи В.Л. «Химмотология». – М.: Химия, 1986г.

Похожие

Газ ва газконденсатларни қайта ишлаш технологияси. Алтернатив ёқилғилар. Газларни тозалаш усуллари

Углеродли материаллар (техникавий углерод, кокс), уларнинг синфланиши, маркалари

Нефт ва унинг таркиби

Донадор материаллар қатлами гидродинамикаси

Музликлар ва уларнинг геологик иши