logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Геология
  4. Tog jinslarining tarkibi va tuzilishini injenerlik — geologiyasining ahamiyati

Tog jinslarining tarkibi va tuzilishini injenerlik — geologiyasining ahamiyati

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

109.5 KB
Скачать
Tog jinslarining tarkibi va tuzilishini injenerlik   — geologiyasining ahamiyati Reja: 1. Tog jinslarining granulometrik tarkibi va injenerlik-geologik axamiyati 2. Geologik va injener – geologic jarayonlar 3. Tog` jinslarining struktura va teksturasi va ularning Injener-geologik ahamiyati 4. Tog jinslarining injener geologik tasnifi 5. Ekzogen va endogen jarayonlar va ularning oqibatlari Tog jinsini tashkil etuvchi kattaligi jixatdan bir   —biriga yakin bulgan zarralar yigindisiga fraktsiya deb ataladi va ular mm bilan ifodalanadi. Tog jinsidan fraktsiyalarning protsent mikdori granulometrik tarkibi deyiladi. Zarralarning katta   — kichikligi bir necha un va yuz sm dan to mm ning mingdan bir ulushigacha va undan xam kichik bulishi mumkin. Tog jinsining granulometrik tarkibini tugri baxolash uchun tarkibidagi zarralarning katta   —kichikligini aniklash lozim. Fraktsilar katta   —kichikligiga kura kuyidagi gruppalarga bulinadi (YE.G.Chapovskiy, 1975). 1.   Xarsang   —yirik   —800mm.dan katta; urtacha   —800   —400mm; mayda   —400   —200mm. 2.   Tosh   —juda yirik   —200   —100mm; yirik   —100   —60mm; urtacha   —60   —40mm; mayda 40   —20mm. 3.   Shagal   —yirik 20   -10mm; urtacha 10   —4mm; mayda 4   —   2mm. 4.   Kum   —juda yirik 2   —   1mm; yirik   —1   —0,5mm; urtacha   —0,5   —0,25mm; mayda 0,25   —0,10mm; juda mayda 0,10   —0,05mm. 5.   Chang (tuzon) —yirik 0,05   —0,01mm mayda 0,01   —0,005mm; 6.   Gill yirokrok 0,005   —0,001mm; nozik 0,001mm dan kichik. Tog jinslarining granulometrik tarkibiga asoslangan klassifikatsiyasi. Chukindi tog jinslarining tarkibiga asoslangan bir kancha klassifikatsiyasi mavjud. Kupchilik foydalanadigan   V.V.Oxotin (1940) tuzgan klassifikatsiyasidir. Bunda gilli chukindi jinslar 14   xilga bulinadi: 1.   Gil   —bunda gil zarralari 30% dan ortik, kum zarralari esa changga nisbatan kuprok. 2.   Ogir kumok tuprok   —gil 20—%, chang zarralari kum zarralaridan kuprok. 3.   Urtacha kumok tuprok   —gil 15—%, kum zarralari changga nisbatan kuprok. 4.   Urtacha changli kumok tuprok   —gil 15—%, chang zarralari kumnikiga nisbatan kuprok. 5.   Yengil kumok tuprok   —gil 10—%, kum zarralari changnikiga nisbatan kuprok. 6.   Changli kumok tuprok   —gil 10—%, chang zarralari kumnikiga nisbatan kuprok. 7.   Ogir kumlok tuprok   —gil 6 - %10, kumchangga nisbatan kuprok bulib, asosan 2 —,25mmli donachalardan iborat. 8.   Mayda donachali kumlok tuprok   —gil 6—%, kum changga nisbatan kuprok, asosan 0,25—,005mm li donachalardan iborat. 9.   Changli ogir kumlok tuprok   —gil 6—%, chang kumga nisbatan kuprok. 10.   Yengil kumlok tuprok   —gil 3—%, kum changga nisbatan kuprok, asosan 2 —,25mm li donachalardan iborat. 11.   Mayda donachali yengil kumlok tuprok   —gil 3—%, kum changga nisbatan oz bulib, asosan 0,25—,05mm li donachalardan iborat. 12.   Changli yengil kumlok tuprok   —gil 3—%, chang zarrachalari kumnikiga nisbatan kuprok. 13.   Kum   —gil 3%ga yakin, kum asosiy kismini tashkil etib, 2—,25mm li donachalardan iborat. 14.   Mayda donachali kum   —gil 3%, kum changga nisbatan kup bulib, asosan 0,25 —,05mm li donachalardan iborat. Mineral donalari katta   —kichikligiga karab bushok tog jinslari yirik, urtacha va mayda donali jinslarga bulinadi. Bu   xalk xujaligi talabiga mosdir. Yirik donali jinslarga valunlar (xarsang toshlar), toshlar va shagallar kiradi.Donalari silliklangan yirik donali jinslar valuanlar,silliklanmagani esa chakik tosh (utkir kirrali tosh )va dresva (utkir kirrali shagal) deb ataladi. Yirik donali jinslarga kum va chang zarralari xamda ularni tsemintlovchi modda (xar xil tuzlar,gil zarralari) aralashsa donalar bir-biri bilan jipslashib kotgan jinslar xosil kiladi.Agar sillik toshlar bir-biri bilan yopishsa, shagaltoshlar,chakik toshlar yopishsa,brekchiyalar xosil buladi. Yirik donali jinslar granulometrik tarkibiga kura bir necha turlarga bulinadi. Shagal donachalaridan (2—mm) tarkib topgan jinslar N.N.Ivanov(1925) klassifikattsiyasi buyicha turt gurupaga bulinadi. 1.Shagalli tog jinsi.Bunda 10—% shagal donachalari bulib, kolgan kismi kum,chang va gil zarralaridan tashkil topadi. 2.Kumli shagal. Shagal donachalari 30—%gacha,kolgan kismi kum,chang va gildan iborat. 3.Changli shagal. Bunda xam 30—% shagal, kolgan kismining kupi changdan,kisman kum va gil zarralaridan iborat buladi. 4.Shagal.Bunda 50% dan kupi shagal donalaridan, kolgan kismi kumdan iborat buladi. Tabiatda kupincha kumli shagallar kup uchraydi. Urtacha donali jinslarga kattaligi 2—,05mm li zarralardan iborat kumlar kiradi.Kurilish normasi va koidasiga(SNiP 11—)kura bular kuyidagilarga bulinadi: 1.Shagal aralashgan kum(2mm dan katta mineral va tog jinsi zarralari 25% dan kuprok) 2.Yirik kum (0,5mm dan katta mineral va tog jinsi zarralari 50% dan   kup) 3.Urta zarrachali kum(0,25mm dan katta zarralar 50% dan   kup) 4.Mayda kum (0,1mm dan katta zarralar 75% dan kuprok). 5.Changli kum(0,1mm dan katta zarralar 75% dan kamrok). Bu   kurilish normasi (SNiP25—)da ifodalangan kumli jinslarning klassfikattsiyasi xozirgt talabga tula- tukis javob bermaydi. Shuni xisobga olib keyingi vaktda prof   V.D.Lomtadze(1970) urtacha zarrali jinslarni mukammal granulometrik klassfikatsiyasini ishlab chikdi. Bu   klassfikatsiyasiga kura urtacha zarrali jinslar kuyidagi 12   ta gruppaga bulinadi: 1.   Juda yirik kum.Tarkibida 1—mm li zarralarning mikdori 50% dan ortik. 2.   Juda yirik chang aralashgan kum. Tarkibida 1—mm li zarralar 50% dan ortik,bir oz chang zarralari xam buladi. 3.   Yirik kum.Tarkibida 1—,5mm li zarralar mikdori 50% dan ortik. 4.   Yirik chang aralashgan kum. Tarkibida 1—,5mm li zarralar 50% dan ortik, bir oz chang zarralari aralashgan buladi. 5.   Urtacha zarrali kum. 0,5—,25mm li zarralar tarkbining 50% dan ortikrok kismini tashkil etadi. 6.   Urtacha zarrali chang aralashgan kum. 0,5—0,25mm li zarralar 50% dan ortik,tarkibida bir oz chang xam buladi. 7.   Mayda zarrali kum, 0,25—,10mm li zarralar 50% dan ortik. 8.   Mayda zarrali chang aralashgan kum. 0,25—0,10mm li 50% dan ortik, tarkibida chang buladi. 9.   Juda mayda zarrali kum. 0,1—,05mm li zarralar 50% dan ortik. 10.   Juda mayda zarrali chang aralashgan kum. 0,1—,05mm li zarrachalar 50% dan ortik, bir oz chang xam buladi. 11.   Xar xil zarrali kum. Katta-kichikligi xar xil zarrachalar mikdori turlicha. 12.   Xar xil zarrali chang aralashgan kum. Xar xil kattalikdagi zarralar bilan chang aralashgan buladi. Mayda donali jinslar 0,05mm dan 0,001mm gacha va undan mayda zarrachalardan tashkil topadi. Ular tarkibidagi mayda zarrachalarning katta-kichikligi va mikdoriga karab gil, kumok va kumlok tuprokka bulinadi (V.V.Ootin, 1940y. klassifikatsiyasiga karang). Shuni aytish lozimki, gruntshunoslik va injenerlik geologiyasiga doir kup adabiyotlarda 0,001mm dan kichik zarrachalarni gil zarrachalari deb atalgan va bu notugridir. Keyingi tajribalar shuni kursatdiki, 0,002mm dan kichik zarrachalardan tashkil topgan jinslar fizik va mexanik xossalariga kura 0,001   mm li zarralardan tashkil topgan jinslardan kup fark kilmas ekan. Shu   sababli keyingi vaktda gil zarrachalariga fakat 0,002   mm dan kichik zarralar kiritildi. Mayda donador jinslarning fizik va mexanik xossalari tarkibidagi chang va gil zarrachalarining mikdoriga boglik. Changli (0,05—,002mm) zarrachalardan tashkil topgan jinslar gil zarrachalaridan iborat jinslardan tarkibi va xususiyatlari jixatidan fark kiladi. Changdan tashkil topgan jins zarrachalari uchun silliklanmagan, bir   —biriga kuchli kovushmagan, plastikli va sigimi oz, uzidan suvni gilga nisbatan kup utkazadigan buladi. Chang zarrachalaridan tashkil topgan jinslarning gillardan yana bir farki, ularga suv ta'sir kilganda, kandga uxshab tez erib ketadi. Shu   sababli chang zarralaridan tashkil topgan jinslarning granulometrik tarkibi urnatilganda ular tarkibidagi gil va chang zarralari mikdorini aniklab belish lozim. TOG JINSLARINING GRANULOMETRIK TARKIBI VA INJENERLIK-GEOLOGIK AXAMIYATI Tog jinsini tashkil etuvchi kattaligi jixatdan bir   —biriga yakin bulgan zarralar yigindisiga fraktsiya deb ataladi va ular mm bilan ifodalanadi. Tog jinsidan fraktsiyalarning protsent mikdori granulometrik tarkibi deyiladi. Zarralarning katta   — kichikligi bir necha un va yuz sm dan to mm ning mingdan bir ulushigacha va undan xam kichik bulishi mumkin. Tog jinsining granulometrik tarkibini tugri baxolash uchun tarkibidagi zarralarning katta   —kichikligini aniklash lozim. Tog jinslarining kaysi turkumga kiritilishi, ularni tashkil etagan zarralarning katta   —kichikligiga karab granulometrik analiz orkali belgilanadi. Katta va urtacha donali jinslar galvirlash analizi nomini olgan. Granulometrik analiz natijalari protsent xisobida ifodalanadi. Odatda injenerlik-geologik tekshirish ishlarida 7ta galvir olinadi. Eng katta galvir teshikchalarining diametri 10mm, eng pastdaginiki esa 0,1mm ga teng. Binobarin,diametri 10mm dan katta jins donalari galvirning eng yukorigi kismida, 0,1mm dan kichiklari galvirning pastki kismida yigiladi. Galvirlash analizi kuyidagicha bajariladi: 1.   Galvirlar, rasmda kursatilgandek, bir   —birining ustiga joylashtiriladi. 2.   Analiz uchun olingan namuna yaxshi kuritiladi va tarozida tortiladi, sungra eng yukoridagi galvirga solinadi. 3.   Galvirlar birgalikda tebratiladi. Bunda xar bir galvirda shu galvir teshikchalaridan katta zarralar yigiladi. 4.   Xar bir galvirda kolgan zarralar texnik tarozida tortiladi. 5.   Xar bir galvirdagi zarralar fraktsiyasining mikdori kuyidagi formula orkali topiladi: A x q -------- * 100%, V bunda: A - galvirda kolgan jinsning ogirligi (gramm), V - analiz uchun oligan namunaning umumiy ogirligi (gramm); Galvirlar yordamida asosan tarkibida gil va chang zarralari bulmagan yoki juda oz bulmagan kumlarning granulometrik tarkibi aniklanadi. Agar kum tarkibida gil va chang zarralari bulsa, u xolda kum va undan kattarok fraktsiyalar galvirlar yordamida ajratiladi. Suv yordamida analiz kilishning xar xil prinsplariga asoslaniladigan turli usullari bor. Bu   usullar ichida eng kup tarkalgani Robinzon usulidir. Robinzon usuli yordamida gil va chang zarralaridan tashkil topgan jinslarning granulometrik tarkibi aniklanadi. Bu   usul jins donachalarining turgun suvda chukishiga asoslangan. Chaykatilgan donachalar uzinin kattaligiga karab turli tezlikda chukadi. Donachalar kancha katta bulsa, chukish tezligi shuncha tez buladi. Analiz uchun tayyorlangan jins kuritish shkafida kuritiladi, undan 20g.olinib, 100   yoki 200ml xajmli shisha kolbaga solinadi, ustidan toza suv kuyiladi. Sung chaykatiladi va bir   — biriga yopishgan zarralarni ajratish uchun elektr pletkasi ustiga kuyib bir soat davomida kaynatiladi. Kolbalarga butana sovigandan sung teshikchalarning diametri 0,25mm va kichik galvirdan utkaziladi. Buning uchun togaracha ustiga garlvir kuyib, kolbadagi butana kuyiladi. Kolba bir necha marta toza suv bilan yuvilib, galvirga kuyiladi. Galvirda kolgan zarrachalar maxsus idishga solinib kuritiladi va texnik tarozida tortilib, ogirligi aniklanadi. Togarachadagi butana bir letrli shisha bankaga solinadi va ustiga toza suv kuyilib butananing xajmi bir litrga yetkaziladi. Xosil kilingan butani 1,3—1,5   litrli maxsus shisha tslindrga solinadi va uchiga rezina shlang kiydirilgan shisha tayokcha bilan chaykatiladi. Oradan ma'lum vakt utgandan sung, xajmi 25ml maxsus pipitka bilan tslindr ichidagi butana yuzidan 10sm chukurlikda namuna olib, maxsus idishda kuritiladi va uning nisbiy mikdori kuyidagi formula orkali protsent xisobida aniklanadi: a*V*C Xq   - - ------- b*V1   bunda: a - pipitkadan olinib, maxsus idishda buglatilib kuritilgan namunaning ogirligi (gramm); V - tslindrdagi butananing umumiy xajmi (1000ml); V1 - pipitkadagi butananing xajmi (25 ml), zarrachalarning umumiy mikdori (protsent), agar (0,25 mm dan) katta zarracha lar bulmasa, Sq100%ga teng buladi; b - analiz uchun olingan namunaning mikdori (gramm). Chukindi tog jinslarining tarkibiga asoslangan bir kancha klassifikatsiyasi mavjud. Kupchilik foydalanadigan   V.V.Oxotin (1940) tuzgan klassifikatsiyasidir. Bunda gilli chukindi jinslar 14   xilga bulinadi: 1.   Gil   —bunda gil zarralari 30% dan ortik, kum zarralari esa changga nisbatan kuprok. 2.   Ogir kumok tuprok   —gil 20—%, chang zarralari kum zarralaridan kuprok. 3.   Urtacha kumok tuprok   —gil 15—%, kum zarralari changga nisbatan kuprok. 4.   Urtacha changli kumok tuprok   —gil 15—%, chang zarralari kumnikiga nisbatan kuprok. 5.   Yengil kumok tuprok   —gil 10—%, kum zarralari changnikiga nisbatan kuprok. 6.   Changli kumok tuprok   —gil 10—%, chang zarralari kumnikiga nisbatan kuprok. 7.   Ogir kumlok tuprok   —gil 6 - %10, kumchangga nisbatan kuprok bulib, asosan 2 —, 25mmli donachalardan iborat. 8.   Mayda donachali kumlok tuprok   —gil 6—%, kum changga nisbatan kuprok, asosan 0,25—,005mm li donachalardan iborat. 9.   Changli ogir kumlok tuprok   —gil 6—%, chang kumga nisbatan kuprok. 10.   Yengil kumlok tuprok   —gil 3—%, kum changga nisbatan kuprok, asosan 2—, 25mm li donachalardan iborat. 11.   Mayda donachali yengil kumlok tuprok   —gil 3—%, kum changga nisbatan oz bulib, asosan 0,25—,05mm li donachalardan iborat. 12.   Changli yengil kumlok tuprok   —gil 3—%, chang zarrachalari kumnikiga nisbatan kuprok. 13.   Kum   —gil 3%ga yakin, kum asosiy kismini tashkil etib, 2—,25mm li donachalardan iborat. 14.   Mayda donachali kum   —gil 3%, kum changga nisbatan kup bulib, asosan 0,25 —,05mm li donachalardan iborat. GEOLOGIK VA INJENER – GEOLOGIKJARAYONLAR Injenerlik giodinamikasi planetamizning ichi va tashkarisida sodir buladigan geologik jarayonlarni urganadi. Shu bilan birga insonning injenerlik faoliyati tufayli vujudga kelgan geologik jarayonlarni xam urganadi. Geologik jarayonlarga: tektonik xarakatlar, zilzila, nurash, surilish, chukish, kulash, kor kuchkisi (lavina), korlar paydo bulishi, tuprok katlamlarining yuvilishi, xamda shamol xarakati va dengiz tulkinlari vujudga keltiradigan xodisalar kiradi. Bu jarayonlarni urganish va ularning oldini olish injenerlik geodinamikasining asosiy vazifalardan xisoblanadi. Geologik xodisalarni urganish kurilish, loyixalash va injenerlik-geologik ishlaridan tashkari foydali kazilmalarni kazib olishda xam katta axaiyatga ega. Bu xodisalar ba'zan katta kiyinchiliklar tugdiradi, chunki ularning ta'sirida shaxtalar bosib koladi, foydali kazilmalarni kazib olish kiyinlashadi. Geologik jarayonlar tabiiy ofatlar kelib chikishiga sabab buladi. Shuning uchun bu jarayonlarni urganish katta ilmiy va amaliy axamiyatga ega. Geologik jarayonlarni sabablarini, okibatlarini, ularni oldini olish yullarini urganish xar bir injener geoliknining asosiy vazifasi xisoblanadi. Odatda geologik xodisa va jarayonlar tabiiy ravishda va odamlar ishtirokida smodir buladi. Tabiiy ravishda sodir buladigan jarayonlarni geologik, inson faoliyatidan vujudga keladigan jarayonlarni injenerlik – geologik jarayonlar deyiladi. Geologik jarayonlar xosil bulish sharoitiga kura endogen (ichki) va ekzogen (tashki) jarayonlarga bulinadi. Yerning ichida xosil bulgan geologik jarayonlar uning xosil bulish tarixi bilan chambarchas boglikdir. Yer kobigi ostidagi jarayonlar natijasida vujudga keladigan xarakatlar birlamchi xarakatlar deb yuritiladi. Birlamchi xarakatlarning kuchayishi bilan yer kobigida murakkab zurikish xollari ruy beradi, buning natijasida tog jinslarida ikkilamchi tiktonik xarakatlar xosil buladi. Inson shubxasiz uz faoliyati bilan yer ustida buladigan tabiiy geologik jarayonlarni sekinlashtiradli yoki tezlashtiradi, ularni ma'lum yunalishga soladi. Insonning tabiatga kanchalik va kanday ta'sir kursatishi kishilik jamiyati tarakkiyotining darajasiga boglik. Kishi tabiatga, shu jumladan, joyning injener-geologik sharoitiga juda katta va xilma-xil ta'sir kursatadi. Inson yer relyefini uzgartiradi, kotlavanlar, zavurlar, xandaklar kaziydi, kul va botkokliklarni kuritadi, xovuzlar va katta suv omborlar kuradi, sugorish sistemalari, shuningdek turli daryo sistemalarining, dengizlarni bir- biriga boglaydigan kanallar kaziydi. Bu ishlar joyning injener geologik sharoitini uzgartirib yuboradi, botkokliklar, shurxokliklar urnida utlok va ekinzorlar, sugorilgan chullarda voxalar bunyodga keladi; tugon bilan tusilgan va binobarin, eroziya bazasi kutarilib kolgan daryoda eroziya va akkumliyatsiya jarayonlarining xarakteri uzgaradi. Geologik va injenerlik jarayondlar inson faoliyati bilan boglik xolda sodir buladi. Shu sababli injenerlik ishlarida tabiiy muvozanatni buzmaslikka xarakat kilish lozim. Tabiiy muvozanatni buzilishi tufayli kuchli salbiy xodisalar vujudga keladi. Geologik jarayonlar va xodisalar yerning ichki va ustki kismida sodir buladi. Yerning ichki kismida buladigan geologik jarayonlarning tarkalish maydoni va rivojlpanishi birinchidan yerning ichki kuchiga, ikkinchidan shu kuchni vujudga keltiruvchi tektonik xarakatning turigsha boglikddir. Yerning ustida buladigan ekzogen gelogik jarayonlarning tarkalish maydoni va rivojlanish tarakkiyoti joyning tabiiy sharoitiga, tog jinslarning turiga va bu jarayonlarni xosil kiluvchi fatorlarning xiliga, kuschiga x'amda inson faoliyatining xarakteriga boglik. Geologik jarayonlar va xodisalar muayyan karama-karshilik mavjudligida sodir buladi. Geologik jarayonlarning eng muxim xususiyatlaridan biri ularning region, viloyat va tumanlarda bir tekis emas, balki, bir joyda kchli bulib, katta maydoni egallashi, bir joyda sekin yoki tez va xar xil kurinishda sodir bulishidir. Buning sababi joyning fizik geografik sharoiti, geologik tuzilishi geomorfologik va gidrogeologik tabiati turlicha ekanligidir. Daryolarda buladigan eroziya xodisalar va sellar baxor paytida suv tulib okkanda kuchli buladi. Xuddi shunga uxshash toglik tumanlardagi kuchki xam kup va uzok vakt davom etuvchi yogingarchilikdan keyin sodir buladi. Bulardan yer yuzida buladigan egzogen jarayonlar joylarning iklimi fizik va geografik sharoitiga boglik, degan xulosa chikarish mumkin. Geologik jarayonlarning sodir bulishi joyning relyefiga xam boglik. Masalan, balandligi va nishabligi yukori toglik tumanlarda kulash, tukilish, surilish, kor kuchkilari sodir bulsa, tekis joylarda botkoklik, shurxoklik, chukish, akkumiliyatsiya jarayonlari sodir buladi. Geologik jarayon va xodisalar retmik xususiyatga ega. Vakt utishi bilan xodisalarning takrorlanib turishini ritmika deb ataymiz va uni ikki turga bulamiz: davriy ritmika – xodisalarning ma'lum bir xil vakt utgandagn keyin takrorlanishi; tsiklli (davriy bulmagan) ritmika – xodisalarning xar xil vakt utgandan keyin takrorlanishidir. Umuman iklimning isib yoki sovub ketishi muzliklarning bosib kelishi yoki chekinishi, kullarda suv satxining kutarilishi yoki pasayishi, zilzilalar yer xayotidagi davriy bulmagan xodisalardir. Bu xodisalar vakt vaktida takrorlanadi. Yer ustidagi ma'lum zonalarda geologik xodisalar sodir buladi. Nurash jarayonlari ta'sirida togli tumanldarda vakt- vakti bilan bulib turadigan agdarilmalar, tukilmalar va sochilmalar deyiladigan xodisalar ruy beradi. Bular natijasida temir yul va avtomobi yullari tusilib koladi, daryolar bugiladi, ba'zan xatto kishloklar kumilib ketadi. Agdarilma yoki kulash xodisasi deb, katta xajmli tog jinslarining kiyalikdan ogdarilib tushishini aytiladi. Kulashlar vujudga kelishi va xarakatlanish sharoitiga kura asosan ikki turga : otilma va xakikiy agdarilmalarga bulinadi. Tik kiyalikdan katta tosh bulaklarning birdaniga uzilib uk kabi otilib pastga tushishiga otilmalar yoki vivalar deyiladi. Bularning xarakati yulining kup kismi xavoda buladi. Otilmalar asosan magmatik jinslardan tashkil topgan tik koyalarda vujudga keladi. Yirik tosh bulaklarning yonbagirlik buylab, dumalab va otilib ketishiga xakikiy agdarilmalar deyiladi. Bunda koyadan ajralib,uzilib turgan tog jinslarining katta bulaklari oldin yonbagirlik buylab dumalaydi, sungra kiyalikning tik joyiga kelganda pastga karab otiladi. Tog jinslarining xar xil kattalikdagi parchalarga bulinib, uz ogirligi ta'sirida, tog yonbagirlarning pastki kismiga tuplanishi tukilmalar deyiladi. Tukilmalar kiyalikning kaysi joyiga yigilishi yonbagirning nishabligiga boglik. Sochilmalar deb yassi togliklarda tik bulib chikib kolgan koyalarning nurashidan xosil bulgan tog jinslarning parchalariga aytiladi. Bu jarayon natijasida tog yonbagirlarida kum, shagal va kumli gillardan iborat yotkiziklar paydo buladi. Sochilmalarni tashkil etuvchi jins zarralarining granulometrik tarkibi va shakllari xar xil bulib, tub jinsining tarkibiga boglik. Koya toshlaridan tashkil topgan tog yonbagirlardagi jinslar muvozanat xolatining buzilishi agdarilma va tukilmalar sodir bulishining asosiy sabablaridan biridir. Siljituvchi kuchni vujudga keltiradigan tog jinslarini kiyalikdagi ogirligi va kup darzliligi muvozanat buzilishiga sabab buladi. Bunda ayniksa fizik nurash katta rol uynaydi. Tog jiinslarning darzlilik darajasiga karab, agdarilma va tukilmalar xosil buladigan joylarni V.D.Lomtadzya turtta kategoriyaga ajratgan: 1. Tog jinslari ma'lum darajada maydalangan, yoriklari kup , xar metrida eng kami 5 tadan 8 tagacha yoriklar mavjud. Bunday joylarda agdarilmalar tez-tez- bulib, tukilmalar xam uchrab turadi. 2. Tog jinslari urtacha yoriglikka ega, Xar metrida 2-3 ta yoriglik mavjud. Agdarilma va otilmalar tez-tez bulib turadi. 3. Tog jinslari kam yoriglikka ega . xar ikki uch metrida bitta yo ikkita yorik uchraydi. Bunday joydagi agdarilmalar xavfli xisoblanadi, chunki ular katta xajmga ega buladi. 4. Tog jinslari yoriglikka ega emas. Bunday jinslarda uzok vaktgacha agdarilmalar xosil bulmaydi. Tog jinslarning yoriklarini baxolayotganda, albatta ularning yunalishiga axamiyat berish kerak, chunki yoriklarning yunalishi agdarilmalarning rivojlanishida muxim rol uynaydi. TOG JINSLARINING STRUKTURA VA TEKSTURASI VA ULARNING INJENER-GEOLOGIK AXAMIYATI Tog jinsini tashkil etuvchi zarralarning shaklingi, katta-kichikligini, uzaro joylashishi va boglanishini, mikdorini ifodalovchi xususiyatlarga uning strukturasi deyiladi. Struktura xossalari minerallarning kristallanish va keyinsalik uzgarish protsesslari bilan boglik buladi. Tog jinsi strukturasini petrografiya fani batafsil urgandi. Injenerlik-geologik ishlarda xam tog jinsining strukturasi urganiladi.Chunki tog jinsining bir kancha injenerlik-geologik xususiyatlari, suv utkazuvchanligi, tarkibining xilma-xilligi, imorat va inshoot zaminida uzini kanday tutishi uning strukturasiga boglik. Magmatik, metamorfik va chukindi jinslarning strukturasini injenerlik-geologik nuktai nazardan urganish katta axamiyatga ega. Katta inshootlarning kupi, masalan, tugonlar toglik tumanlarda magmatik yoki metamorfik tog jinslari ustiga kuriladi. Bu tugonlarning mustaxkamligi va chidamliligi zamindagi magmatik tog jinsining struktura tuzilishiga, mustaxkamligiga boglik. Shu sababli tog jinslarining strukturasining va uning tog jinslarining xossa va xususiyatlariga ta'sirini kiskacha kurib chikamiz. Magmatik jins zarralari bir-biri bilan mustaxkam boglangan bulib, pishik strukturaga ega. Strukturasi chidamli bulib, tashki kuch ta'sirida, suv ta'sirida juda sekin uzgaradi. Binobarin bu jinslar ustiga kurilgan imorat va ulkan inshootlar mustaxkam, uzokka chidamli buladi. Ammo nurash protsessi ta'sirida ularning fizik- mexanik xossalari asta-sekin uzgarishi mumkin. Bu esa uning kurilgan inshootga ozmi-kupmi ta'sir kursatadi. Tula kristallangan struktura intruziv jinslar uchun xarakterli bulib, tog jinsi tulik kristallangan buladi. Bunday strukturali jinslar tarkibidagi kup minerallarning shaklini oddiy kuz bilan kurish mumkin. Yarim shishasimon struktura. Vulkan jinslarga xos bunday strukturali jinslarda kristallar bilan bir katorda shishasimon moddalar xam uchraydi. Shishasimon struktura. Vulkandan otilib chikkan jinslar strukturasi. Bunga sabab vulkandan otilib chikkan lavaning sovishi juda tez bulib, kristallarninng xosil bulishiga sharoit tugilmaydi Bunday strukturali jinslarda esa kristallar juda kam uchraydi. Metamorfik jinslar strukturasi xilma-xil bulib, u metamorfizm protsessi turlariga, metamorfizmga uchragan jinsining tarkibiga va kanday chukurlikda metamorfizmga uchraganligiga boglik. Metamorfik jinslar strukturasi uchta katta turkumga- kristalloblastik, kataklastik va relikt strukturaga bulinadi. Kristalloblastik struktura uz navbatida kuyidagilarga bulinadi. 1. Granoblastik struktura. Bunday struktura gneyslar, amfibolitlar, kvartsitlarga mos. Jinsni tashkil etuvchi mineral zarralari xar xil shakllarda bulib, KUpchiligi bir xil kattalikka ega buladi. 2. Rogovikli struktura. Bunday struktra asosan gilli slanets va effuziv jinslarning intruziv jinslarning intruziv jinslar bilan kontakda metamorfizmga uchrashi natijasida paydo bulgan rogofiklarga juda xarakterli Rogoviklar zichlangan,mikrokristalli, varaksimonligini yukotgan yaxlit massaga aylangan buladi. 3. Lepidoblastik struktura. Bunday strukturali jinslarga gneyslar, slyudali va xloritli slanetslar kiradi. Minerallar plastinkasimon va ma'lum bir tomonga yunalgan buladi. Tsementlangan yoki toshkotgan chukindi jinslar strukturasi mineral zarrachalarning shakliga va katta-kichikligiga karab bir kancha turlarga bulinadi: 1.Psefit struktura. Bunday strukturali jinslar utkir kirrali shagaltoshlardan iborat buladi. 2. Psammitli struktura. Bunday strukturali jinslar asosan kumlardan iborat bulib, ularning kotishi natijasida yirik donali (2-0,5 mm), urtacha donali (0,5-0,25) va mayda donali (0,25-0,1mm) kumtoshlar xosil buladi. 3, Alevritli struktura. Bunday strukturali jinslarning tarkibi asosan juda mayda kum (0,1-0,05mm) va chang (0,05-0,002mm) zarrachalardan iborat bulib, bularning kotishidan yirik zarrachali va mayda zarrachali alivralitlar xosil buladi. Tog jinslari teksturasi Tog jinslarining massivlik, katma-katlik, yul-yul, varakilangan,ajroksimon kabi tuzilishini ifodalovchi belgilari yigindisi tekstura deyiladi. Tog jinslarining injenerlik-geologik xususiyatlari zarralaning katta-kichikligiga, shakliga, uzaro boglanishi va teksturasiga boglik. Masalan, tarkibi jixatidan bir xil, teksturasi xar xil bulgan ikki gruntning injener-geologik xususiyatlari turlicha bulib, bir-biridan tubdan fark kiladi. Tekstura tog jinslarining kanday sharoitda xosil bulganligini ifodolovchi asosiy belgilaridan biri, u jinslarning bir xil emaslik, anizotropik xususiyatlarini kursatadi. Tog jinstlarining teksturasining urganishning injenerlik-geologik ishlarda ikki xil axamiyati bor. a) tog jinsining pishikligi va uzgaruvchanligi uning temperaturasiga kura baxolanadi.: b) teksturaga karab laboratoriya ishlari uchun namuna olish va jinslarning fizik-mexanik xossalarining batafsil xarakteristikasini aniklash usullari belgilanadi. Tog jinslarining umumiy injenerlik-geologik xususiyatlarini baxolashda boshka belgilari bilan bir katorda ularning teksturasining urganish amaliy axamiyatga ega, tekstura belgilari tog jinslarining amaliy jixatdan muxim bulgan surilish, egmilish, sikilish kabi deformatsiyasining yunalishini va intensivligini belgilab beradi. Bulardan tashkari tekstura belgilari mexanik va ximiyaviy suffoziya xodisasida filtratsiya yulini aniklashda xam muxim rol uynaydi. Injener-geologik jixatdan magmatik jinslarning teksturasi massiv flyuidal varakisimon va govaksimon buladi. 1. Massiv teksturali tog jinslarida kristallar btunlay tartibsiz joylashadi. Bunday tekstura tog jinslarining fizik-mexanik xossalarini izotropligini tula-tukis ta'minlaydi, pishikligini oshiradi. 2. Flyuidal teksturali jinslarda kupchilik kristallar parallel joylashgan buladi. Bunday teksturali jinslarning fizik-mexanik xossalari anizotrop buladi. 3. Varakisimon tekstura mineralogik tarkibi va donadorligi xar xil jinslar uchun xarakterlidir . 4. Govaksimon yoki shlaksimon tekstura . Vulkan jinslari uchun xarakterli, bunday jinslar orasilda xar xil kattalikda va dumalok pufakcha shakldagi bushliklar buladi. Odatda metamorfik jinslarning kupi tula kristallangan buladi. Metamorfik jinslarning teksturasi xilma-xil bulib, kuyidagi xillarga bulinadi: 1. Varakisimon yoki kat-kat tekstura. Bunday jinslarda sulyuda, xlorit, talk kabi minerallarning plastinkasimon zarralari uzun kirralari buyicha bir-biriga nisbatan parallel xolda joylashibkat-kat,yul-yul kurinishdagi juda yupka parallel katlamchalarni xosil kiladi. Bunday tekstura asosan slanetslar uchun xarakterli bulib, ularning fizik mexanik xossalri juda uzgaruvchan va anizotroplikga ega buladi. 2. Yul-yul yoki taraksimon tekstura. Metamorfik jinsga katlamchalar bir-biriga parallel xolda ketma-ket almashinishi bilan xarakterli. 3. Massiv tekstura yu Bunday teksturali jinslar bir xil mineralogik tarkibga ega buladi. 4. Gneysimon tekstura. Jinslarning teksturasi juda murakkab bulib, bunda jinsning bir kismi kat-kat teksturaga ega bulsa, bir kismi yul-yul yoki donador teksturaga ega buladi. Toshkotgan chukindi jinslar teksturasi tarkibidagi mineral zarralarning joylashishiga, bushlik va govaklarining katta-kichikligiga karab bir kancha turlarga bulinadi. 1. Tartibsiz teksturali jinslarda mineral zarralari bir oz tartibsiz joylashadi. Jinslarning pishikligi va kattikligi juda yukori bulib, nurash protsessiga chidamli buladi.Uzidan suvni sekin va kam utkazadi. Fizik-mexanik xossalari esa anizotrop buladi. Tsementlashgan chukindi jinslar teksturasi tarkibidagi bushliklarni va govakliklarning kupligi va katta-kichikligiga karab bir necha turlarga bulinadi. 1. Zich tekstura. Jinslarning govakliligi oz bulib, govakliklarni oddiy kuz bilan yoki kuchsiz lupa orkali xam kurib bulmaydi. 2. Govakli tekstura. Yirik zarralardan tashkil topgan sergovak jinslar uchun xarakterli TOG JINSLARINING INJENER GEOLOGIK TASNIFI Tog jinslari mineral tarkibi va petrografik xususiyatlarini aniklashda injenerlik geologiyasi fani mineralogiya fanining usullaridan keng foydalanadi va mineralogik tarkibiga karab jinslarning injenerlik geologiyasiga ta'lukli klassifikatsiyasini ishlab chikadi, gruntlarning petrografik xususiyatlarini, jumladan struktura va tekisturasini urganadi. Injenerlik geodinamikasi gelogik protsess va xodisalarni urganishda dinamik geologiya usullaridan keng foydalanadi, bu protsesslarning xosil bulishi sababini aniklab, kurilish ob'yektlariga kanday ta'sir kursatishini oldindan belgilab beradi. Geologik protsesslarning sodir bulishi, rivojlanish dinamikasi joylarning geomorfologik tuzilishiga boglik. Joylarning past   —balandoligi jinslarning tarkibi turli geologik protsesslarning vujudga kelishida muxim rol uynadi. Injenerlik geologiyasi matematika, nazariy mexanika, fizika va ximiya fanlari bilan uzviy boglangan va ularning yutuklaridan keng foydalanadi. Tog jinslarining injener   —geologik axamiyati. Kurilish maydonlarida xar xil tog jinslari ishlatiladi. Injenerlik   —geologik karta tuzilayotganda bu tog jinslari gruppalashtiriladi. Tog jinslari gruppalariga karab inshoot kuriladigan uchastkaning injenerlik-geologik sharoiti baxolanadi. Xozirgi paytda tog jinslarining   F.P.Sovarenskiy tuzgan umumiy injenerlik-geologik klassifikatsiyasidan keng foydalanilmokda. Keyingi paytda bu klassifikatsiya boshka olimlar tomonidan tuldirildi va unga uzgarishlar kiritildi. Bu   klassifikatsiyani tuzishda tog jinslarining kuyidagi xossalari asos kilib olingan: 1.   Birinchi galda asosiy fizik xossalar: tashki sharoit ta'sirida jinslarning zichlanishi, masalan, tsementlanish, boglanish, kattiklik va boshkalar. 2.   Jinslarning suvga munosabati, suv utkazuvchanligi, suv sigimi, gilli jinslarning konsesgentsiya (namlangan) xolati, suvda eruchanligi va xokazo. 3.   Mexanikafiy xossalari: sikilishdagi mustaxkamligi, kattikligi, ya'ni shaxtalarda kazilma boyliklar kazila yotganida jinslarning karshilishi xamda koyalardagi turgunligi va xokazo. Yukori kayd etilgan belgilarni xisobga olib   F.P.Savernskiy tog jismlarini beshta asosiy gruppaga buladi. A   gruppa   —uta kattik   —koya tog jnslari, kattik koya tog («Skalno`e») jinslari. Ular uzidan suv utkazmaydi, suv shimimaydi, amalda deyarli sikilmaydi. Bu   tog jinslari mustaxkam bulib, mustaxkamlik chegarasi 20   MPa dan oshik, tik koya kurinishida buladi. Suvda erimaydi yoki biroz eriydi. Bu   gruppaga massiv kristallik, magmatik va metamofik tog jinslari, tsementlashgan chukindi: koglomerat, kumtosh, dolomit va oxaktoshlar kiradi. B   gruppa   —kattik   —yarim koya tog jinslari. Nisbatan kattik va kompakt jinslar («poluskalno`e»). Injenerlik   —geologik (kurilish) kursatkichlari A   gruppanikiga nisbatan pastrok. Yomon sikiladi, mustaxkamlik chegarasi 5...50   MPa. Uzidan suvni juda yomon utkazadi. Suvda xar xil eriydi. Kazilgan (otkos) koyaning turgunligi xuddi A   gruppa tog jinslari kabi. Bu   gruppaga chukindi tog jinslari, suvda eriydigan gips, angidrid, osh tuzi, kuchsiz tsementlangan tog jinslari, gilli slanetslar, kremniyli slanetslar, kremney va tog jinslari   —opokalar, kremniyli gillar, karbonatli tog jinsi   —gilli oxak toshlar, bur, chiganokli oxak toshlar, oxakli tuflar, organik tog jinslaridan toshkumir, yonuvchi slanetslar, muz bilan tsementlangan grunt (jins) li kiradi. V   gruppa   —zarrachalari boglangan (gilli) tog jinslaridir, ular suvni yomon utkazadi, amalda suv utkazmaydiganlari xam bor. Namlanuvchan, bosim ta'sirida sikiluvchan, namligi uzgarishi bilan xajmi xam uzgaradi. Mustaxkamligi va kattikligi namlik darajasiga boglik. Kiyaligi, balandligi zarrachalarning boglanishiga va karshilik kuchiga boglik. Kuruk xolatda kesilgan koyalar tik tura oladi, suv ta'sirida ba'zilari chukadi. Bu   gruppaga gillar, kumok, kumlok tuproklar, lyoss va lyossimon tog jinslari kiradi. G   gruppa   —zarrachalari boglanmagan tog jinslaridir. Bu   gruppaga kiradigan tog jinslari sikilmaydi, ammo govak kumlar sikiladi. Kiyaliklarida 30   — 0   burchak xosil kiladi, suvni yaxshi utkazadi. Kiyalik shakli tugri chizikdan iborat. Bu   gruppaga yirik parchalar va kumli tsementlashmagan tog jinslari, valunlar, shagal, kumlar, dolomedlar uni kiradi. D   gruppa. Maxsus tog jinslari. D   gruppa tog jinslariga torf, tuzli jinslar, suvli juda mayda kumlar (plo`vuno`), suniy xosil bulgan tog jinslari, ya'ni madaniy shaxar katlamlari, kurulish materiallari koldiklari, tugonlar va dambalar kurishda ishlatilgan tog jinslari kiradi. Litosfera katlimini xosil etgin bir yoki bir necha minerallardan tashkil topgan tabiiy birikmalar tog jinslari deb yuritiladi. Tog jinslari polimineral (kup mineralli) va monomineral (bir mineralli) bulishi mumkin. Polimineral tog jinslari ikki va undan kup minerallardan, monomineral tog jinslari esa bir mineraldan iborat buladi. Kup mineralli tog jinslariga granit, bazalt, lyoss va boshkalar misol bulib, ularning tarkibi kvarts ortoklaz, plagioklaz va slyuda minerallaridan iborat. Monomineral tog jinslariga oxaktosh, gps va marmar misol bula oladi. Ular xar xil giologik protsesslar ta'siri ostida xosil buladi. Bu   faktorlarning birinchi xili yer osti protsessi, ular ichki yoki endongen faktorli deb, ikkinchi xili esa litosferaning sirtki katlamlari protsessor, ular tashki yoki ekzogen protsessorlar deb ataladi. Ekzogen protsessi asosan kuyosh energiyasi xisobiga yuzaga keladi. Endogen protsessiga, masalan, vulkon xodisalari, tog xosil bulishini vujudga keltiruvchi kuchlar va boshkalar kiradi, ekzogen kuchlarga kuyosh energiyasi, shamol, suv va boshkalar kiradi. Endogen faktorli magmaning sovushi natijasida xosil buladigan tog jinslarining, masalan, granitli, porfirlar va boshkalarni vujudga keltiradi. Bu   tog jinslarining xosil bulishi magma va unda sodir buladigan protsesslar bilan boglikligi sababli ular magmatik yoki otkindi tog jinslari deb ataladi. Boshka tog jinslarining xammasi magmatik tog jinslaridan ma'lum fizik   —geologik xldisalar natijasida xosil buladi. Ekzogen faktorli ta'sirida tog jinslari parchalanadi, tarkibi va tuzilishi uzgaradi. Bularning natijasida chukindi tog jinslari   —kumlar, kum toshlar, loylar, oxak toshlar va boshkalar xosil buladi. Nixoyat, to jinslari suyuklangan magamaga yondoshishi va, shuningdek, litosferaning chukur kavatlarida joylashganlariga yukori bosim, yukori temperatura ta'sir etishi natijasida ularning tuzilishi va tarkibi kisman uzgaradi. Bu   xodisa ularning ichiga kirib kolgan ximiyaviy moddalar ta'sirida, ularni tashkil etuvchi elementlarning kaytadan gruppalanishiga olib keladi. Bunday jinslar metomorfik tog jinslari deb ataladi. Ularga gneyslar, rogoviklar, slanetslar va boshkalar kiradi. Chukindi tog jinslari yer yuzida azaldan mavjud bulgan tog jinslarining yemirilishi va ularning yigilishidan xosil buladi. Bu   tog jinslari kuruklikda xam, suv xavzalarinig tubida xam tuplanadi. Yerning pusti yukorida aytilgan uch xil tog jinslaridan tashkil topgan bulib, ammo uning massasini 95% magmatik va metomorfik tog jinslari tashkil kiladi. Chukindi tog jinslari yer yuzasida eng kup tarkalgan. EKZOGEN VA ENDOGEN JARAYONLAR VA ULARNING OKIBATLARI Injenerlik-geologiyasining birinchi kismida biz yerning shakli, ximiyaviy tarkibi, fizik xossalari va tuzilishini kurib chikdik. Lekin, litosfera doimo uzgarib turadi. Vakt utishi bilan yer yuzasining relfi uzgaradi; dengiz va okeanlar xamda ularning kirgok chegaralari almashadi; daryolar uz uzanini uzgartiradi, mavjud kullar kuriydi va yangilari xosil buladi. Tog jinslari va ularni tashkil kilgan minerallar yemiriladi xamda ulardan yangi tog jinslari va minerallar xosil buladi. Bu uzgarishlarni yer kobigining ichki kismida xam kuzatishimiz mumkin. Injenerlik-geologiyasi geologiya fanining bir kismi bulib, yer yuzasi va yer pustida buladigan injener-geologik jarayonlar bilan shugullanadi. Geologiyaning bu kismi fiziografik (fizik) geologiyaga taalluklidir. Bu masalani yoritishda geolog va geograflar olib boradigan izlanishlarning farki shundaki, geolog tabiiy jarayonlarning konuniyatlarini tarixiy yusinda tekshirsa, geograf geologlarning xulosalariga asoslanib, yer morfologiyasi konuniyatlarini Yer yuzasining xozirgi kurinishiga karab geografik nuktai nazardan tekshiradilar. Injener-geologik jarayonlar yerning xamma katlamlarida va ularning bir-biriga yondosh chegaralarida xam sodir buladi. Atmosferada sodir buladigan jarayonlarni meteorologiya, gidrosferadagilarini – gidrologiya, litosferadagilarini – litologiya urganadi. Atmosfera va litosfera chegarasida eol jarayonlar, gidrosfera va litosfera chegarasida denudatsiya, eroziya, abraziya jarayonlari yuz beradi. Yer katlamlari ichida esa, yer osti suvlvri xarakat kiladi, ya'ni gidrogeologik jarayonlar (karst, suffoziya, chukish va boshkalar) yuz beradi. Yer pustidagi xarakatlar geologiyada tektogenez yoki kengrok kilib aytganda geotektogenez deb ataladi. Magmaning xosil bulishi, xarakati, kotishi va aralashish jarayonlari magmatizm deb ataladi. Magma va lava xakida tushincha. Magma (zich moy –grekchadan) yer bagrining chukir kismidan chikib keluvchi gazsimon maxsulotlar bilan tuyingan sovishidan magmatik tog jinslari xosil bulivchi va yer karining asosiy kismini tashkil kiluvchi silikat korishma. Vulkan otilishidan magma yer yuzasiga okib chikadi, uzida erigan uchuvchi komponentlardan xolos buladi va lava deb nomlanadi. Zamonaviy tasavvurga kura 50km dan keyin agar yuza sharoitida bulganida tog jinslari moddalarini eritib yuboradigan 1500 S temperatura bulishiga karamasdan yer butun bir kattik jism deb yuritiladi . Lekin bu shu chukurlikda mavjud bulgan katta ya'ni 130 ming kgsG`sm* bosim evaziga yuz bermaydi .Shuning uchun yerning xar xil chukirliklarida anik termodinamik tenglik urnatiladi , bu tenglik xar kanday buzilishni - temperaturani ortishi yoki bosimning pasayishi moddaning suyuk xolatga utishga ,ya'ni magmaning shakilanishiga olib keladi. Magma planetaning yulduz xolatidan kolgan koldik eritma xisobiga emas, balki muayyan maydondagi termodinamik tengliknining buzilishidan kelib chikadi. Bu maydonlarda tektonik jarayonning keyingi yunalishiga boglik magmatik uchog shakilanadi, ya'ni intruziv formada yoki vulkan xarakati sifatida shakilanishi mumkin .Magmatizmning ikkala kurinishini xam –turli fizik-ximiyaviy sharoitda chikayotgan magmaning xar xil formalarda xarakti va sovishi aynan bir jarayonning uzidir. Yer ka'ridagi magmatizim–intruziv yer yuzasidagi–effuziv magmatizm deyiladi. Yerning chukir ka'rida materiyaning rivojlanishidan ajralayotgan energiya xisobiga boruvchi jarayonlar ichki yoki endogen jarayonlar deyiladi Endogen jarayonlarning Yer karidagi materiyaning bir formadan boshka formaga utishda uning xarakati va bulinishi natijasida yuzaga keladigan magnitizm , metamorfizm va deformatsiya kurinishlarida shakilanada .Bu jarayonlarning xarakteri va intensivligi borasida suz borganda bevosita uning otilayotgan vulkan , zilzila ,yorik va boshka deformatsiyalarning yer yuzasidagi shakillanishini kuzatish lozim . Endogen jarayonlarda materiyaning bulinishi foydali kazilmalarni juda muxim gruxlarini shakillanishiga ( kupchilik metall rudalarni , slyudalarni , kimmatbaxo toshlarni va boshkalarni ),shuningdek stixiyali fojia kurinishlarini keltirib chikaradi ,kaysiki ularni urganish ular bilan boglik bulgan fojialar xakida oldindan ogoxlantirish imkonini beradi . Shuning uchun endogen jarayonlarni urganish fakatgina ilmiy axamiyatga ega bulmasdan balki amaliy axamiyatga xam ega. Endogen jarayonlar chukur yer karidan chikayotgan magmaning shakilanishi va uning yer yuzasiga chikishi xisobiga yer tarkibini va shaklini uzgartiradi. Relyef xam chukir magmatik jinslar xam yer yuzasi sharoitiga mutlok turgun emas. Yer karida shakilangan jinslar usha sharoitdagina turgun bulib ular yer yuzasida ekzogen jarayonlar tasirida sutkali va mavsumiy teks turani uzgarishi ,suvning ,xavoning va tirik organizmlarning mexanik va ximiyaviy tasirida tezda buziladi .Natijada yer yuzasida turgin bulgan boshka yangi moddalar shakilanadi .Birlamchi magmatik tog jinslarining xisobiga yuzaga keladigan ikkilamchi materiyaning yangi formalari , yangi tog jinslari xosil buladi . Kuzatishlardan bizga malumki uzgarish va buzilish fakatgina yer karidan yer yuzasiga chikkan jinsgagina tegishli bulmaydi. Uzgarish yer yuzasida xosil bulgan jinslarni yerning chukirok zonalariga tushib kolishida yuz beradi. Masalan ,chukindi jinslarni yer karidan chikayotgan magma yakiniga ya'ni yukori tekstura va bosim tasiriga tushib kolishda ,yoki bulmasa yer kobigining deformatsiyasi natijasida temperatura va bosimning keskin uzgarishi xisobiga uzgaradi .Yer yuzasida shakillangan jinslar turgunlik xolati juda past kursatgichga ega ,jinslarning kayta shakilanishidan avvalgisiga uxshamaydigan yangi jinslar xosil buladi . Bu jinslar metamorfik tog jinslari, ularni xosil kiluvchi jarayonga metamorfizm jarayoni deyiladi. Metamorfizm jarayoni vaktida foydali kazilma konlari xam xosil bulishi mumkin, misol uchun asbest, talk, mramorlar, kupchilik metallar va boshkalar. Shunday kilib endogen jarayonlar ya'ni ichki agentlar doimo uzgartiradi va bir vaktni uzida yangi sharoitga turgun moddalar xosil kiladi, yer yuzasiga shakilangan materiya yer ka'rida turginsiz xolatda uchraydi, agar shu muxitga tushib kolsa ularni kayta shakilantiradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR : 1. Islomov O.I., Shoraxmedov SH.SH. Umumiy geologiya T., «Ukituvchi» 1971 yil. 2. Kuznetsov S.S. Geologiya ,UzSSR «Urta va oliy maktab», davlat nashriyoti,T., 1960. 3. «Geologiya lugati»UzSSR FA nashriyoti T.,1958. 4. Ananyev V.P., Peredelskiy A.V. Injenernaya geologiya. Iz-vo «Vo`sshaya shkola», M-1980. 5. Kurs obhey geologii, M., «Nedra», 1976. MA'RUZA № 36

Похожие

Tog` jinslarining xossalari
Tog` jinslarining mexanik va issiqlik xossalari
Tog' jinslari
Yer osti suvlarining balansi va zahirasi
Yer osti suvlarining balansi va zaxirasi gidrogeologik izlanish usullari. Suv resurslaridan okilona foydalanish va ularni muhofaza qilish