Тоғ жинсларининг физик-механик хусусиятлари - Геология - Рефераты

Тоғ жинсларининг физик-механик хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

574 KB

Тоғ жинсларининг физик-механик хусусиятлари . Режа: 1. Тоғ жинслари ва уларнинг физикавий-механикавий хоссалари 2. Тоғ жинслари ғоваклиги ва ўтказувчанлиги 3. Нефт ва газ уюмларининг асосий элементлари 4. Нефт ва газ конлари 5. Тоғ жинсларининг гранулометрик таркиби ва солиштирма юзаси 6. Тоғ жинсларида нефт, газ ва сувни нг жойлашиш шартлари

Таянч иборалар: мономинерал, полиминерал, хемоген, зичлик, ғоваклик, ёриқлик, тоғ босими, қатлам босими, структура, текстура, деформация, образивлик, динамик мустаҳкамлик, бурғиланувчанлик. Тоғ жинслари ва уларнинг физикавий-механикавий хоссалари Тоғ жинслари деб бир хил ёки турли минераллар ҳамда бошқа жинслар бўлакларидан таркиб топган, ер қобиғини ташкил этувчи мустаҳкам ёки юмшоқ бирикмаларга айтилади. Ер шари хилма-хил тоғ жинслари ва минераллардан ташкил топган. Литосферани ташкил қилувчи тоғ жинслари (оҳактош, гранит, қум, гил, тупроқ) асосан турли минераллар йиғиндисидир. Шунинг учун тоғ жинсларини ташкил қилган минераллар билан танишмасдан, уларнинг физик, кимёвий хоссаларини ўрганмасдан тоғ жинсларини билиш қийин. Ер қобиғининг ичида ва сиртида бўлиб турадиган турли хил физик- кимёвий жараёнлар натижасида вужудга келган табиий кимёвий бирикмалар минераллар деб аталади. Тоғ жинсларини ҳосил қилувчи минераллар ўзига хос физик-кимёвий хусусиятга эга. Табиатда маълум бўлган минераллар тури 3000 тага яқин бўлиб, кўпчилиги қаттиқ, қисман суюқ ва газ ҳолида учрайди. Тоғ жинсларини ташкил қилувчи муҳим минераллар тури 50 тадан ошмайди ва улар асосан 9 та кимёвий элемент (О, Si , F е, А I , К, N а, C а, М g , H ) лардан ташкил топган. Тоғ жинсларини ташкил қилувчи муҳим минералларнинг ўзига хос физик хусусиятлари бўлади, ана шу хусусиятларига кўра бир минерални иккинчисидан ажратиш мумкин. Минералларнинг морфологияси уларнинг қандай моддалардан таркиб топганлигига ва у моддаларнинг молекула, атом ва ионли ички тузилишига боғлиқ. Ана шунга кўра минераллар ҳар хил геотермик шаклларда қотади, яъни кристалланади. Минералларнинг кристалланиш хоссаларини кристалллография фани ўрганади. Минералларнинг кристалланиш хоссаси уларнинг бошқа аморф (шаклсиз)

моддалардан фарқ қилишда асосий белги бўлиб хизмат қилади. Кўпчилик минераллар (қаттиқлари) кристалл, жуда оз қисми аморф ҳолда учрайди. Масалан, кристалланган минералларга куб шаклида кристалланувчи ош тузи (галит), флюорит, олмос, магнетит ва бошқалар киради, аморф шаклидаги минералларга эса фосфорит, опал ва бошқа шу кабилар мисол бўла олади. Тоғ жинслари ер қобиғининг қаърида (ички қисмида) ёки унинг юзасида бўладиган геологик жараёнлар натижасида ҳосил бўлади. Тоғ жинслари ҳосил бўлиш шароитларига кўра магматик, чўкинди ва метаморфик турларга бўлинади. Тоғ жинсларини тавсифлашда уларнинг тузилмаси ва текстураси муҳим аҳамиятга эга. Тузилма - бу тоғ жинсларни ташкил этувчи минераллар ва бошқа жинс бўлакларининг ўлчамлари, шакли ва ўзаро мунособатларини тавсифловчи хусусиятидир. Текстура - тоғ жинсларини ташкил этувчи қисмларнинг (бўлакларнинг) унда тарқалиш хусусиятларини тавсифловчи белгиси. Органоген жинслар асосан чиғаноқлар ёки оддий организмлар скелетлари бўлакларидан ташкил топган турли оҳактошлар ва кремнийли жинслардан иборат. Уларга ёнувчи сланцлар, нефт ва бошқалар киради. Уларнинг ҳосил бўлишида кимёвий жараёнлар катта роль ўйнайди, лекин нефт органик йўл билан ҳосил бўлади. Пирокластик жинслар (грекча: «Pyr»–олов, «clastikos»-майдаланган) генетик жиҳатдан магматик жараёнлар билан боғлиқ, ҳосил бўлиши ва ташқи кўринишига кўра чўкинди жинслар гуруҳига киради. Атмосферага отилган вулқон маҳсулотлари ерга тушади ва одатдагидай бўлакланиб боради; сув оқимларида уларнинг тоғ жинсига айланиши чўкинди жинслар ҳосил бўлишидан деярли фарқ қилмайди. Ингрибитлар бунга кирмайди, улар совиб улгурмасдан ерга тушиб мустаҳкам вулқон жинсларини ҳосил қилади. Пирокластик жинслар бўлакларининг ўлчамлари катталикларига кўра таснифланади: вулқон кули заррачаларининг ўлчамлари 1 мм гача, вулқон қуми 1-2 мм гача, вулқон бомбаси 30 мм дан катта бўлади.

Қатлам деб тахминан ўзаро параллел бўлган юзалар билан чегараланган бир хил таркибли геологик ҳосилага айтилади. Қатламлар ер қобиғида жойлашувларига кўра: горизонтал, қия ҳолатда ва бурмаланиб ётган ҳолатларда учрайди. Бурма деб тектоник кучлар таъсирида чўкинди, вулқон ва метаморфик тоғ жинслари қатламларининг пластик деформацияси туфайли тўлқинсимон букланишига айтилади. Тоғ жинсларининг ғоваклиги деб, уларнинг орасидаги қаттиқ жинслар билан тўлмаган ғовак ва дарзликларга айтилади. Ғоваклар ҳосил бўлишига кўра бирламчи ва иккиламчи турларга бўлинади. Бирламчи ғоваклар тоғ жинслари ҳосил бўлаётганда заррачалар орасида бўшлиқлар қолиб кетишидан юзага келади. Иккиламчи ғоваклар эса тоғ жинслари қатламлари таркибидаги сувда осон эрийдиган минералларни ер ости сувлари билан ювилиб кетишидан юзага келади. Ер қобиғининг тектоник ҳаракатлари натижасида қатламларда дарзликлар ҳосил бўлади. Ўтказувчанлик коллекторнинг муҳим кўрсаткичи бўлиб, жинсларнинг ўзи орқали суюқлик ва газларни ўтказиш хоссасини тавсифлайди. Ўтказувчанлик бирлиги сифатида дарси (Д) қабул қилинган. Ўтказувчанлиги 1 Д га тенг тоғ жинси, 1 см 2 майдони орқали қовушқоқлиги 1 сПз бўлган 1 см 3 суюқликни босимлар фарқи 1 кгс/см 2 бўлганда 1 секунд давомида ўтказа олади. Нефтли қумтошларнинг ўтказувчанлиги катта диапазонда ўзгаради – 0,05 Д дан 3 Д гача, дарзли оҳактошларники –0,005 Д гача. Ўтказувчанлик ғовакларининг ўлчамлари ва конфигурацияси (заррачаларнинг катталиги) заррачаларнинг зичлашуви ва ўзаро жойлашиши, жинсларнинг дарзлилигига боғлиқ. Магматик тоғ жинслари магманинг чуқурликда ер қобиғи ичида совиб кристалланиши ёки ер юзасига қуйилиб қотиши натижасида ҳосил бўлади. Магматик тоғ жинслари ҳосил бўлиш шароитларига кўра интрузив (плутоник) ва эффузив (вулқон) турларга ажратилади. Интрузив жинслар магмани ернинг ички қисмида совиб кристалланишидан ҳосил бўлади. Бу

жинсларнинг тузилмаси бир-биридан фарқ қилади. Интрузив жинслар тўлиқ кристалл тузилмаси билан тавсифланади, яъни кристаллар билан бир қаторда вулқон шишаси ёки ҳосил бўлиши тез совуш билан боғлиқ бўлган ёпиқ кристалл масса катта рол ўйнайди. Ер қобиғининг юзасига яқин қисмида интрузивлардан нордон жинслар (грангатоидлар), эффузивлар ичида эса асосли жинслар (базальтоидлар) кенг тарқалган. Ер қобиғининг юзасига яқин қисмида интрузивлардан нордон жинслар (грангатоидлар), эффузивлар ичида эса асосли жинслар (базальтоидлар) кенг тарқалган. Чўкинди тоғ жинслари ер юзасида аввал ҳосил бўлган тоғ жинсларининг емирилиши ва қайта ётқизилиши натижасида ҳосил бўлади. Чўкмалар асосан сувли муҳитда - кўл, дарё, денгиз ва океанларда ва гоҳида қурукликларда тўпланади. Нефт ва газ геологиясида чўкинди жинслар, нефт ва газ генетик жиҳатдан ўзаро боғлиқ бўлган объект сифатида ўрганилади. Чўкмалар учун матераллар асосан қурукликда емирилган тоғ жинслари ва минераллар бўлаклари; бевосита эритмалардан ҳосил бўлган кимёвий чўкмалар; ҳайвонот ва ўсимлик қолдиқлари ҳамда уларнинг ҳаёт фаолияти маҳсулотлари, вулқон отқинди бўлаклари бўлиши мумкин. Шунга мувофиқ чўкинди тоғ жинслари туртта гуруҳга ажратилган: бўлакли, кимёвий (химоген), органоген ва пирокластик. Чўкмалар қоидага мувофиқ тоғ жинси ҳисобланмайди. Чўкма унинг устига бошқа чўкмалар ёткизилгандан сўнг тоғ жинси ҳисобланади. Масалан, дарё қуми -чўкма; качонки у гил ёки бошқа чўкмалар билан қопланса тоғ жинси бўлади, бунда у ўзининг юмшоқлиги ва сочилувчанлигини сақлаб қолади. Кўпчилик чўкмалар тоғ жинсига айланиб диагенез босқичини ўтади, яъни сувни йўқотиш ҳисобига зичлашиш жараёни, қайта кристалланиш, цемент ҳосил бўлиши ва бошқалар. Тоғ жинслари бўлаклари ва минераллар чўкмага тушишдан аввал катта масофани босиб ўтиши лозим. Одатда бўлаклар бу масофани сув оқимида ўтади. Бўлаклар бир ердан бошқа жойга кўчиб думолоқланади, силлиқланган шаклга келади.

Химоген жинслар кимёвий таркиби бўйича турлича бўлади. Келиб чиқишига кўра гилларнинг ҳам катта қисми кимёвий жинсларга киради. Гиллардаги гилли минералларнинг ўлчамлари 0,005 мм дан ошмайди; диагенез босқичини кечирган гиллар аргиллитлар дейилади. Аргиллитлар қаттиқ ва гиллар каби сувда намланмайди. Химоген жинслар орасида кимёвий ва биокимёвий оҳактошлар, доломитлар, кремнийли жинслар, сульфатлар ва галогенидлар, темирли, фосфатлар ва бошқалар кенг тарқалган. Чўкинди жинслар бўлаклари тўрган жойида вақт ўтиши билан тўпланган ҳар бир бўлак орасига эриган оҳак ёки гил кириб, уларнинг бирини иккинчиси билан бириктиради. Бириктирувчи (цементловчи) модда ҳар хил: гилли темирли, охакли, кремнийли, фосфоритли ва аралаш (гилли-оҳакли) модда бўлиши мумкин. Чўкинди жинсларнинг тавсифлашда уларнинг цементловчи қисми аниқланилади. Жинснинг зичлиги, қаттиқлиги ва тузилиши унинг цементловчи қисмга боғлиқ. Метаморфик жинслар ер қобиғида жуда кенг тарқалган. Метаморфик жинслар мавжуд жинсларнинг юқори ҳарорат ва босим таъсирида қайта кристалланиши билан боғлиқ бўлган метаморфик жараёнлар натижасида ҳосил бўлади. Метаморфизмда бошланғич жинсларнинг минерал таркиби ҳарорат ва босимнинг ўзгаришига сезгир бўлганлиги сабабли тез ўзгаради. Бундай минераллар янги шароитларда атроф муҳит билан ўзаро мувозанатдан чиқади ва қайта кристалланиб мустаҳкам жинсларга айланади. Бунга кўпинча метаморфизм жараёнида учувчан компонентлар, сув ва углекислоталарнинг иштироки сабаб бўлади. Жинсларнинг минерал таркибига боғлиқ равишда уларнинг тузилмаси ҳам ўзгаради. Турли шароитларда метаморфизм ҳар хил натижаларга олиб келади. Шунинг учун регионал метаморфизм, автоморфизм, диноамоморфизм ва ультра метаморфизмларда ҳосил бўлган жинслар бир биридан фарқ қилади. Бу жинслардан метасомотоз жараёни жинслари кимёвий таркибининг кескин ўзгарувчанлиги билан фарқ қилади.

Чўкинди тоғ жинсларини текширганда, худди отқинди жинслардагидек уларнинг тузилмаси билан текстурасига эътибор берилади. Чўкинди жинсни ташкил килувчи доначаларнинг шакли, ўлчамлари ва тузилишига унинг тузилмаси деб аталади. Чўкинди жинслар ўз таркибидаги доначаларининг катта кичиклигига қараб ҳар хил гуруҳларга бўлинади. Чўкинди жинслар таркибидаги доначаларнинг жойлашиш тавсифига ва бир-бирига бўлган муносабатига текстура деб айтилади. Чўкинди тоғ жинсларида доначаларнинг жойлашиш тавсифига кўра: тартибсиз, варақсимон, черепицасимон, жимжима ёки тўлкинсимон кўринишлардаги текстуралар бўлади. Қатламларнинг горизонтал ётиши қатламланиш чегараларининг ер юзасига нисбатан умумий горизонтал ёки унга яқин тутган ўрни билан тавсифланади. Қатламларнинг ер қобиғида мутлоқ горизонтал ётиши табиатда жуда камдан-кам учрайди. Ер қобиғида қатламларнинг горизонт текислигига нисбатан бир томонга маълум бурчак остида ётиши қия (моноклинал) ётиш деб юритилади. Қатламларнинг қия ётиши ҳолати горизонтал ёки унга яқин бўлган юзада тўпланган тоғ жинслари қатламларининг тектоник кучлар таъсирида бирламчи вазиятини ўзгартиришидан вужудга келади. Харитада қатламларнинг қия ётганлигини уларнинг чегаралари рельеф горизонталларини кесиб ўтганлигидан аниқлаш мумкин. Бурмалар орасида уларнинг антиклиналь ва синклиналь деб аталувчи икки асосий тури ажратилади. Антиклиналь бурма қавариқ тузилма бўлиб, қатламларнинг букланиш марказида нисбатан қари, атрофида эса тобора ёш қатламлар ер юзасига очилиб ётади. Синклиналь бурма эса ботиқ тузилма бўлиб, унинг марказий қисмида ёш қатламлар, атрофида эса тобора қари тоғ жинслари ер юзасига очилиб ётади. Ҳар бир бурма маълум элементлардан ташкил топган бўлади. Бурмаларда қатламларнинг букланиш жойи бурма қулфи ёки ядроси дейилади. Синклиналь бурмалар учун ядро ўрнига мульда

деган ибора қўлланилади. Бурманинг қулфига туташган қисмлари бурма қанотлари деб аталади. Тоғ жинслари қатламларини яхлитлигининг ички ва ташқи кучлар таъсирида бузилиши туфайли уларда ҳар хил ер ёриқлари ҳосил бўлади. Узилиш юзаси бўйича ажралган тоғ жинслари блоклари бир-бирига нисбатан ўз вазиятларини ўзгартмаган ёки катта масофаларга сурилган бўлиши мумкин. Узилмали тузилмалар ана шу белгиларига қараб иккита катта гуруҳга бўлинади. Биринчи ҳолда улар дарзликлар ва иккинчи ҳолда сурилмали ер ёриқлари деб юритилади. Ўз бағрида нефт, газ ва сувни сақлай олиш ва ишга тушурилганда уларни бера олиш қобилиятига эга бўлган тоғ жинслари коллекторлар деб юритилади. Коллекторнинг асосий қисми чўкинди жинслардан ташкил топган. Терриген (қумлар, қумтошлар, алевролитлар ва бир қанча гилли жинслар) ва корбанат жинслар (оҳактошлар, бур, доломитлар) нефт ва газ коллекторлари ҳисобланади. Коллектор жинслар қатлам флюидлари (нефт, газ ва сув) ҳаракатланиши мумкин бўлган ғовак, дарзлик ва бўшлиқлар тизими бўлиб, асосан ўзига хос бўлган иккита белгиси: ғоваклиги ва ўтказувчанлиги билан тавсифланади. Бўшлиқларга эга бўлган ҳамма тоғ жинслари нефт ва газ учун ўтказувчан, яъни коллектор бўла олмайди. Шунинг учун коллектор тоғ жинсларининг хоссаларини ўрганишда уларнинг фақатгина ғоваклиги эмас балки ўтказувчанлиги ҳам аниқланади. Тоғ жинсларининг ўтказувчанлиги бўшлиқларнинг кўндаланг (флюидларнинг ҳаракати йўналишига) ўлчамларига боғлиқ. Тоғ жинсларининг ғоваклиги деб, уларнинг орасидаги қаттиқ жинслар билан тўлмаган ғовак ва дарзликларга айтилади. Ғоваклар ҳосил бўлишига кўра бирламчи ва иккиламчи турларга бўлинади. Бирламчи ғоваклар тоғ жинслари ҳосил бўлаётганда заррачалар орасида бўшлиқлар қолиб кетишидан юзага келади. Иккиламчи ғоваклар эса тоғ жинслари қатламлари таркибидаги сувда осон эрийдиган минералларни ер ости сувлари билан

ювилиб кетишидан юзага келади. Ер қобиғининг тектоник ҳаракатлари натижасида қатламларда дарзликлар ҳосил бўлади. Ғ овакликлар ёки б ўшлиқлар ў лчамларига қараб қуйидаги турларга бўлинади: ўта капилляр ғоваклар (>0,5 мм), уларда сув, нефт ва газ гравитацион кучлар таъсирида эркин жойлашади; капилляр ғоваклар (0,5- 0,0002 мм), бундай ғовакларда молекуляр боғланиш кучли бўлганлиги сабабли суюқликларнинг ҳаракати жуда қийин кечади; субкапилляр ғоваклар (<0,0002), бундай бўшлиқлар гилли жинсларга хос бўлиб, сув, нефт ва газни ўтказмайди. Барча коллекторлар бўшлиқларининг тавсифларига кўра уч турга бўлинади: грануляр ёки донадор (бўлакли жинслардан иборат), дарзли (ҳар қандай тоғ жинси) ва ковакли (карбонат жинслар). Ҳалқаро ўлчамлар тизимида узунлиги 1 метр, юзаси 1 м 2 бўлган тоғ жинсидан 1 Па га тенг босимлар айирмасида 1 м 3 ҳажмдаги қовушқоқлиги 1 Па·с бўлган суюқлик ўтганда ўтказувчанлик 1 м 2 га тенг ҳисобланади. Қатламларнинг коллекторлик хоссаларини ўрганиш керн намуналари, кон геофизикаси татқиқотлари материаллари ва қудуқларни оқимга синаш маълумотлари бўйича амалга оширилади. Коллектор жинсларидаги нефт ва газ тўпламлари устидан флюидлар (нефт, газ ва сув) учун ўтказмас бўлган тоғ жинслар и билан беркилмаган бўлса нефт ва газнинг тўпламда сақланиш имконияти бўлмайди . Нефт ва газ уюмларини нг устки ва атрофида жойлашган ва уни қамра б турувчи кам ўтказувчан тоғ жинслари қопламалар деб юритилади. Қоплама жинсларга гиллар, тузлар, гипслар, ангидридлар ва карбонат жинсларнинг бир қанча турлари киради. Нефт ва газ саноатининг ривожланиш даврининг бошланиши дастлабки йилларида нефт ва газ тоғ жинсларининг катта бўшлиқларида ёки йирик ёриқларида пайдо бўлади деган фикрлар кўпчилик мутахассислар томонидан илгари сурилган. XIX асрнинг 60 йилларида улуғ рус олими Д.И. Менделеев нефт ва газнинг қолдиқ тоғ жинсларида тўпланиши ва бу

жинсларда жуда кичик бир-бири билан туташган бўшлиқлар мавжуд деган ғояни илгари сурган. Ундан кейинги йилларда нефт ва газ қудуқларини бурғилашда, маҳсулдор қатлам тоғ жинсларидан керн олишда ва уни ўрганищда олим томонидан илгари сурилган бу ғоя тўлиқ ўзининг тасдиғини топди. Нефтли, газли, газ-конденсатли ва бошқа шу турдаги конларнинг маҳсулдор қатламларини ташкил этувчи тоғ жинслари қуйидаги хоссалар: ғоваклилик; ўтказувчанлик; гранулометрик таркиби ва солиштирма сирти; эластиклик, ёруғликка қаршилик, сиқилиш ва бошқалар ( механик хоссалари); тоғ жинсларининг ҳар хил жойлашувида нефтгаз, газ ва сувга тўйинганлиги; нефт, сув ва газнинг ўзаро таъсир этишидаги молекуляр сирт таранглиги кабилар билан тавсифланади. Маҳсулдор қатламдаги нефтли ва газлилик уюмларининг юқорида келтирилган хоссаларнинг кондан фойдаланиш даври сўнгги босқичида маҳсулотларни олиш ва маҳсулдор қатламни мақбул шароитларда ишлатиш шартлари билан узвий боғлиқлиги тоғ жинсларининг асосий тавсифларидан ҳисобланади. Тоғ жинсларининг механик хоссаларига - уларни эластиклиги, ёрилишга мустаҳкамлиги, сиқилишга мустаҳкамлиги, пластиклиги кабилар киради. Қатламда босим пасайганда ғоваклик муҳити ҳажми бўйича тоғ жинслари заррачалари эластик кенгайиши юзага келади ва юқори қатламда жойлашган тоғ жинслари тоғ босими таъсирида қатлам танасининг зичланишига олиб келади. Бундай зичланиш натижасида маҳсулдор қатламда ҳажмий ғоваклик муҳити камаяди ва бунинг эвазига суюқлик қатлам ғоваклигидан сиқиб чиқарилади. Тоғ жинслари ўзининг ғоваклик ҳажмини босим ўзгариши таъсирида ўзгартиради ва конни ишлатиш жараёнида босимнинг қайта тақсимланиши содир бўлади. Тоғ жинсларининг муҳим кўрсаткичларидан бири унинг сиқилувчанлик коэффициенти ҳисобланади. Агар тоғ жинсига ташқи босим таъсир қилса ундан олинган намуна ҳажми ва ғоваклиги бутун ҳажм бўйича

кичраяди. Ташқи таъсир этувчи босим таъсири олинганда эса намуна ҳажми ва унинг ғоваклиги бошланғич қийматигача тикланади. Тоғ жинси ғоваклиги ҳажмининг ўзгариши Гук қонуни бўйича содир бўлади: P V V     0 (3.1) P V V    0  (3.2) бу ерда: ∆V - босим қийматининг ΔР га ўзгарганда тоғ жинси ғоваклиги натижасида ҳажмининг ўзгариши, м 3 ; β - ғовак муҳитнинг эластик ҳажми ўзгариши, Па -1 . Нефт таркибли тоғ жинсларининг эластик ҳажмий коэффициенти лаборатория шароитларида аниқланган қийматлари β =(0.3÷2) . 10 -5 Па -1 оралиқларида ўзгаради. Тоғ жинсларининг эластик ҳажми коэффициенти унча катта қийматга эга бўлмаса ҳам, нефт ва газ ғоваклик муҳитининг ҳам эластик деформация жараёни қатлам ҳолатига амалий жиҳатдан таъсир қилади. Қатлам ҳолатида нефт ва газ қазиб олишда босим ўзгарганда бу қиймат миқдор бўйича ошади. Шунинг учун тоғ жинсининг мустаҳкамлиги, сиқилиши ва ёрилиши каби тавсийларини билиш амалий жиҳатдан муҳим ахамиятга эга. Айниқса тоғ жинсларининг бу хоссалари қудуқларни торпедалаш усули билан ёриқлар очиб юксизлаштиришда, қатламни гидроёришда ва бошқа шу кабиларда жуда муҳимдир. Баъзи бир тоғ жинсларининг сиқилишга мустаҳкамлик қийматлари қуйидагича: базальтлар учун - 5000∙10 5 Па гача; зичламали оҳактошлар учун - 2600∙10 5 Па гача; оҳактошли цементлашган қумтошлар учун - 200 ÷ 1000∙10 5 Па ва сланцлар учун - 1000∙10 5 Па гача. Тоғ жинсларининг сиқилишга мустаҳкамлиги жуда юқори бўлиб, деформацияга ва бошқа турдаги мустаҳкамликга унча юқори эмас, масалан,

тоғ жинсларида чўзилишга мустаҳкамлик сиқилиш мустаҳкамлигининг 0,2 қийматига тенг бўлади. Тоғ жинсларининг мустаҳкамлиги уларнинг механик парчаланишга қаршилик кўрсатиш қобилияти бўлиб, жинслар сиқилишга катта қийматда қаршилик кўрсатади. Тоғ жинсларининг ёрилиши, эгилиши ва силжиши жараёнида мустаҳкамлиги кичик бўлиб, унинг сиқилишдаги мустаҳкамлигининг ўндан бир ёки юздан бир улушига тенг бўлади. Оҳактошларнинг мустаҳкамлиги унинг таркибида лойли заррачалар миқдорининг кўпайиши билан пасайиб боради. Шунингдек, қумоқтошлар мустаҳкамлиги ҳам оҳактошли таркибда лойли заррачаларнинг кўпайиши билан камаяди. Оҳактошлар ва қумоқтошлар сувга тўйинтирилгандан кейин уларнинг мустаҳкамлиги дастлабки қийматидан 20-45 % гача пасаяди. Тоғ жинслари пластиклик ҳоссаси, яьни катта босимда ёриқлар пайдо бўлмаслик хусусиятлари, чуқур қудуқларни бурғилашда ҳар хил мураккабликларнинг пайдо бўлишига қаршилик кўрсатиш қобилиятини белгилайди. Жуда катта чуқурликдаги тоғ жинслари ўзидан юқорида жойлашган тоғ жинслари массаси таьсирида бўлганлиги учун бурғилашда мураккабликларга ёки ҳар хил мушкулотларга олиб келиши мумкин. Ер қобиғида бурмаларнинг шаклланиши текис эгилишли қавариқли ёки ботиқли эгилмалар тоғ жинсларининг пластик хоссалари натижасида содир бўлади. Тоғ жинслари ғоваклиги ва ўтказувчанлиги Тоғ жинслари ғоваклиги деганда уларнинг ҳажми бўйича қаттиқ моддалар билан тўлмаган қисмлари: ғоваклар, ёриқлар, коваклар, ҳар хил бўшлиқлар ва шу кабилар тушунилади. Тоғ жинсларининг ғоваклиги унда нефт, газ ва қатлам сувларининг ўзаро аралашиш имкониятларини аниқлайди. Ғовакликни тавсифлаш учун ғоваклик коэффицентидан фойдаланилади. Тоғ жинслари ғоваклик коэффиценти тоғ жинсининг умумий ҳажми бўйича

унинг қанча қисмини бўшлиқ эгаллаганлигини кўрсатади. Барча турдаги ғоваклар ўзларининг ўлчамларига боғлиқ ҳолда юқори капилляр (>508 мкм), капилляр (508-0,2 мкм) ва субкапилляр турларга бўлинади. Юқори капилляр ка-налларда сув, нефт ва газ гравитацион куч таъси-рида эркин силжийди. Капилляр каналларда эса молекуляр илашиш (ад-гезия) кучларининг пай-до бўлиши эвазига суюқ-ликнинг ғовак мухитдаги ҳаракати қийинлашади. Субкапилляр ғоваклик лойли тоғ жинслари учун тегишли бўлиб, сув, нефт ва газнинг ҳаракатини чеклайди. Бундай ғовак-ларда суюқлик сизилиши (фильтрацияси) содир бўлмайди. Маҳсулдор қатламларда нефт ва сувнинг ҳаракатланиши ўзаро туташ бўлган ғовак каналларда ўлчамлари қийматлари 0,2 мкм дан катта бўлгандагина содир бўлади. Ғоваклилик умумий, очиқ ва самарадор турларга бўлина-ди. Тоғ жинсларидаги барча турдаги ғовакларнинг йиғин-диси (бўшлиқ, ковак, ёриқ- лик ва шу кабилар) умумий (абсолют) ёки назарий ғовак-лик деб аталади. Умумий ғоваклик ғоваклилик коэф-фиценти билан тавсифлана-ди ва умумий ғовак ҳажм-нинг бирлик ҳажмга нисба-тига тенг. Ғоваклилик коэф-фиценти сонли ёки фоизли қийматларда ифодаланиши мумкин. Тоғ жинсларининг тўлиқ (абсолют) ғоваклиги қуйидаги формула орқали ифодаланади:гов гов гов V V m  бу ерда: говV - ғовак мухитнинг умумий ҳажми; ум V - тоғ жинсининг тўлиқ ҳажми. Ғоваклик коэффицентини % да қуйидагича ифодаланади: % 100  ум гов F V V m Тоғ жинсининг умумий ғоваклиги тоғ жинсини ташкил этувчи доналар-нинг ўзаро жойлашуви хусусиятларига ва турли хилдаги моддаларнинг мавжудлигига, доналар оралиғидаги қатламча-ларнинг ўзаро бирикиб қотиш хусусиятларига боғлиқ. Тоғ жинсларини ташкил этувчи заррача-ларнинг шакллари ҳар ҳил бўлади. Тоғ жинс-лари жуда майда бир хил диаметрдаги заррачалар-дан ташкил топган бўлса, унда тоғ жинсларининг умумий

ғоваклилик ҳаж-ми уни ҳосил қилувчи заррачаларнинг ўзаро жойлашув ҳолатларига боғлиқ бўлади. Баъзи ҳолларда тоғ жинслари заррачалари оралиғида елимланган қатламча-ларнинг мавжудлиги ғо-ваклик ўлчамларини кич-райтиради ёки тўлиқ ғо-вакликни беркитиб қўяди. Тоғ жинслари асосий хос-салари юқори даража-даги ғоваклик каналлари- нинг ўлчамлари (капил-ляр, субкапилляр ва юқори капилляр) билан аниқланади. Капилляр каналларга диаметри 0,002 - 0,5 мм-гача бўлган каналлар, субкапилляр каналларга диаметри 0,002 мм дан кичик, юқори капиллярга эса диаметри 0,5 мм дан катта бўлган каналлар киради. Табиий шароит-ларда субкапилляр ғовак-ликларда суюқликлар-нинг ҳаракатланиши йў-налиши бўйлаб босим-нинг камайиши содир бўлмайди. Бундай ҳолат- ларда ғоваклик канал-лари деворлари оралиқ-ларидаги масофа жуда кичик бўлганлиги учун суюқлик ғоваклик девор-ларининг молекуляр тортиш таъсирида бўла-ди ва ғовакликларда ҳа-ракатланмасдан ушланиб туради. Турли хилдаги тоғ жинслари учун ғовак-лик коэффициентлари-нинг қийматлари ўзга-риш чегаралари 3.1-жадвалда келтирил-ган. Тоғ жинсларидаги очиқ ғо-акликларни нефт, газ ва сув эгаллайди, уларни қуршаб турган ғовакликларда бошқа моддалар бўлиши мумкин. оғ жинсларида умумий ғо-акликларини нефт, газ ёки сувга тўлдирилган /говV ҳажмининг тоғ жинсидаги ҳамма умумий ғоваклик говV ҳажмига нисбати тўйиниш коэффициенти дейилади. % 100 '   гов гов H V V R Тўйиниш коэффициенти қолдиқ тоғ жинсларида ғовакликларнинг туташ ҳажмини тавсифлайди. Тўйиниш коэффиценти қанчалик катта бўлса маҳсулдор қатламда шунчалик кўп нефт ва газ жойлашган бўлади. Ғо- вакликлардаги нефт, газ ва сув билан тўйиниши ётиш чуқурлигининг ошиши билан ғоваклик каналларида суюқлик-ларнинг ҳаракатланиши ғоваклик ўлчамларига боғлиқ равишда ўзгара-ди. Ғовакликлар диамет-ри қанчалик

катта бўлса нефт ва сув шунчалик ен-гил кириб боради. Улар оғирлик кучи таъсирида ғовак каналлар бўйлаб каттароқ масофага сил-жиши мумкин. Суюқлик-ларни кичик диаметрли ғовакликларга кириб бо-риши учун (капилляр ғовакликларда) катта бо-сим талаб қилинади. Бун-дай ҳолларда суюқлик-нинг ғовак каналлар бўй-лаб ҳаракатланиши жуда қийин кечади. Тоғ жинсларида нефт, газ ёки сувнинг тўпланиши учун ғовакликларнинг ўзаро туташуви унинг муҳим кўрсаткичларидан бири ҳисобланади. Қолдиқ тоғ жинсларида ғоваклик, бўшлиқ ва ёриқларнинг ўзаро бир-бири билан туташуви қанчалик катта бўлса нефт, газ ва сув қатламда шунча яхши силжийди, яъни эркин ҳаракатлана олади. Тоғ жинсларида ғовакликлар бир қисми бир-бири билан ўзаро боғланмаган ҳолда ҳам бўлади. Бундай ҳолларда ғовакликлар бекитилган ғовакликлар дейилади ва суюқликларнинг сизилиши имконини бермайди яъни сизилишга ишлашда қатнашмайди. Шу билан биргаликда бундай бекитилган ғовакликлар газ ёки сув билан тўлдирилган бўлиши ҳам мумкин. Шунга боғлиқ ҳолда ғоваклик очиқ турдаги ғовакликка ажратилади. Очиқ турдаги ғоваклик очиқ ғовакликларнинг тоғ жинси ҳажмига нисбати сифатида ифодаланади. Баъзи бир каналлар диаметрлари кичиклиги туфайли каналлар деворларининг намланиш даражаси кичик бўлади. Бундай турдаги каналларда нефт ва газнинг ҳаракатланиши содир бўлмаганлиги учун самарасиз ҳисобланади. Самарали ғовакликлар ҳажмининг тоғ жинси бирлик ҳажмига нисбати самарали ғоваклик дейилади (сонли қийматларда ёки фоизларда ифодаланади). жадвал Тоғ жинсларини ғоваклигини ўзгариш чегаралари № Тоғ жинслари Ғоваклик ко э ффиценти, бирлик улушида 1 Қ умо қ тош 0,035-0,29 2 О ҳ актошлар ва дала ғ иштлар 0,005-0,330

3 Қ ум 0,060-0,520 4 Лой 0,060-0,500 5 Лойли сланцлар 0,005-0,014 Тоғ жинслари ўзи орқали босимлар фарқи ҳисобига суюқлик ва газни ўтказиш қобилиятига ўтказувчанлик деб аталади. Тоғ жинсларини ўтказувчанлиги ўтказувчанлик коэффициенти билан тавсифланиб, Дарси чизиқли сизилиш (фильтрация) қонуни формуласи бўйича аниқланади. Бу қонун бўйича суюқлик сизилиши тезлиги ғовакликлардаги босимлар фарқига тўғри пропорционал ва қавушқоқликка тескари пропорционал: L P K V     ( 3. 3) бу ерда : V - чизиқли сизилиш (фильтрация) тезлиги, м/сек ; К – ўтказувчанлик коэффициенти; µ - суюқликнинг динамик қовушқоқлиги, Па∙C; ∆P – суюқликнинг ҳаракат йўналиши бўйича ∆L масофада босимлар фарқи, Па; ∆L - намунада олинган икки нуқта оралиғида масофа, м. Чизиқли сизилиш тезлиги F Q V  эканлигини ҳисобга олиб уни (3.3) формулага қўйилса, у ҳолда ўтказувчанлик коэффициентини қуйидагича ифодаланади: P F L Q K      ; [м 2 ] (3.4) бу ерда: Q - тоғ жинси орқали ўтадиган суюқлик ҳажмий сарфи, м 3 /cек; F - намунанинг кўндаланг кесим юзаси, м 2 . Ўтказувчанлик коэффициенти лаборатория шароитларида (3. 4 ) формуладан фойдаланилган ҳолда аниқланади. Сизилиш коэффиценти ўлчов бирлиги физик маъноси сизилиш жараёнида ўтказувчан ғовак муҳит каналларининг кўндаланг кесим юзаси ўлчамларини тавсифлайди. Нефтлилик коллекторларининг ўтказувчанлиги

катта оралиқ қийматларда ўзгаради. Кўпгина нефт конларида тоғ жинсларининг ўтказувчанлиги 0,1-2 мкм 2 га тенг. Битта коллекторнинг ўтказувчанлиги ҳар хил қийматларга эга бўлиши мумкин. Ёмон ўтказувчан тоғ жинсларига лойлар ва лойсимон тоғ жинслари киради. Тоғ жинсларида ўтказувчанлик қиймат унинг кўндаланг кесимига нисбатан ётиқлиги бўйича катта, йўналиши бўйича эса тоғ жинсларининг зичланиши ва қатламланишига перпендикуляр. Нефт таркибли тоғ жинсларининг ўтказувчанлигини тавсифлаш учун абсолют, самарали (фазоли) ва нисбий ўтказувчанлик тушунчалари киритилади. Абсолют ўтказувчанлик ғовак муҳитнинг ўтказувчанлиги бўлиб, ғоваклик муҳити тўлдирилган фақат битта суюқлик ёки газнинг сизилиш фазоси кузатилади. Бунда ғоваклик муҳити ва фазо (суюқлик, газ) оралағида физик-кимёвий ўзаро таъсирлар бўлмайди. Самарали (фазовий) ўтказувчанлик шундай ўтказувчанликки, ғовак муҳитда фақат суюқлик ёки газнинг сизилиши кузатилади, ҳамда шу билан биргаликда кўп фазоли тизим сизилиши деб аталади. Фазовий ўтказувчанлик ғовак муҳитннг физик-кимёвий хоссаларига ва алоҳида ҳар бир фазоникига, тизимдаги фазонинг фоизли таркибига ҳамда босим параметрларининг мавжудлиги ва бошқаларга боғлиқ. Ғовак муҳитнинг нисбий ўтказувчанлиги деб, самарали (фазовий) ўтказувчанликнинг абсолют ўтказувчанликка нисбатига айтилади. Тоғ жинслари яхши ўтказувчан ва ёмон ўтказувчан турларда бўлади. Абсолют ўтказмайдиган тоғ жинси мавжуд эмас. Яхши ўтказувчан тоғ жинсларига – қумлар, юмшоқ қумтошлар, ёриқлар ва ковакли оҳактошлар ва бошқалар киради. Ёмон ўтказувчан тоғ жинсларига эса лойлар, гипслар, сланцлар, лойсимон оҳактошлар, лойли цементлашган конгломератлар ва бошқа шу кабилар киради. Ғовак ва ёриқ тоғ жинсларининг суюқликлар ва газларни ўтказувчанлиги ҳамда уларни сиғдирувчанлик имкониятлари коллекторлар

деб аталади. Қатламларда нефт ва газни тўплаш, конларни шакллантириш учун коллектор юқоридан ва пастдан ўтказмайдиган тоғ жинслари билан қуршалган ҳолда бўлиши ҳамда нефт ва газ шу коллектордан бошқа қатламларга ўтмайдиган хусусиятга эга бўлиши керак. Юқори ва туб қисмларидан нефт ва газни ўтказмайдиган коллекторларга табиий резервуарлар дейилади. Кўп ҳолатларда табиий резервуарлар яхши ўтказувчан қатлам бўлиб, ёмон ўтказувчан тоғ жинслари оралиғида жойлашади. Масалан: қумоқтошли нефт коллекторлари лойли жинслар оралиғида жойлашади. Ер қобиғида табиий резервуарлар сувга тўйинган ҳолатда бўлиб, бунга боғлиқ ҳолда нефт ва газ шундай табиий резервуарга тушади ва силжийди (миграцияланади), солиштирма оғирликлари фарқлари эвазига сувдан ажралишга ҳаракат қилади. Нефт ва газнинг силжиши (миграцияси) юза сиртга жипслашиб чиққунча ёки ер бағрининг ўтказмайдиган қисмигача давом этади. Нефт ва газ ўзининг силжиши давомида тоғ жинсининг ўтказмайдиган қатламида учрашиб, шу ерда тўпланади, яъни тутқичда ушланиб табиий резервуар ҳосил қилади. Тутқич табиий резервуарнинг бир қисми шаклида бўлиб, нефт ва газнинг силжиб ҳаракатланишига қаршилик кўрсатувчи ўтказмайдиган тўсиқ ҳосил қилади. Тутқичда нефт, газ ва сув ўртасида мувозанат ўрнатилади, яъни уларнинг зичликларига боғлиқ равишда газ юқори соҳада, унинг тагида нефт ва пастда сув тўпланади. Энг кўп тарқалган тутқичлар гумбаз ёки экранлашган тутқичлардир. Гумбазли тутқичлар антиклинал бурмаларда шаклланади. Агар бурманинг устки қисмида ва тубида кучсиз ўтказувчан тоғ жинслари жойлашган бўлса, бундай ҳолларда нефт ва газ сув устига сузиб чиқади, антиклинал гумбазига тушади ва тутқичларга тўпланади (3.1-расм, а). Нефт ва газнинг устки қисми ёмон ўтказувчан бўлган тутқичга

тўпланиши натижасида уларнинг юқорига сизилиш жараёни тўхтайди. Нефт ва газ антиклинал бурманинг гумбаз қисмида қолади. расм Т ут қ ич лар тури а-гумбазли; б-литологик; в-тектоник; г-стратиграфик. Нефт ва газ тутқичларда баъзида ёмон ўтказувчан тоғ жинслари билан чегараланган қатламлар оралиқларида шаклланади. Бундай тутқичлар литологик экранлашган деб аталади (3.1-расм, б). Тутқичлар баъзида қатлам ғовакларининг ёриқларида ёмон ўтказувчан тоғ жинслари билан туташган жойларда шаклланади. Бундай тутқичлар тектоник экранлашган деб аталади (3.1-расм, в). Бундай ҳолларда нефт ва газ қатлам ғоваклигининг кўтарилган қисмида тўпланади ва тутқичда қолади, ёмон ўтказувчан тоғ жинсларида эса уларнинг миграцияси бўлиши имконият бўлмайди. Табиатда стратиграфик экранлашган тутқичлар ҳам учрайди (расм, г). Уларда нефт ва газ қия жойлашган ғоваклик қатламларда ва ёмон ўтказувчан горизонтал жойлашган тоғ жинслари билан қатлам ҳосил қилади. Бундай турдаги қатламлар нефт ва

газ учун экран бўлиб ҳизмат қилади. Ҳақиқий шароитларда ҳар қандай тутқичларда нефт ва газ тўпланиши мумкин. Бундай тутқичлар уюмлар деб аталади. Уюмларнинг шакли ва ўлчамлари тутқичнинг шакли ва ўлчамларига мос келади. Нефт ва газ уюмларининг асосий элементлари Нефт ёки газ уюмларига нисбатан аниқ геологик атамашунослик мавжуд бўлиб, унга асосан нефт ва газ уюмларининг асосий элементлари номлари уларнинг махмунига қараб қабул қилинган. Қатламда жойлашган нефт, газ ва сувни ажратиб турувчи сирт нефтгаз уюмининг туби ёки сувнефт сохасининг сирти деб аталади. Бу сиртнинг қатлам устки қисми билан кесишиш чизиғига нефтлилик ташқи контури деб аталади. Нефтгаз сохаси сиртининг маҳсулдор қатлам устки қисми билан кесишиш чизиғига - газлиликнинг ташқи контури дейилади (3.2-расм). расм. Газларда уюм гумбази 1 -газлилик ички контури ; 2-газлиликни ташқи контури ; 3-нефтлиликни таш қ и контури ; 4-нефтлиликни ички контури. Эркин газнинг нефт уюми устки қисмида тўпланиши газ дўпписи деб номланади. Қатламларда газ дўпписининг шаклланиши учун аниқ шароитлар

зарур бўлиб, кўпинчалик берилган қатлам ҳароратида уюмдаги босим нефтнинг газ билан тўйиниш босимига тенг. Агар қатламда босим, нефтнинг газ билан тўйиниши босимидан юқори бўлса, бундай ҳолатда газ дўпписи шаклланмайди. Чунки, ҳамма газ нефтнинг таркибида эриган ҳолда бўлади. Тоза газ уюми табиий резервуарларда нефт бўлмаганда шаклланади. Нефтгаз тутқичлари массив табиий резервуарларда шаклланганда, нефтлиликнинг ва газлиликнинг ички контури мавжуд эмас (3.3-расм). Газли тутқичларда, яъни массив табиий резервуарларда шаклланганда эса, фақат ташқи газлилик контурлари мавжуд бўлади. Уюмларни нг геометрик ў лчамлари уларни нг горизонтал (топографик) пр ое кцияси б ў йича аниқланади. Уюмни нг баландлиги деб, тиклик б ў йича уюмни нг тубидан уни нг энг юқори ну қ тасигача б ў лган масофага, нефт қ исмининг баландлиги деб эса , нефтгаз уюмининг тубидан нефтгаз б ў лимигача б ў лган масофа га айтилади . Уюмнинг узунлиги деб уюмнинг катта ўқининг нефтлилик ташқи контури билан кесишишида шаклланган энг ички нуқталар оралиғидаги масофага айтилади. Уюмни кенглиги деб кичик ўқнинг нефтлилик контури билан кесишиши натижасида шаклланган энг ички нуқталар оралиғига айтилади. расм Массив газнефт уюми. 1-газлиликни ташқи контури; 2-нефтлиликни ташқи контури

Қатлам гумбаз ва массив нефтлилик ҳамда газ уюмларидан ташқари экранлаштирилган қатламлар ва литологик чегараланган нефт ва газ уюмларига эга. Асосий тури 3 хил бўлган табиий резервуарларга 3 та гуруҳдаги: қатлам уюмлари (гумбазли ва экранлашган); массив уюмлар ва литологик чегараланган нефт ва газ уюмлари мос келади. Нефт ва газ конлари Ер бағрида жойлашган таркибида нефт, газ ёки конденсат бўлган уюмлар тўплами нефтли, газли, газнефтли, газконденсатли ёки нефтгазконденсатли конларни ҳосил қилади. Кон атамаси тўлиқ маънода аниқ жойни англатмайди У нефт ёки газ пайдо бўлган жой бўлиб, нефт ва газ миграция жараёнида ўзининг йўлида ўтказмайдиган тутқични учратишидир. Шунинг учун нефт кони деган атама қўлланилганда нефтнинг тўплами тушунилади. Нефт ва газ конлари битта эмас, балки бир нечта уюмларга эга бўлиши мумкин. Ер бағрида 2 та геологик тузилма мавжуд бўлганлиги учун унга мос равишда нефт ва газ конлари иккита гурухга ажратилади. Биринчи гурухдаги конларга – геосклинал (гумбазли) сохада шаклланган конлар, иккинчи гурухдаги конларга эса, платформали сохаларда шаклланган конлар мансуб. Биринчи гурухдаги конларга Шимолий Кавказдаги ва Кавказ тоғларининг Жанубий Шарқий қисми, Қрим конлари, Шарқий Карпат, Туркманистон, Ўзбекистон, Тожикистон ва Сахалин оролларидаги конлар киради. Иккинчи гурухдаги конларга Волга, Урал региони ҳамда Ғарбий Сибирдаги конлар киради. Тоғ жинсларининг гранулометрик таркиби ва солиштирма юзаси

Тоғ жинсларини гранулометрик таркиби ундаги ҳар хил катталикдаги доналарни ўлчамлари бўйича таркибий миқдорига қараб белгиланади. Ғоваклик, ўтказувчанлик, солиштирма юза ва ғоваклик муҳитининг капилляр хоссалари тоғ жинсларининг гранулометрик таркибига боғлиқ. Агар тоғ жинслари доналарининг ўлчамлари бўйича яхлит ҳолда жойлашмаган бўлса, улар кичик ғоваклик ва ўтказувчанлик коэффициентига эга бўлади. Шунинг учун гранулометрик таркиб ғоваклик муҳитининг нефт билан туташуви умумий юзасини белгилайди. Уюмлардан нефт олиш тугагандан кейин қатлам ғовакликларида нефтнинг юпқа парда кўринишида қолиб кетиши миқдори тоғ жинсларининг гранулометрик таркибига боғлиқ. Тоғ жинсларини гранулометрик таркиб и элаш ва седи мент а ция та ҳ лили усулларида ани қ ланади. Элаш усулида тешиклари ўлчамлари 0,053 мм дан 3,36 мм гача бўлган симли ёки ипли тўрларнинг жамламасидан фойдаланилади. Элаклар биридан иккинчисига жойлаштирилиб, юқорига тешиги катта бўлган элак ўрнатилади. Юқоридаги элакка 50 гр сочилувчан тоғ жинси тўқилади ва 15 дақиқа давомида элакдан ўтказилади. Ундан кейин ҳар бир элакда қолган қолдиқ тоғ жинслари тортилади ва натижалар жадвалда ёзилади. Тоғ жинсларини заррачалари нинг ў лчами катта оралиқ чегара лар да ў згаради. Тоғ жинслари доналари нинг ў лчам лар и б ў йича қ уйидаги м еханик фракцияларга ажратилади: - галька (майда тош) ва щебень (чакки тош ) – 1 см дан кат т а ; - гравий – 1см дан 2 см гача; - дағал қумлар - 2-мм дан 1 мм гача; - йирик қумлар - 1мм дан 0,5 мм гача; - ўртача қумлар - 0,5 мм дан 0,25 мм гача; - майда қумлар - 0,25 мм дан 0,1 мм гача; - йирик асфальт - 0,1 мм дан 0,05 мм гача; - майда асфальт - 0,05 мм дан 0,01 мм гача;

- л ойсимон зарралар - 0,01 мм дан кичик . Амалдаги тадқиқотлар маълумотларига кўра , нефт таркибли тоғ жинсларининг гранулометрик таркиб 1 мм дан 0,01 мм гача ўлчамдаги заррачалардан тузилган. Тоғ жинслари механик таркиби бўйича турли хиллиги ғовак муҳитнинг ҳар хиллик коэффициенти билан тавсифланади. Ғовак муҳитнинг бир жинсли бўлмаган коэффициенти деганда заррачалар фракциясидаги диаметри қумнинг оғирлиги бўйича зарралар фракциясининг диаметри 60 %ни ташкил этувчиларининг ҳамда қумларда оғирлиги бўйича жуда майда зарралар фракциясининг 10 % ини ташкил этувчиларининг нисбати тушунилади. Тоғ жинси қум фракциясида ҳар хил ўлчамли доналар қанча кўп бўлса, бир жинслимаслик коэффициенти шунча юқори бўлади. Нефт ва газ конлари тоғ жинсларининг ёткизиқларида тоғ жинси донасининг бир жинслимаслик коэффициенти 1,1-20,0 оралиқ чегарада ўзгаради. Тоғ жинсларининг солиштирма юзаси – тоғ жинсини ташкил ютувчи заррачаларнинг умумий юзаси бўлиб, бирлик ҳажмидаги намуна юзасигага тўғри келадиган катталикдир. Унча катта бўлмаган ўлчамдаги тоғ жинслари заррачаларининг юқори зичликда жойлашувида ғовак муҳитнинг умумий сирт юзаси катта ўлчамни ташкил этади. Масалан, тўғри сферик шаклдаги ўлчамлари 0,2 мм бўлган заррачалар доналарининг 1 м 3 даги бир хил жинсли таркиби солиштирма юзаси 20276 м 2 ни ташкил этади. Нефт мавжуд бўлган тоғ жинсининг ўтказувчанлиги, қолдиқ сувларнинг таркиби, адсорбция қобилияти ва бошқалар солиштирма сирт катталигига боғлиқ. Агар ғовак муҳит катта солиштирма сиртга эга бўлса, суюқлик сирти молекулалари сони ортади ва ҳажмий молекулалар сони билан тенглашади. Шунинг учун ғовак муҳит ўтказувчан тоғ жинсларига нисбатан суюқлик сизилиши жараёнига амалий жихатдан таъсир қилади.

Нефт таркибли тоғ жинсларининг сизилиш сирти солиштирма майдони қуйидаги формула ёрдамида аниқланилади: K m m Sсол   7000 ( 3. 5) бу ерда: солS - тоғ жинсининг солиштирма юзаси, м 2 /м 3 ; m - ғоваклик, бирлик сонда; К - ўтказувчанлик, м 2 . Нефт конларидаги тоғ жинсларининг солиштирма юзаси катта оралиқларда- 40000 – 230000 м 2 /м 3 ўзгаради, сирт юзаси бу қийматлардан катта бўлган тоғ жинслари кам ўтказувчанлик хусусиятига эга. Кам ўтказувчан тоғ жинсларига лойлар, лойли қумтошлар, лойли сланцлар ва шунга ўхшаш жинслар киради. Тоғ жинсларида нефт, газ ва сувни нг жойлашиш шартлари Махсулдор қатламдаги тоғ жинслари таркиби, босим ва ҳароратнинг ўзаро нисбатлари каби омилларга боғлиқ равишда нефт, газ ва сув турли агрегат холатларда: суюқ, газсимон ва нефтгаз аралашмалари кўринишларида бўлади. Нефт, газ ва сув уюмда зичликларининг катталиги бўйича аниқ кетма- кетликда жойлашган бўлиб, уюмнинг юқори қисмида газ унинг тагида нефт ва нефтнинг пастки қисмида сув бўлади. Уюмда нефт ва газ катта миқдорда тўплангандан кейин газ холатидаги моддалар уюмнинг юқори қисмида газ дўпписи шаклида концентрацияланади. Агар нефт уюмида газнинг миқдори нефтнинг миқдорига нисбатан кичик бўлса қатламдаги юқори босим таьсиридаги газлар нефтда эриган ҳолатда бўлади. Бундай ҳолатда қатламдаги нефт бир фазали – чуюқ фазада бўлади. Уюмлар нефтли, газли, газнефтли, газ конденсатли ва нефтгазконденсатли турларга бўлинади. Уюмнинг нефтли ва газли

қисмларида нефт ва газдан ташқари капилляр босим кучлари таьсирида ғовакликлар ва ёриқларнинг деворларида пардали қатлам шаклида сув ушланиб туради. Кимёвий таркиби бўйича бу сув ҳам қатлам туби ёки четки сувлар кабидир. Қатламда нефт ва газли уюмларнинг шаклланиш жараёнида юпқа парда кўринишида ғовакликлар ва ёриқларнинг сиртида сақланиб қолган бундай пардали сувларга «боғланган ёки қолдиқ сувлар» дейилади. Боғланган сувлар жуда катта босим жараёнида ҳам уюмда қўзғалмасдан қолади. Нефт конларида боғланган сувлар қатлам ғоваклари ва ёриқлари ҳажмининг 10% дан 30% гача қисмини эгаллайди. Боғланган сувларнинг юпқа пардалари қалинлиги тоғ жинслари коллекторларининг ўтказувчанлигига ва сувнинг менераллашганлик даражаларига боғлиқ бўлади. Лойли қалинликларнинг ошиши билан парда қалинлиги ошади, сувнинг минераллашуви ошиши билан эса боғланган сувнинг пардаси қалинлиги камаяди. Боғланган сувларнинг миқдорий жихатдан ҳар хил бўлиши уюмдаги нефт ва газ заҳирасини аниқлаш ва ҳисоблаш учун муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Агарда нефт қатламларида катта миқдордаги боғланган сувлар мавжуд бўлса, қатламнинг нефт ўтказувчанлик қобилияти камаяди ва қудуқ кам дебит билан ишлайди. Қудуқларни бурғилаб маҳсулдор қатламларни очиш жараёнида қатлам сувларининг тавсифларига боғлиқ равишда турли хилдаги лойли эритмалар тайёрланади. Нефт ва газ коллекторларининг ҳар хил ғоваклиги ва ўтказувчанлиги ҳамда сувнинг ғовакликлардан капилляр кўтарилиши сабабли, маҳсулдор қатламдаги нефтлилик ва газлилик сохалари оралиғидаги бўлинма аниқ чегараланмаган.

Похожие

Асосий тоғ жинсларини ташкил этадиган минераллар. Тоғ жинсларининг классификацияси

Тоғ жинсларининг абсолют ва нисбий ёши

Тоғ жинслари

Экзоген жараёнлар ҳақида тушунча. Нураш

Қаттиқ қотишмали коронкалар билан бурғилаш технологияси