Нефть ва газ углеводородларини термокаталитик ўзгаришлари - Геология - Рефераты

Нефть ва газ углеводородларини термокаталитик ўзгаришлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

638 KB

Нефть ва газ углеводородларини термокаталитик ўзгаришлари Режа: 1. Катализ ва катализаторлар ҳақида умумий маълумотлар 2. Каталитик крекинг 3. Каталитик риформинг 4. Ёқилғиларни юқори октанли компонентларини синтези 5. Компаундлаш орқали юқори октанли товар бензин олиш

Олтингугуртли–, юқори олтингугуртли – ва юқори парафинли нефтьларни қайта ишлашлар улушини узлуксиз ўсиши ошган шароитларда нефть маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмини ошиши, уларни ассортиментини кенгайиши ва сифатини яхшиланиши иккиламчи ва айникса каталитик жараёнларни тезроқ суръатларда ривожланишини талаб қилади. Мустақил хамдўстлик давлатларида кимё, нефтни қайта ишлаш ва нефтькимё хамма саноат маҳсулотларининг 75 % дан ортиғини катализаторлар ёрдамида ишлаб чиқарилади. Янги кимёвий жараёнларнинг 90 % дан ортиғи катализатор қўллаш орқали амалга оширилмоқда. Катализ ва катализаторлар ҳақида умумий маълумотлар Нефтни қайта ишлашда ёқилғилар олишни каталитик жараёнлари – каталитик крекинг, риформинг, гидротозалаш, алкиллаш, изомеризация ва гидрокрекинглар энг кўп тарқалгандир. Гидротозалаш ва гидрокрекинг каталитик жараёнлари юқори сифатли нефть мойлари ва парафинлар ишлаб чиқариш учун ҳам қўлланилади. Катализ ва катализаторлар бўйича умумий маълумотлар катализаторни реакцияга киришувчи моддалар билан ўзаро таъсирини характерига ва оралиқ маҳсулотларни типига кўра оксидлаш – қайтариш ва кислота-асосли реакциялар ва мос холдаги катализаторларни фарқлайдилар. Кўпгина саноат катализаторлари бифункционалдир, чунки оксидловчи- қайтарувчи компонент кислотали ёювчига ўтқазилади. Бошқа тарафдан, кўпгина сульфидлар ва оксидлар бир вақтнинг ўзида ҳам оксидловчи- қайтарувчи активлигига, ҳам кислота-асосли активликка эгадир.

1.1. Оксидловчи – қайтарувчи типидаги катализаторларни таъсир механизми Оксидлаш-қайтариш реакцияларида каталитик таъсир реакцияга киришувчи адсорбцияланган моддалар молекулалари билан катализатор актив марказларини, афтидан, гомеополяр боғлар ҳосил қилиши биландир. Ушбу реакциялар металлар ва яримўтказгичилар билан катализланади. Ўзгарувчан валентли металлар (Fe, Co, Ni, Ru, Rh, W, Re, Os, Ir, Pt ва бошқалар) ни оксидлаш-қайтариш реакцияларидаги активлиги улардаги d – қаватни якунланмаганлиги билан тушунтирилади. Якунланмаган d – орбитални жуфтлашмаган электрони анчагина ўлчамда эркин радикал каби худди «эркин валентлик» дек харакат қилади. Агарда адсорбиланган молекула эгалланмаган орбиталга эга бўлса, шундай актив марказларли  - боғ вужудга келади. Электрон жуфтлигини донори бўлган молекула катализаторни тўлмаган орбитали билан координацион боғ ҳосил қилиши мумкин. Яримўтказгич ҳолида кристаллик панжарани атомларини тўлиқ бўлмаган координирланганлиги оқибатида эркин валентликлар (эркин электронлар ва электронли тешиклар) юзага келади. Одатда бу ярнмўтказгич кристаллини турли деффектлари билан боғлиқдир. Масалан, катиони йўқ кристалл тугунида ўзини электронларни энг яқин тугунларга итарувчи манфий заряд каби тутади. Натижада, ушбу электронлар валент зонадан ўтказувчанлик зонасига сиқиб чиқарилиши мумкин. Яримўтказгичларда ўтказувчанлик зонасида электронларни пайдо бўлиши кристаллда жуда оз миқдордаги турли қўшимчаларни мавжудлиги билан ҳам чақирилиши мумкин. Кристалл юзасида бундай электронлар эркин валентлик ролини ўйнайди. Ҳар бир молекула ушбу актив марказ билан турли йўллар билан реакцияга киришиши мумкин. Бир актив марказ билан бир нечта

молекулалар боғланиши мумкин. Шу билан бирга бир элементар каталитик актда икки, уч ва ундан кўп марказлар (дублетлар, мультиплетлар) дан иборат гуруҳлар иштирок этиши мумкин. Баландин назарияси постулатларида ҳам ва кўп марказли ўзгарувчан валентли металл комплекслари учун ҳам ушбу иборалар кўрсатилган. Шундай қилиб, каталитик активлик катализатор юзасидаги эркин валентликлар сони билан тўппа–тўғри боғланади. Бироқ каталитик жараённи мураккаблиги ва кўпбосқичлилиги боис катализни умумий назарияси ҳозирча мавжуд эмас. 1.2. Кислотали катализ Кислоталар ёрдамида катализ нефтни қайта ишлаш саноатида кенг қўлланилади. Кислоталарни каталитик таъсири уларни карбоний – ионлар ёки карбкатионлар деб номланувчи углеводородлар билан ўзаро таъсири натижасида ҳосил бўлган катионлар биландир: HX + CH 3 CH = CHR  CH 3 CH 2 C+HR + X - Льюис кислоталари электрон жуфтлигини серҳаракат акцепторлари б ў либ , улар карбоний – ион иштирокида реакцияни инициирлаши мумкин : AlX 3 + RH  R+ + H А lX - 3 Нордон галогенидлар иштирокида , агарда системада бирмунча миқдорда галогеналкил мавжуд бўлса , карбкатионларни ҳосил бўлиши енгиллашади : AlX 3 + RH  R + + AlX - 4 ушбу холда галогеналкил промотор ролини ў йнайди .

Карбкатионлар – ў та реакцияга қ обилиятли бирикмадир . Ионли реакциялар тезлик доимийлари аналогик радикал реакцияларникидан бир неча тартибга ю қ оридир . Карбкатионларни нисбий бар қ арорлиги ҳа қ ида уларни ҳосил б ў лиш исси қ лиги ( кДж / моль да ) б ў йича бахо бериш мумкин : СН 3 + 1097 СН 3 СН 2 СН 2 СН 2 + 883 СН 3 СН 2 + 955 СН 3 СН 2 С+НСН 3 812 СН 3 СН 2 СН 2 + 917 (СН 3 ) 3 С + 737 СН 3 С + НСН 3 833 (СН 3 ) 3 ССН 2 + 812 Ушбу маълумотлардан келиб чиқадики, карбкатионларнинг барқарорлиги қуйидаги кетма-кетликда ўсиб боради: бирламчи < иккиламчи < учламчи. Радикаллар каби ҳам, карбкатионларни асосий реакциялари  - қоида бўйича мономолекуляр парчаланиш ва ўрин алмашиниш ҳамда бирикиш бимолекуляр реакцияларидир. Карбкатионларни радикаллардан кўпроқ фарқи – уларни изомеризацияга қобилиятидир. 1.3. Карбкатионлар реакциялари 5.1.3.1. Изомеризация Карбкатионларни изомеризацияси гидрид – ионини ҳам, метиланионни ҳам бошқа углеродга ўтиши натижасида амалга ошиши мумкин: CH 3 CHCH 2 CH 3 CH 3 CHCH 2 CH 3 CCH 3 + 76 кДж / моль+  СН 3 + СН 3 +CH 2 CHCH 2 CH 2 CH 3 CH 3 CHCHCH 2 CH 3 CH 3 CH 2 CHCH 2 CH 3+ + +H H .. ..

Бундай силжиш бирламчи карбкатиондан иккиламчига йўналиш бўйича тез амалга ошади ва кейин энг барқарор бўлган учламчи ион вужудга келади. 1.3.2.  - Қоида бўйича парчаланиш Одатда карбкатионларни парчаланиши энг бўш  – С – С – боғи бўйича кетади. Реакция эндотермик: – 92 кДж/моль Парчаланишга мойиллик бирламчи иондан иккиламчига ва иккиламчидан учламчига ўтганда пасаяди. Агарда бирламчи октил катионини парчаланишига 92 кДж/моль талаб қилинса, иккиламчи октил катионига эса 176 кДж/моль сарфлаш керак. Парчаланишга мойиллик иккиламчи ионни парчаланишида, ва ундан ҳам кўпроқ – учламчида кузатилади ва ошиб боради: – 21 кДж/моль Карбкатионларни парчаланиши ва изомеризацияси энергетикаларини таққослаш изомеризацияни, кўпчилик ҳолларда, парчаланишдан аввал амалга ошиши кераклигини кўрсатади. Учламчи карбкатионларни афзалроқ ҳосил бўлиши ва уларнинг барқарорлиги катта углерод атомлари сонли тармоқланмаган алкилли карбкатионларни парчаланиши оқибатида изотузилишларни йиғилиб боришига олиб келиши лозим. 1.3.3. Алкенлар ва аренларга карбкатионларни бирикиши Ушбу реакция карбкатионларни парчаланиш реакциясига тескаридир: СН 3 СН 2 СНСН 2 С(СН 3 ) 2 С Н 2 СН 3 ++ СН 3 СН 2 СН = СН 2 + С(СН 3 ) 2 СН 2 СН 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3 CH 2 = CH 2 + CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3 CH 3 CH 2 CHCH 2 CH 3+ +

Шунинг учун иссиқлик эффектини ўзгариш характери парчаланиш реакциясига қарама-қаршидир. 1.3.4. Ён углерод атоми протонини йўқотиши ва протонни алкен молекуласига узатиш Масалан: Учламчи карбкатион ҳосил қилувчи бирламчи карбкатиондан протон узилиб чиқадиган бундай реакция энг энергетик авзалдир. Углеводород молекуласидан гидрид – ион узилиб чиқиши. Масалан: Углеводород молекуласидан гидрид – ионини узилиб чиқиш реакциясида карбкатионни активлиги қуйидаги қаторда пасаяди: R + бирл. > R + иккил. > R + учламчи +(СН 3 ) 3 С + СН 2 = ССН 3  ( CH 3 ) 3 CCH 2 C(CH 3 ) 2СН 3 + (СН 3 ) 3 С + С 6 Н 6 C(CH 3 ) 3 H H++ CH 3 CH 2 CHCH 3  CH 3 CH = CHCH 3 + H+ + CH 2 CH(CH 3 )CH 3 + CH 3 CH = CHCH 3 + +  CH 2 = C(CH 3 )CH 3 + CH 3 CHCH 2 CH 3 + 42 кДж / моль CH 3 CHCH 2 CH 3 + CH 3 CH(CH 3 )CH 3 + +  CH 3 CH 2 CH 2 CH 3 + CH 3 C( СН 3 )CH 3 + 67 кЖ / моль

Карбкатионларли реакциялар ҳар доим ёки суюқ фазада, ёки қаттиқ катализатор юзасида кетади. Эритмадаги сольватация ва реакция вақтидаги қаттиқ юзадаги адсорбция – ионлар реакцияси иссиқлик эффектини анчагина ўзгартиради. Натижада турли ион реакцияларини нисбати реал жараёнларда ҳисобланган қийматлардан анчагина фарқ қилиши мумкин. 1.4. Катализаторларни активлиги, селективлиги ва барқарорлиги Бир ва ўша реакция турли катализаторлар иштирокида кетиши мумкин. Ушбу реакция тезлигининг катализаторлар табиатига боғлиқлигини активлик билан характерлайдилар. Масалан, этиленни турли катализаторлар иштирокида гидрирлаш нисбий доимийси қуйида келтирилган: Cr 1 W 1 Ni 13 Pt 100 Rh 1800 Pd 1000 Ta 1 Шундай қилиб, этиленни гидрирлашда энг актив катализатор – родийдир. Жуда кўп, аксарият ҳолларда катализатор иштирокида асосий реакциялар билан бирга қатор параллел ва кетма-кет реакциялар кетади. Хом ашёни мақсадли маҳсулотга айлантиришдаги илк моддани улуши – катализаторни селективлиги билан характерланади. Ушбу катализатордаги реакциянинг селективлиги жараённи олиб бориш шароитларига ҳам боғлиқдир. Катализаторни энг характерли – вақт бўйича ўз активлигини сақлаб қолиш қобилияти – барқарорлик билан характерланадиган хусусиятдир. Суюқ катализатор гомоген катализда ишлаш даврида, унда уни концентрациясини камайтирувчи маҳсулотларни йиғилиши ҳисобига,

дезактивланади. Қаттиқ катализаторлар активлигини пасайиш сабаблари анча кўпқирралидир. Қаттиқ катализатор ҳам физик, ҳам кимёвий ўзгаришларга учрайдилар. Ҳароратни узоқ таъсири оқибатида катализаторни солиштирма юзасини ёки актив марказлар сонини ўзгаришига олиб келувчи металларни рекристаллизацияси амалга ошади. Меҳаник ва термик таъсирлар ҳам катализатор заррачаларини секин-аста парчаланишига олиб келади. Катализаторларни рекристаллизацияга барқарорлигини ошириш учун, қатор ҳолларда, унинг таркибига рекристаллизация тезлигини пасайтирувчи структура ҳосил қилувчи промоторлар – кўп бўлмаган миқдорда моддалар қўшимчаси киритилади. Катализаторлардаги кимёвий ўзгаришлар хом ашёдаги оз миқдордаги қўшимчалар ёки уларни парчаланиш маҳсулотларининг катализатор юзасига хемосорбцияси натижасидир. Катализаторни заҳарланиши амалга ошади. Катализаторни заҳарловчи оз миқдордаги қўшимчалар – заҳарлар деб аталади. Агарда хом ашё таркибидаги каталитик заҳар бўлган оз миқдордаги қўшимчалардан тозалангандан сўнг бирор вақтдан сўнг ўз активлигини қайта тикласа, бундай холда заҳарланиш – қайтар бўлади. Заҳар сақламаган хом ашёни қайта ишлашда катализатор активлиги қайта тикланмаса, бундай холда заҳарланиш – қайтмас бўлади. Нефтни қайта ишлаш жараёнларида заҳар бўлиб олтингугур –, азот – бирикмалари ва бошқа гетероатомлар, ҳамда хом ашёда мавжуд бўлган металлорганик бирикмалар ҳизмат қилиши мумкин. Углеводородларни каталитик қайта ишлашда катализатор юзасида кокс тобора йиғилиб боради. Ҳосил бўлган кокс қатламлари катализатор актив юзасини қоплаб, унга хом ашё молекулаларини етиб келишини тўҳтатади. Катализатор юзасидан коксларни йўқотиш ҳаво кислороди, углерод оксиди ёки сув буғи ёрдамида амалга оширилади. 2 Каталитик крекинг

Каталитик крекингда углеводород реакциялари занжирли карбкатион механизми бўйича кетади. Крекинг билан бирга углеводородлар жараён шароитларида алкиллаш, изомеризация, полимеризация, гидрирлаш ва деалкиллаш реакцияларига киришади. 2.1. Алканларни ўзгаришлари Алканлар молекуласининг бир қисми аввалига термик крекинга учрайди. Ҳосил бўлаётган олефинлар катализатордаги протонларни бириктиради ва карбкатионга айланади: RCH = CH 2 + H + A -  RCHCH 3 + A - Ҳосил бўлган карбоний иони алкан молекуласидан гидрид – ионни тортиб олади: RCHCH 3 + CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3   RCH 2 CH 3 + CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 Кейин реакция занжир йўли билан давом этади. Карбкатион парчаланиши (  - қоида бўйича) мумкин: Бироқ, ионларни юқори тезликдаги изомеризацияси оқибатида бирламчи карбкатионни парчаланиш маҳсулоти бўлмиш этилен жуда кам миқдорда ҳосил бўлади. Изомеризация гидрид-ионни жойини ўзгартириши йўли билан ҳам, метиланионни жойини ўзгартириш натижасида ҳам амалга ошади. Биринчи холда ҳосил бўлаётган иккиламчи ионлар тўғри углеводород занжирини сақлайди. Изомеризацияда ажралиб чиқаётган иссиқлик парчаланишга сарф бўлади. Ўзгаришлар қуйидаги схема бўйича кетади: ++ + CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2  CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 + CH 2 = CH 2+ +

Карбкатионни метиланионни жойини ўзгартириш йўли билан изомеризацияси тармоқланган углеводород скелети маҳсулотлар беради: Экзотермик изомеризация ва эндотермик  - парчаланишни кетма-кет кетиши 3-5 углерод атоми бўлган карбкатионларни ҳосил бўлишигача давом этади. Ушбу ионлар изомеризациясини иссиқлик эффектлари парчаланиш учун керак бўлган иссиқликни компенсация қила олмайди. Шунинг учун С 3 - С 5 карбкатионлар изомеризациядан сўнг илк углеводород молекуласидан гидрид – ион юлиб олади: Сўнг реакцияларнинг ҳамма цикли қайтарилади. Занжирни узилиши карбкатионни катализатор аниони билан учрашганда содир бўлади: Биринчи босқич – алкандан гидрид – ионни узилиб чиқиши тезроқ кетади, агарда гидрид-ион учламчи углерод атомидан ажралиб чиқса. Шунинг учун тармоқланган алканлар крекингининг тезлиги нормал алканларникидан юқоридир. Шу билан бирга ионларни парчаланиши учламчи карбкатион ажралиб чиқишида энг енгил кетади, бунинг натижасида 4 дан ортиқ углерод атомли нормал углеводородларни парчаланиш маҳсулотларида изотаркиблар кўпчиликни ташкил этади. CH 3 CH 2 CH 2 + A  CH 3 CH 2 CH 2 A+ CH 3 CH 2 CH 2  CH 3 CHCH 3+ + CH 3 CHCH 3 + CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3 +  CH 3 CH 2 CH 3 + CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 +CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CHCH 2 CH 3 CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH(CH 3 )CH 2++ CH 3 CH 2 CH 2 + CH 2 = C(CH 3 ) 2  CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 C(CH 3 )CH 3 + + +CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CHCH 3  CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 + CH 2 = CHCH 3 + + CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CHCH 2 CH 3  CH 3 CH 2 CH 2 + CH 2 = CHCH 2 CH 3 + +

Алканларни каталитик крекинги тезлиги уларнинг термик крекинги тезлигидан бир-икки тартибга юқоридир. 2.2. Циклоалканларни ўзгаришлари Тенг углерод атоми сонли циклоалканларни каталитик крекинги тезлиги – уларни крекинги тезлигига яқин бўлиб, у учламчи углерод атоми мавжудлигида ошади. Инициирлаш босқичи – карбкатионларни пайдо бўлиши – циклик ва ациклик тузилишли тўйинган углеводородлар учун бирдай кетади. Юқори ҳарорат туфайли катализатор протонни ўзига бириктириб олиб карбкатионга айланадиган кўп бўлмаган миқдорда алкенлар пайдо бўлади. Ҳосил бўлган карбоний-ион циклоалкандан гидрид-ион юлиб олади. Гидрид-ионни учламчи углерод атомидан узилиши иккиламчиникига нисбатан енгилроқ кетади, шунинг учун крекинг чуқурлиги ҳалқадаги ўринбосарларнинг сони ошиши билан кўпаяди: Молекулани тузилиши... Крекинг чуқурлиги, %... 47 75,6 78,6 51,8 Неотузилишлар (1,1-диметилциклогексан) гидрид-ионни иккиламчи углероддан ҳосил қилади, шунинг учун уларни ўзгариш даражаси ҳосиласиз циклогексанникига яқиндир. Циклогексил ионини парчаланиши икки йўл билан кетиши мумкин: ҳалқани узилиши билан; 2) ҳалқа узилмасдан. +R CH 2 = CCH 2 CH 2 CH 2 CH 2R + CH 3CH 3 CH 3 H 3 C CH 3 H 3 C CH 3

1) С-С – богни узилишида алкенил-ион ҳосил бўлади ва у аллил типдаги ионга енгил изомерланади: Охиргиси  - қоида бўйича парчаланиши, илк углеводороддан гидрид- ионни узиб олиши ёки алкен молекуласига ёки катализаторга протон узатиши мумкин. Крекингда ушбу йўл билан циклогександан алкенлар ва диенлар ҳосил бўлади. Циклогексил-ион алкенга ёки катализаторга протон узатиб, циклоалкенга айланиши мумкин: Ушбу йўл С-С – боғини узилиш йўли (1) га нисбатан энергетик афзалроқдир. Циклоалкенлар циклоалканларга нисбатан тезроқ крекингланади, аренлар анчагина салмоқда ҳосил бўлади. Циклогексанни ўзгариш маҳсулотларига нисбатан 25 % гача салмоқда аренлар ҳосил бўлади, циклоалканларни каталитик крекинги газлари эса крекинг газларидагига нисбатан юқорироқ миқдорда алканлар ва водород сақлайди. Циклогексанларни циклопентанларга изомеризацияси ва акси ҳам кузатилади: H 2 C = C(R)CH 2 CH 2 CH 2 CH 2  H 2 C = CRCHCH 2 CH 2 CH 3+ + +R R H +

Каталитик крекинг шароитларида циклопентанлар циклогексанларга нисбатан барқарордир. Циклоалкан молекуласида узун ён занжир мавжуд бўлса, ён занжирни изомеризацияси ва молекула деалкилланиши мумкин. Бициклик циклоалканлар моноцикликларга нисбатан кўпроқ даражада ароматизацияланади. Масалан, декалинни каталитик крекинги (5000С) да реакцияга киришган декалинга нисбатан аренларни салмоғи  33% ни ташкил қилади. Ушбу шароитларда тетралин крекинг қилинганда бундан ҳам кўпроқ ароматик бирикмалар (87,6%) ҳосил бўлади. 2.3. Алкенларни ўзгариши Алкенлар каталитик крекинги тезлиги мос холдаги алканларнинг крекинги тезлигига нисбатан икки – уч тартибга юқорироқдир, бу эса карбкатионларни алкенлардан осон ҳосил бўлиши билан тушунтирилади: Н 2 С = СНСН 2 СН 3 + Н +  Н 3 СС + НСН 2 СН 3 + 724 кДж/моль Алкен молекуласига протонни бирикишида худди алкандан гидрид – ионни узилиб чиқишидаги каби ион ҳосил бўлади, бу эса каталитик крекингда улар реакцияларининг умумий эканлигини белгилайди. Алкенларни каталитик крекинги қуйи алканлар ва алкенларни ҳосил бўлишидан ташқари циклоалканларни ва аренларни ҳосил бўлишига олиб келади. Ушбу жараёнлар механизмини қуйидаги схема бўйича тасаввур қилиш мумкин: + H 2 C H 3 C + СН 2 = СНСН 2 + СН 2 = С(СН 3 )СН 3  ++  CH 2 = CHCH 2 CH 2 C(CH 3 )CH 3  + CH 3CH 3

Кейинчалик олтиаъзоли циклга изомеризация ва аренга айланиш амалга ошиши мумкин. 2.4. Аренларни ўзгариши Каталитик крекинг шароитларида ҳосиласиз аренлар барқарордир. Метил алмашган аренлар алканларга яқин тезликда реакцияга киришадилар. Занжирида 2 ва ундан ортиқ углероди бор алкил ҳосилали аренлар крекинги тахминан алкенларники каби тезликда боради. Алкил ҳосилали аренларни асосий реакцияси – деалкиллашдир. Ушбу натижа ароматик ҳалқани алкил- ионга нисбатан протонга яқинлиги билан изоҳланади: Алкил ўринбосар занжирининг узунлиги ошиши билан реакцияни тезлиги ўсади. Метил ҳосилали аренлар ҳолида карбкатионни узилиб чиқиши энергетик қийинлашган, шу боис асосан диспропорцияланиш (а) ва ҳосила ўрни бўйича изомеризация (б) реакциялари кетади: 2С 6 Н 5 СН 3 С 6 Н 6 + С 6 Н 4 (СН 3 ) 2а) Н + R + R + CH 3 CH 3 H 3 C CH 3б) CH 3 CH 3

Полициклик аренлар катализаторга мустаҳкам сорбцияланади ва аста- секин деструкцияга ҳамда кокс ҳосил қилувчи – водородни қайта тақсимланиш реакцияларига учрайди. 2.5. Каталитик крекинг контакт массалари Каталитик крекингни илк бор катализаторлари монтмориллонит (Al 2 O 3  4SiO 2  H 2 O + nH 2 O) типидаги аморф силикатлар бўлган табиий тупроқлар бўлган. Ушбу катализаторлар термик кам барқарордир. Уларни таркибига 10-30% Al 2 O 3 , 90-70% SiO 2 ва кўп бўлмаган миқдорда бошқа оксидлар (Fe 2 O 3 , CaO ва бошқалар) киради. Синтетик катализаторлар ишлатилганда бензинни салмоғи 34-36% (масс.) га етади. Саноатда икки типдаги синтетик алюмосиликатлар қўлланилади: 10-15% Al 2 O 3 сақловчи қуйикремнийлашган катализаторлар, 20-30% Al 2 O 3 сақловчи юқорикремнийлашган катализаторлар. Қуйикремнийлашган катализаторлар юқорикремнийлаш-ганга қараганда арзонроқ, бироқ, камроқ фаол ва турғун. Кўпроқ турғунлиги боис юқорикремнийлашган алюмосиликат катализаторини сарфи 50-60 % га қуйикремнийлашганникидан пастроқ. Алюмосиликатлар актив марказларининг табиатини қандай эканлиги масаласи шу кунгача охиригача ечилмаган. Катализ Бренстед кислотали марказларига ҳам, Льюис кислотали марказларига ҳам қўшимча равишда алоқадор, деб ёзиб қўйишади. Кўринишидан Льюис кислотаси – электрон жуфтини акцептори сифатида қуйидаги тип тузилишдаги алюминий атоми ҳизмат қилади: Протонни – Бренстедни кучли кислотасини ҳосил бўлиши алюмосиликатни гидратацияси натижасида мумкиндир.  1,5% сув сақловчиO O OO O O Al Si

гидратланган намуналар гидратланмаганларга нисбатан фаолроқ ва турғунроқ. Крекингни энг фаол ва селектив катализаторлари – табиий ва синтетик цеолитлар, кристаллик алюмосиликатлардир. Цеолитсақловчи катализаторларни қўллаш жараённи бошқа кўрсаткичларини ёмонлаштирмаган холда бензинни салмогини 45-47% гача ошириш имкониятини беради. Цеолтсақловчи катализаторлар захарлар ва юқори ҳарорат таъсирига барқарордир. Цеолитлар кичик механик мустахкамликка эга ва тоза холда саноат катализатори сифатида қўлланилмайди. Одатда улар 5-20% миқдорда етарли мустахкам тузилишга эга бўлган аморф алюмосиликат матрицага киритилади. 2.6. Жараён макрокинетикаси Ҳар қандай каталитик жараён каби, каталитик крекинг ҳам бир неча босқичда кетади: хом ашё катализатор юзасига келади (ташқи диффузия), катализатор ғоваклари ичига киради (ички диффузия), катализатор актив марказларида хемосорбиланади ва кимёвий реакцияга киришади. Сўнг юзадан крекинг маҳсулоти ва реакцияга киришмай қолган хом ашё десорбцияси, уни ғоваклардан диффузияси, ҳамда крекинг маҳсулотларини реакция зонасидан узоқлашиши амалга ошади. Каталитик крекинг шароитларида индивидуал углеводородларни ўзгариш механизми етарли кенг ўрганилган, бироқ нефть фракцияларини қайта ишлашга нисбатан кўп ечилмаган масалалар мавжуд. Каталитик крекинг каби нефтни қайта ишлаш жараёнлари кинетикасини ўрганишнинг ва математик моделини қуришнинг мураккаблиги – жараённи кўп босқичлиги ва хом ашё сифатида турли синф углеводородларининг аралашмасини ишлатилиши сабаб бўлади.

Саноат хом ашёсини ўзгаришларга учраш тезлиги углеводородларнинг турли реакцияларини йиғиндиси билан характерланувчи катталикдир. Шунинг учун каталитик крекинг жараёни кинетик моделини қуришда одатда биринчи тартиб билан кетувчи оддий схема ва реакцияларни кўриб чиқиш билан чегараланилади. 2.7. Саноатда каталитик крекинг Жараённи мақсадли вазифаси – 300-500 0 С оралиқда ҳайдаладиган хом ашёдан юқори октанли бензин олишдир. Бензин билан бирга ўртача дистиллат фракциялар – газоиллар ва бутан – бутиленни юқори миқдорда сақловчи газ ҳосил бўлади. Каталитик крекингни 450-525 0 С, атмосфера босимига яқин (0,06-0,14 МПа) босимда алюмосиликат катализатори иштирокида олиб борилади. Каталитик крекинг маҳсулотларини миқдори ва сифати қайта ишланаётган хом ашёни ва катализаторни тавсифига ҳамда жараённинг режимига боғлиқдир. Каталитик крекинг қурилмаларида ёғлиқ газ, ностабил бензин, енгил ва оғир каталитик газоил олинади. Айрим ҳолларда лигроин ажратиб олиш ҳам кўзда тутилади. Углеводород гази 80-90 % С 3 -С 4 фракциядан иборат бўлиб, ажратиб олингандан сўнг алкиллаш, полимерлаш жараёнларида, этилен, пропилен, бутадиен, изопрен, полиизобутилен, сирт – фаол моддалар ва бошқа нефтькимёвий маҳсулотлар ишлаб чиқаришда ишлатилади. Бензин фракцияси (қайнашни бошланиши – 195 0 С) – автомобил ва авиация бензини компоненти сифатида қўлланилади. Унинг таркибига аренлар – 20-30 % (масс.), циклоалканлар – 8-15 % (масс.) ва алканлар – 45- 50 % (масс.) киради. Фракцияни октан сони 78-85 (мотор усули бўйича) ни ташкил этади. Енгил газоил (Қ.Б.175  200 0 С – Қ.О.320  350 0 С) – дизель ёқилғисининг компоненти сифатида, қурум ишлаб чиқаришда хом ашё сифатида, ҳамда

мазут олишда суюлтирувчи сифатида ҳам қўлланилади. Парафин хом ашёдан олинган енгил каталитик газоилни цетан сони 45-56, нафтен – ароматикники эса 25-35 га тенгдир. Оғир газоил – каталитик крекинг қолдиқ маҳсулоти. Мазут тайёрлашда ва қурум ишлаб чиқаришда, термик крекингда ва кокслашда хом ашё сифатида ишлатилади. Каталитик крекингни термикдан асосий афзалликлари – катализатор иштирокида реакция тезлигининг юқорироқ бўлиши ва олинадиган маҳсулотларнинг қадрлилиги. Қуйида каталитик ва термик крекинг жараёнларини нисбий баҳолаш натижалари берилган. жадвал Каталитик ва термик крекинг жараёнларини таққослаш Кўрсаткичлар Термик крекинг Каталитик крекинг Жараён шароитлари: ҳарорат, 0С босим, МПа 470 – 540 2,0 – 7,0 450 – 525 0,06 – 0,14 Маҳсулотлар тавсифи: газ бензин енгил газоил Асосан С 1 -С 2 фракция Анчагина миқдорда нор- мал тузилишли алканлар, алкенлар ва диенларни ўз ичига олган Асосан С 3 -С 5 фракция Тармоқланган алканлар ва аренларни ўз ичига олган Полициклик аренларга бой Реакциялар механизми Радикал – занжирли Карбкатионли, занжирли 3. Каталитик риформинг

Кталитик риформинг жараёнининг илмий асослари ХХ асрнинг бошида йўлга қўйилган. 1911 йили Зелинский олти аъзоли циклоалканларни аренларга ёнаки реакцияларсиз платинали ва палладийли катализаторларда дегидрирлашни амалга ошириш мумкинлигини кўрсатди. Шу йилнинг ўзида Ипатъев ушбу реакцияни оксидли металл катализаторда амалга оширди. 1936 йили бир вақтни ўзида Ҳамдўстлик Давлатлари Иттифоқининг уч илмий марказларида алканларни аренларга дегидроциклизация реакцияси очилди: Молдавский ва Комушерлар ушбу реакцияни хром оксидида 450-470 0 С да; Каржев ўз ходимлари билан мис – хромли катализаторда 500-550 0 С да; Казанский ва Платэ – актив кўмирдаги платина катализатори қўллаб, жараённи 304-310 0 С да амалга оширдилар. 3.1. Жараённи кимёвий асослари 5.3.1.1. Алканлар Алканлар риформингда изомеризация, дегидроциклизация ва гидрокрекингларга учрайди. Алканларни изомеризацияси карбкатион механизми бўйича боради. Алканларни изомеризациясида, риформинг жараёни шароитлари нормал углеводородларга нисбатан юқорироқ октан сонли бўлган кам тармоқланган изомерларни ҳосил бўлишига олиб келади. Дегидроциклизация – алканларни аренларга айлантирувчи риформингнинг энг аҳамиятли реакцияларидан биридир. Натижада, бензинни октан сони ортади: Дегидроциклизация иссиқлик (251 ± 17 кДж/моль) ютилиши билан кетади, шу сабабли реакцияни мувозанат доимийси ҳарорат кўтарилиши билан ортади. Босим реакция мувозанатини чапга – аренларни гидрирлашга йўналтиради. Бироқ, амалда катализаторда кокс ҳосил бўлишини C n H 2n+2 R + 4H 2

камайтириш мақсадида жараён водородни юқорироқ босимида олиб борилади. Дегидроциклизациялаш тезлиги алкан занжири узунлигини ошиши билан ўсаборади. Алканларни ароматизациялаш механизми тугал аниқ эмас. Оксидланиш – қайтарилиш типидаги катализаторларда реакция алкан  циклоалкан  арен – схемаси бўйича кетади. Бироқ, кислотали фаол марказлар бўлмаса, реакция секин кечади. Ҳам оксидлаш қайтарилиш, ҳам кислотали фаол марказли ва шу боис бифункционал катализаторларда ўзгаришлар бошқа схема бўйича бориши мумкин: нормал алканни дегидрирланиши (металлда), карбкатионни ҳосил бўлиши (кислотали фаол марказлар иштирокида), ионни циклизацияси, циклоалкенни ажратлиши билан протонни йўқотилиши, циклоалкенни дегидрирланиши (металлда); ёки умумий кўринишда: алкан  алкен  циклоалкен  арен. Алканларни дегидроциклизациясида назарий мумкин бўлган ҳамма арен изомерлари ҳосил бўлади: Агарда илк алкан ўз асосий занжирида 6 тадан кам углерод атоми сақласа, ароматизациядан аввал алканни асосий занжирининг узайиш – изомеризация реакцияси кетади: С 2 Н 5СН 3СН 3СН 3СН 3 СН 3 СН 3 СН 3 СН 2 СН 2 СН(СН 3 )СН 2 СН 2 С Н 3 4Н 2 СН 3СН 3 СН(СН 3 )СН(СН 3 )СН 2 СН 3   СН 3 СН 2 СН(СН 3 )СН 2 СН 2 СН 3 4Н 2

10 ва ундан кўп углерод атомлари сақлаган алканлар конденсирланган ҳалқали аренлар ҳосил қилади. Декан, масалан, нафталинга айланади: Аналогик холда етарли ён занжирга эга бўлган аренлар қўшимча ҳалқалар туташтириши мумкин: Алканларни дегидроциклизацияланиши натижасида илк алканларни тузилишига боғлиқ холда ядрода максимал метил радикал сақловчи бензол ва нафталин гомологлари ҳосил бўлади. Гидрокрекинг қуйи алканларни беради: Ушбу реакцияни айрим ҳолларда деструктив гидрирлаш деб ҳам атайдилар. Аввало, кўринишдан, катализатор кислотали марказларида крекинг кетиб, сўнг эса ҳосил бўлган алкенларни металнинг оксидлаш – қайтарилиш марказларида гидрирланиши боради. Реакциянинг йиғма иссиқлик эффекти ижобийдир. СН 2 – СН 3 СН 2 – СН 2 СН 2СН 2 СН 2 СН 2 СН 2 СН 3 7Н 2 СН 3 СН 2 СН 2 СН 2 СН 2 С Н 3 Н 2 СН 3 СН 2 СН 2 СН 2 СН 3 + СН 4СН 3 СН 2 СН 2 СН 3 + СН 3 СН 32СН 3 СН 2 СН 33Н 2СН 2 СН 2 СН 2 СН 3

Қуйида гексанни 0,7 МПа босим ва ҳом ашёни бериш ҳажмий тезлиги 2 соат -1 бўлгандаги риформинг натижалари келтирилган: 474 0 С 500 0 С 525 0 С Реакцияга киришиш даражаси, % да 80,2 86,8 90,4 Реакцияга киришган алканга ҳисоб қилинган маҳсулотлар миқдори, % (моль): Аренлар 16,6 24,1 27,4 изомеризация маҳсулотлари 58,0 36,9 23,4 гидрокрекинг маҳсулотлари 25,0 38,0 49,0 3.1.2. Циклоалканлар Циклоалканлар риформинг шароитларида аренларгача дегидрирлаш (1), изомеризация (2), ҳалқа узилиши билан гидрирлаш (3) ва гидрокрекинг (4) реакцияларига учрайдилар учрайдилар: Гидрирлаш, дегидрирлаш реакциялари оксидлаш – қайтарилиш типига кириб, электрон олиб ўтишни тезлаштирувчи металлар ва уларнинг бирикмалари томонидан катализланади. Изомеризация ион механизми бўйича кетиб, кислоталар ва нордон оксидлар билан катализланади. (1) – (4) реакциялар орасидаги нисбатлар термодинамик ва кинетик факторларга ҳамда катализаторнинг фаоллигига боғлиқдир. Риформинг жараёнида энг кўп кутилган реакция – циклоалканларни ароматизациясидир СН 3 СН 3 + 3Н 2 - 200 кЖ/моль С 2 Н 5ёк и СН 3 СН 3 – 20 кЖ/моль + СН 4 + 54 кЖ/моль СН 3 СН 2 СН 3 + СН 3 СН 2 СН 2 СН 3(1) дегидрирлаш (2) изомеризация СН 3 СН 2 СН 2 СН 2 СН 2 СН 2 СН 3 + 50 кЖ/ моль(3) гидрирлаш, Н 2 (3) гидрокрекинг, Н 2

(1 – реакция). Аренларни салмоғи ҳароратни ортиши ва босимни пасайиши билан ортиб боради. Катализаторнинг юқори кислотали фаоллигида циклогексанни циклопентан ҳосилаларига изомеризацияси (2) аҳамият касб этади. Риформингда худди циклогексан реакциялари (1-4) каби алкилциклопентанлар ҳам шундай реакцияларга учрайди, бироқ ароматизация (1) тезлиги анчагина паст, гидрокрекинг (4) маҳсулотлари салмоғи эса юқорироқдир. Алкилциклопентанларни ароматизациясидан аввал уларни циклогексанга изомеризацияси реакцияси кетади. Реакция карбкатион механизми бўйича кетади: Этилциклопентан метилциклопентанга нисбатан ароматик углеводородга енгилроқ айланади: Бу, биринчи холда, учламчи карбкатион бирламчига, иккинчисида – энергетик қулайроқ бўлган иккиламчига изомерланишлари билан тушунтирилади. Углерод атомлари сони 10 дан ортиқ бўлган циклоалканлар риформинг шароитларида нефтьалинлар ва бошқа конденсирланган аренларни анчагина салмоқда беради. 3.1.3. Аренлар Риформинг жараёни шароитларида ҳосиласиз бўлган аренлар барқарордир. Алкилланган аренлар алкилларни ўрнига боғлиқ ҳолда изомеризацияга, диспропорционирлаш ва деалкиллашларга учрайдилар. СН 3 + + СН 2 + СН 2 СН 3 + + СНСН 3 + СН 3

Толуол деметилланади, бошқа алкилбензоллар эса метил гуруҳлари диспропорцияланиб бензол ва ксилоллар ҳосил қилади. Ксилоллар кўринишидан, карбкатион механизми бўйича кетувчи, асосан, изомеризацияга учраб, ўзаро мувозанатда бўлган о –, м – ва n – измерлар ҳамда этилбензол ҳосил қиладилар. Узунроқ ён занжирли аренлар қуйидаги схема бўйича деалкилланадилар: Натижада, ҳосиласиз арен ва алкан ҳосил қиладилар. 3.1.4. Азот, олтингугурт, кислород гетероатомлари сақловчи бирикмалар Азот –, олтингугурт – ва кислород – сақловчи гетероатомли бирикмалар гидрирланиб NH 3 , H 2 S , ва Н 2 О ҳамда мос холдаги углеводородлар ҳосил қилади. Риформинг ҳом ашёсида гетероатомли бирикмаларни бўлиши номақбулдир. Улар платинали катализаторни тезда захарлайди. Шу сабабли, олтингугурт миқдори 0,05 – 0,07% дан юқори, азотни миқдори эса 10 -4 % дан ортиқ бўлган ҳом ашё аввалдан гидротозаланади. Турли синф угеводородлари реакцияларини асосий йўналишларини таҳлили риформинг шароитларида бензин фракцияларини изомеризацияси ва ароматизацияси кетишини кўрсатади. Риформинг турли реакцияларини бориш тезлигига қараб, уларни икки гурухга бўлиш мумкин: тез борувчи реакцияларга циклоалканларни дегидрирлаш, алканларни изомеризацияси ва оғир углеводородларни гидрокрекинги киради; анчагина секин борувчи СН 2 СН 2 СН 3 Н + Н + СН 2 СН 2 СН 3 + С 3 Н 7 + С 3 Н 7+ Н 2 Н + С 3 Н 6 С 3 Н 8

реакцияларга алканларни дегидроциклизацияси ва аренларни деалкиллаш реакциялари киради. 3.2. Риформинг катализаторлари Ҳозирга пайтда риформинг жараёни кислотали ва гидрирлаш – дегидрирлаш функцияларини бирга намоён этувчи бифункционал катализаторларда кўпроқ амалга оширилади. Саноатда қуйидаги катализаторлар қўлланилади: платинали (ёювчи – фтор ёки хлор билан промоторланган алюминий оксиди; алюмосиликат; цеолит ва бошқалар); платина билан бирга рений, иридий, қўрғошин, қалай ва бошқа металлар (ўша-ўша ёювчиларда). Алюмоплатинали катализаторлар энг кенг тарқалган. Платина гидрирлаш ва дегидрирлаш реакцияларида фаолдир. У ароматик бирикмаларни ҳосил бўлишига воситачилик қилиб, оралиқ олефинлар, кокс ҳосил бўлиш жараёнларини олдини олиб, уларни гидрирланишини таъминлайди. Платинанинг катализатордаги миқдори одатда 0,3  0,65% бўлади. Платинанинг концентрациясини ошириш катализаторни фаоллигини кўтаради ва бензинни октан сонини оширишга олиб келади. Бироқ, платинани ўта юқори миқдори ножоиздир, чунки бунда бензин салмоғини камайтирувчи деметиллаш ва циклоалканларни парчаланиш реакцияларининг роли кучаяди. Платинанинг катализатордаги миқдорини чегараловчи бошқа фактор – унинг юқори нархидир. Алюмоплатинали катализаторда алюминий оксиди кислота функциясини бажаради. У изомеризация ва гидрокрекинг реакцияларида катализаторнинг фаоллигини белгилайди. Кислоталиликни алюминий оксидида кучайтириш учун унга 0,3 % фтор ёки 0,5-2,0 % хлор киритилади. Галогенларни бундан юқори миқдорлари катализаторни крекинглаш хусусиятларини анчагина кўтаради ва газ ҳосил бўлишини оширади. Промотор сифатида хлорни

қўлланилиши фторга нисбатан бирмунча афзалликка эга. Хлор гидрокрекинг реакцияларини камроқ кетишини таъминлайда ва ундан ташқари, платина ва алюминий оксидлари билан комплекс ҳосил қилиш ҳисобига платинанинг юқори дисперслигини таъминлайди. Иш жараёнида хлорнинг бир қисми хом ашёда мавжуд бўлган намлик билан ўзаро таъсирлашуви эвазига йўқотилади. Ажралиб чиқаётган водород хлорид ускуналарни кучли коррозияга учратади. Шунинг учун хом ашёсига қўйиладиган талаблардан бири – унда сувни миқдори 10 -3 % дан ошмаслигидир. Хлорнинг мумкин бўлган йўқотишларини компенсация қилиш учун ҳом ашёга доимий ёки даврий равишда маълум миқдорда органик хлоридлар (дихлорэтан, углерод ( IV ) хлорид ёки этилхлорид) лар киритилади. Катализатор фаоллигини пасайиши олтингугурт – ва азот сақловчи бирикмалар билан, сурмани қайтмас сорбцияси ҳамда коксланиш натижасида платинанинг фаол марказларини заҳарланиши оқибатида ҳам юз беради. Катализаторни ҳизмат муддатини узайтириш учун ҳом ашё махсус тайёрлов блокида гидротозаланиши лозим. Катализатор узоқ муддат эксплуатация қилинганда платина кристаллари 5-7 дан 20 нм гача бир – бирига ёпишиши натижасида йириклашади. Бир вақтнинг ўзида ёювчининг нисбий юзаси 120 дан 83 м 2 /г гача пасайиб, фаол марказлар сони камаяди. Платинанинг рекристаллизацияси махсус промоторлар киритиш йўли билан ингибирланади. Кейинги йиллардаги каталитик риформингнинг ривожи платинаренийли катализаторларни ишлаб чиқиш билан боғланган. Янги катализаторлар 0,3 – 0,6 % платинага қўшимча 0,3 – 0,4 % рений сақлайдилар. Биметаллик катализаторларни қўллаш риформинг босимини 3,5 дан 1,5 – 2,0 МПа гача пасайтиришга ва октан сони 95 пунктли (изланиш усули) бўлган бензин салмоғини тахминан 6 % га оширишга имкон беради. Риформинг жараёнларининг кейинги мукаммаллашуви калий, галлий, германий, индий, иридий қўшимчалар сақловчи полиметалли

катализаторларни синтез қилиш йўли билан амалга ошаяпти. Полиметалли катализаторлар биметаллиларни барқарорлигини сақлаган ҳолда энг яхши танловчанлик хусусиятини намоён қилади ва бензинни юқорироқ салмоқда бўлишини таъминлайди. Ҳом ашёдаги олтингугурт, азот, сувлар бўлишига камроқ талабли янги цеолит асосидаги платинали катализаторлар ҳам ишланаяпти. Катализаторнинг барқарорлиги унга узвий боғлиқ бўлган платинанинг юқори дисперс ҳолатини таъминловчи камёб ер элементларини қўшиш орқали амалга оширилади. 3.3. Риформинг иссиқлик эффектлари ва кинетикаси Риформингни асосий реакциялари типик 1 – тартибли реакциялардир. Турли катализаторлардаги риформингнинг математик ифодаси бир хил бўлиб, фақат доимийлик коэффициентларининг қиймати ҳар бир катализатор учун бошқа – бошқа қийматларга эга бўлади. Платформинг саноат қурилмалари маълумотларига кўра ароматизация реакцясини активланиш энергияси 92 – 158 кДж/моль, гидрокрекингники эса 117 – 220 кДж/мольдир. Риформингни ҳамма модификацияларининг характерли хусусияти – унинг асосий босқичларидан бири – ароматизация – эндотермик бўлиб, бошқаси – гидрокрекинг эса – экзотермикдир. Натижавий эффект ушбу икки босқичларни нисбий интенсивликларининг нисбатларига боғлиқдир. Ҳароратни кўтариш ароматизация ва гидрокрекинг реакцияларини тезлашишига олиб келади. Аренларни салмоғи, оқибатда бензинни октан сони ҳам кўтарилади. Шу билан бирга, гидрокрекинг жараёнида кўпгина енгил углеводородлар (С 3 – С 4 ) ҳосил бўлиб, бензин салмоғини камайишига олиб келади. Бундан ташқари, гидрокрекинг реакцияларига кўпроқ водород сарф бўлиши боис, циркуляция газидаги водороднинг миқдори пасаяди, бунинг натижасида катализаторнинг коксланиши тезлашади. Ушбу кўрсатилган факторларнинг

таъсири натижасида жараённи олиб бориш оптимал ҳароратси 480-530 0 С ни ташкил қилади. Жараённинг ҳажмий тезлигини ошиши билан жараёнда кўпроқ рол ўйнайдиган тез кетувчи циклоалканларни дегидрирлаш, оғир алканларни гидрокрекинги ва углеводородларни изомризация реакциялари ахамиятли бўлиб қолади. Алканларни дегидроциклизацияси, ароматик бирикмаларни деалкиллаш ва енгил углеводородларни гидрокрекинги реакцияларининг роли эса пасаяди. Турли реакциялар орасидаги нисбатларни ўзгариши натижасида бензинни салмоғи ортади, бироқ, унинг октан сони пасаяди. Қуйида каталитик риформинг бензинини салмоғи ва хоссалари билан жараённинг ҳажмий тезлиги орасидаги боғлиқлик кўрсатилган: 2с -1 3с -1 4с -1 Депарафинланган бензинни салмоғи, % 91,8 93,9 95,1 Бензинни октан сони (изланиш усули бўйича) 85,0 81,0 76,0 Аренларни миқдори, % (ҳажмий) 43,0 40,5 38,0 Саноат шароитларида ҳажмий тезликни хом ашёнинг таркиби ва жараённинг белгиланган мақсадига боғлиқ холда 1-3 с -1 да ушлаб турилади. 3.4. Саноатда каталитик риформинг Саноатда риформинг бензин фракцияларининг октан сонини оширишга ва қимматли нефтькимёвий синтез ҳом ашёси бўлган аренларни олишда ишлатилади. Жараён водород сақловчи газ [70-90% (хажмий) Н 2 , қолганлари - углеводородлар] муҳитида қуйидаги шароитларда амалга оширилади: Ҳарорат 480 – 540 0 С, Босим 2 – 4 МПа, Хом ашёни бериш ҳажмий тезлиги 1 – 3 с -1 ,

Циркуляция қилинаётган водородсақловчи газ миқдорининг ҳом ашёга нисбати 600 – 1800 м 3 /м 3 . Каталитик риформинг ҳом ашёси сифатида одатда нефтни бирламчи ҳайдаш бензин фракциялари ишлатилади. Риформинг ҳом ашёсини фракцион таркиби жараённинг мақсадга мувофиқ маҳсулоти билан белгиланади. Агарда жараённи мақсади – индивидуал аренлар олиш бўлса, бензол, толуол ва ксилоллар олиш учун, мос холда, углеводород сақловчи С 6 (62-85 0 С), С 7 (85-105 0 С) ва С 8 (105-140 0 С) фракциялар ишлатилади. Агарда жараён юқори октанли бензин олиш мақсадида амалга оширилса, ҳом ашё сифатида С 7 -С 9 углеводородларга мос келган 85-180 0 С фракция ишлатилади. Риформингнинг бифункционал катализаторида кетадиган реакциялар натижасида бензин таркибида кўпроқ ароматик углеводородлар ҳосил бўлиши ва йиғилиши билан боғлиқ чуқур ўзгаришлар содир бўлади. Ароматик углеводородлар ҳосил бўлиш реакциялари: циклогексан ва унинг гомологларини дегидрирлаш; циклопентан гомологларини изомеризацияси ва сўнг дегидрирланиши; парафинларни дегидроциклизацияси. Иккинчи гуруҳ – гидрокрекинг ва изомеризация реакциялари: парафинлар ва нафтенларни гидрокрекинги; парафинларни гидрогенолизи; парафинларни изомеризацияси; ароматик углеводородларни изомеризацияси; бензол гомологларини деалкиллаш. Риформингнинг асосий реакциялари ва улар орасидаги ўзаро боғлиқлик қуйидаги схема бўйича ифодаланиши мумкин: RCH 2 CH 2 CH 2 CH 3 RCH 2 CH 2 CH 3 + CH 4RH + CH 3 CHCH 3 CH 3 RCH 2 CHCH 3 CH 3 R ||R || R | (4 )(2 )(1 ) (3 ) (2 a)(1 a)(5 ) (6 a)(6 )

Биринчи босқич парафинларни дегидроциклизацияси – циклни туташтириш ва ё алкилциклопентанлар (1) ёки алкилциклогексанлар (2) ни ҳосил қилишни ўз ичига олади. Алкилциклопентанларни изомеризациясида – ҳалқани кенгайиши (3) оқибатида ҳам алкилциклогексанлар ҳосил бўлади. Ўзгаришларни охирги фазаси – алкилциклогексанларни ароматик углеводород ҳосил қилиб дегидрирланишидир. Нормал парафинлар изомерланади (5) ва изопарафинларни кейинги ўзгаришлари нормал парафинларникига ўхшаб аналогик холда амалга ошади. Парафинларни дегидроциклизациясида реакцияга киришган 1 моль хом ашёга нисбатан 4 моль водород ҳосил бўлади. Парафинларнинг ўзгаришини бошқа йўли (6) – нордон марказларда карбоний – ион бўйича пропан ва бутанлар афзалроқ ҳосил қилиб крекинг ва катализаторни металл марказларида метан афзалроқ ҳосил қилиб парчаланиш (гидрогенолиз) дир. Нафтен ва парафин углеводородлардан ароматик углеводородларни ҳосил бўлишига олиб келувчи риформингни энг мухим реакциялари иссиқлик ютилиши билан кетади. Гидрокрекинг ва гидрогенолиз реакциялари экзотермик, парафин ва нафтенларни изомеризациялари эса 0 га яқин иссиқлик эффектига эга. Нафтен ва парафин углеводородларни ароматик углеводородларга айланиш реакциялари қайтар бўлиб, мувозанатли ўзгаришлар чуқурлиги ҳарорат ва илк углеводородлар молекуляр массаларининг ўсиши билан ортиб боради. Риформингни асосий маҳсулотлари – водород сақловчи газ ва суюқ фракция – риформатдир. Водород қисман циркуляцияланаётган водород

сақловчи газдаги йўқотишлар ўрнини тўлатишга ишлатилади. Водородни кўпроқ қисми нефть махсулотларини гидрокрекинг ва гидротозалаш қурилмаларига йўналтирилади. Платинали катализатордаги риформинг жараёнида 90 % (хажмий) концентрацияли техник водороднинг салмоғи 0,7- 1,5 % (ҳажмийни) ни ташкил этади. Барқарорлаштириш орқали водород сақловчи газдан қуруқ газ (С 1 -С 2 ёки С 1 -С 3 ) ва суюлтирилган газ (С 3 -С 4 ) лар ҳам ажратиб олинади. Риформат – автомобил бензинларини юқори октанли компоненти (мотор усули бўйича октан сони 85 ёки изланиш усули бўйича эса 95) дир. Каталитик риформинг бензини 50-60% (массавий) аренлар, 30% (масс.) га яқин алканлар, 10-15% (масс.) циклоалканлар ва 2% (масс.) дан камроқ тўйинмаган бирикмалардан иборат. Алканлар асосан С 5 -С 6 фракцияда мавжуд бўлиб, изо тузилишни нормалга бўлган юқори нисбатларида ўз аксини топган. Аренлардан С 7 -С 9 лар кўпчиликни ташкил қилади. Каталитик риформинг бензини юқорироқ қурум ҳосил қилувчи аренларнинг юқори миқдорлари ҳисобига уларни тоза холда автомобил ёнилғилари сифатида ишлатиб бўлмайди ва шу боис компаундлашга учратилади. Каталитик риформинг бензинларидан органик синтезда ишлатилувчи индивидуал аренлар: бензол, толуол, этилбензол, ксилолни ҳамма изомерлари, нафталин, псевдокумол ва айрим бошқа маҳсулотларни ажратиб олиш мумкин. Нефтькимёвий маҳсулот сифатида энг ахамиятли аренлар сифатида бензол, о – ва n – ксилоллар ишлаб чиқарилиши маълум; толуол ва м – ксилоллар эса мавжуд эхтиёжлардан ҳам анча ортиқ миқдорда ишлаб чиқарилмоқда. Шунинг учун ҳозирги вақтда толуол ва м – ксилоллар асосида қимматли маҳсулотлар ишлаб чиқаришга уринишлар билан бирга уларни деалкиллаш, диспропорциялаш ва изомеризациялаш жараёнлари мувафаққиятли ривожланаяпти. 4. Ёқилғиларни юқори октанли компонентларини синтези

Изланиш усули билан аниқланган 93-98 (АИ-93 ва АИ-98) октан сонли юқори сифатли бензинларни олиш учун риформинг – бензин изомеризация, алкиллаш ва полимеризация жараёнларида олинадиган тармоқланган алканлар билан компаундланади. Товар бензин компонентлари сифатида тармоқланган тузилишли алканларни олиш жараёнларини аҳамияти тетраэтилқўрғошинга қўйилаётган қаттиқ нормаларга боғлиқ холда ошиб боради. 4.1. Алканларни изомеризацияси Изомеризация реакциялари нефтни қайта ишлаш саноатида кенг тарқалгандир. Уларни каталитик крекинг ва риформинг жараёнларини талқин қилишда ҳисобга олмаслик мумкин эмас; ундан ташқари, улар мустақил аҳамиятга эга бўлиб, мотор ёқилғиларини октан сонини оширишда ва изобутан олишда ишлатилади. 4.1.1. С 4 -С 6 алканларни изомеризацияси Изобутан алкиллаш жараёнида қўлланилади. Уни ишлаб чиқаришда хом ашё бўлиб нефтни қайта ишлаш газларидан ажратиб олинадиган бутан ҳизмат қилади. Бензиннинг юқори октанли компоненти тўғридан-тўғри ҳайдаб олинган бензинни энг енгил фракцияси – С 5 -С 6 фракцияларини изомеризациялаб олинади. Изомеризация жараёнини мазмун-мохияти – қуйи октан сонли енгил нормал алканларни мос холдаги юқорироқ октан сонли изотузилишли углеводородларга каталитик ўзгартиришдан иборатдир. Юқори алканларни изомеризацияси октан сонини анчагина оширмайди, шу боис саноатда қўлланилмайди. 5.4.1.2. Реакциялар термодинамикаси, кинетикаси ва механизми

Каталитик изомеризация одатда активланиш энергияси  40 кДж/моль бўлган 1-тартибли реакция каби кетади. Нормал ва тармоқланган алканлар аралашмасини термодинамик мувозанати ҳарорат ошиши билан тармоқланмаган ва кам тармоқланган тузилмалар томонга силжийди. Алканларни измеризацияси экзотермик жараён бўлиб, ажралиб чиқаётган иссиқлик – 6-8 кДж/моль дан юқори эмас. Кислотали катализаторлар иштирокида изомеризация занжирли карбкатион механизми бўйича кетади. Жараённи биринчи босқичи – R + – карбкатионни ҳосил бўлишини катализатор белгилайди. Сўнг занжирни узатиш босқичи давом этади: + R + + CH 3 CH 2 CH 2 CH 3 RH + CH 3 CHCH 2 CH 3

Кейинги борадиган икки реакция – занжир звеносидан иборатдир: Ушбу звенонинг қайтарилиши оқибатида занжирни ўсиши амалга оширилади. Занжирни узилиши протонни карбкатиондан катализаторга қайта ўтиши натижасида амалга ошади. Электрон типидаги катализаторлар (гидрирлаш – дегидрирлаш) иштирокида молекулаларни биринчи-бошланғич крекингга руҳсат берувчи радикал механизмининг эҳтимоли энг кўпдир, чунки изомеризацияда бирмунча миқдорда қуйи ва юқори углеводородлар ҳосил бўлиши доимо кузатилади. Бифункционал катализаторда изомеризация механизмини қуйидаги схема билан ифодалаш мумкин: аввало металли катализаторни актив марказида нормал алканни дегидрирланиши амалга ошади, сўнг ҳосил бўлган алкен кислотали марказда карбкатионга айланади ва изомерланади, ва ниҳоят, илк алканга занжир узатилгач, тармоқланган алкан ажралади: 4.1.3. Изомеризация катализаторлари Изомеризация реакцияларида кислотали катализаторлар энг фаолдир. Улар фаоллигини пасайиб бориши тартиби бўйича қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: СН 3 СНСН 2 СН 3 СН 3 СН(СН 3 )СН 2 СН 3 С(СН 3 )СН 3+ + + СН 3 С(СН 3 )СН 3 + СН 3 СН 2 СН 2 СН 3 СН 3 СН(СН 3 )СН 3 + СН 3 СНСН 2 СН 3+ + СН 2 СН 2 СН 2 С Н 3 К 1 Н 2 СН 3 СН 2 СН = СН 2 К 2 ;Н + СН 3 СН 2 СНС Н 3 + СН 3 С(СН 3 )С Н 3+ СН 3 С(СН 3 )СН 3 + СН 3 СН 2 СН 2 СН 3 СН 3 СН(СН 3 )СН 3 + СН 3 СН 2 СНСН 3К 2+ +

1) промоторли нордон галогенидлар (AlCl 3 , AlBr 3 , BF 3 , FeCl 3 , MgCl 2 , ZnCl 2 ). Промотор сифатида одатда олефинлар ёки алкилгалогенидлар қўлланилади; 2) водородли кислоталар: хлорсульфон (ClSO 3 H), фторсульфон (FSO 3 H), n – толуолсульфон (C 7 H 7 SO 3 H), фосфор, сульфат ва бошқалар; 3) Нордон оксидлар (Al 2 O 3 , SiO 2 , Cr 2 O 3 , MoO 3 , ThO 2 ) ва сульфидлар (MoS 2 , MoS 3 , CoS). Ўзгарувчан валентли металлар ёки уларни оксидлари (Co, Ni, Pt ёки MoO 3 , WO 3 ) билан нордон оксидлар қўшиб тайёрланган айрим бифункционал катализаторлар етарли юқори изомерловчи фаолликка эгадир. Ушбу катализаторлар кислотали – электрон типидаги катализаторлар қаторига киритилиши мумкин. Илк саноат изомеризация жараёни модификацияларида алюминий хлорид ёки бромидларда, промотор сифатида кўп бўлмаган алкен ва қуруқ водород хлорид ишлатиб амалга оширилган. Карбоний – иони, балким, қуйидаги схема бўйича ҳосил қилинган: Жараён нисбатан қуйи 90-120 0 С ҳароратда, реакция мувозанати тармоқланган алканлар томон силжиганда, амалга оширилган. Ушбу жараённи камчиликлари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: катализаторни коррозияга юқори фаоллиги; углеводородларни катализатордан ажратишнинг қийинлиги; катта миқдорда ёнаки маҳсулот ҳосил бўлиши оқибатида жараённи паст селективлиги; катализаторни кўп йўқотилиши – уни гидролизи ва 1% (масс.) га яқин миқдорда углеводородларда эрувчинлиги. Мукаммаллаштирилган жараёнда катализатор сифатида 5% (масс.) га яқин сувсиз водород хлорид билан активлаштирилган сурьма (III) Н Cl + AlCl 4 HAlCl 4 CH 3 CH = CHCH 3 + HAlCl 4 (CH 3 CH 2 CHCH 3 )AlC l 4+ -

хлориддаги 3-8 % ли AlCl 3 эритмаси ишлатилади. Ҳароратни 65-100 0 С да ушлаб турилган. Жараённи суюқ фазада амалга ошириш учун 2 МПа босим қўлланилган. AlCl 3 ни йўқотилиши бирмунча пасайган бўлса ҳам, катализаторни сарфи етарли юқорилигича қолган: 1-2,5 кг AlCl 3 ва 0,15 кг SbCl 3 1 м 3 изомеризатга ҳисобланганда. Мукаммаллаштирилган катализатор ҳам ускуналарни коррозияга учратган. Технологик жараённи ва қурилмани эксплуатациясини мураккаблаштирувчи кўп сонли камчиликлар алюминий ҳлорид иштирокида изомеризация жараёни ўз аҳамиятини йўқотаяпти ва бифункционал катализаторлардаги изомеризация билан сиқиб чиқариляпти. Изомеризация бифункционал катализаторлари риформинг катализатори типига киради. Улар 0,2-1% миқдорда алюминий оксидига ёки CaY, HY цеолитларига шимдирилган 8-гуруҳ металлари (Pt, Pd) дир. Ушбу катализаторлар С 5 -С 6 алканларни изомерлашда етарли селективликка эга бўлиб, уларнинг фаоллиги юқори эмас. Шунинг учун жараён 350-400 0 С да олиб борилади. Катализатор коксланиши олдини олиш учун системада водородни босими 1,4-4 МПа қилиб ушлаб турилади. Юқори ҳарорат термодинамик мумкин бўлган изомеризация даражасини пасайтиради. Ёювчини нордонлигини ошириш йўли билан бифункционал катализаторнинг фаоллиги оширилиши, ишчи ҳарорати эса пасайтирилиши мумкин. 7-10% галоген киритилган алюминий оксидидаги платинали ёки палладийли катализатор жараённи 100-130 0 С да олиб бориш имкониятини беради. Каталитик риформингдаги каби қуйи ҳароратли изомеризациянинг зарур шароити – хом ашёни ва водород сақловчи газни катализаторни заҳарловчи қўшимчалар бўлмиш намлик, олтингугурт, азот, кислородлардан чуқур тозалашдир.

Катализатордаги галогенни йўқотилишини тўлдириш учун хом ашёга кўп бўлмаган миқдорда (фоизни ўн бир мингдан улушларида) галогенорганик бирикмалар киритилади. 4.2. Тармоқланган алканларни алкенлар билан каталитик алкиллаш Бензинни юқори октанли компоненти бўлган алкилбензин – тармоқланган алканларни алкенлар билан алкиллаш орқали олинади. У саноат шароитларида сульфат ёки водород фторид кислота иштирокида амалга оширилади. Алкан хом ашёси сифатида изобутан ишлатилади, алкенлардан энг кўп ахамиятлиси нормал бутиленлардир. Изобутанни бутиленлар билан алкиллашни асосий маҳсулотлари учметилпентанлардир. 2,2,4-учметилпентан (изооктан) ни октан сони 100 деб қабул қилинган. 4.2.1. Реакциялар термодинамикаси, кинетикаси ва механизми Тармоқланган алканларни алкенлар билан алкиллаш умумий кўринишда қуйидаги тенглама билан ёзилади: C n H 2n+2 + C m H 2m  C n+m H 2(n+m)+2 Реакция иссиқлик ажралиши билан кетади, шунинг учун жараённи қуйи ҳароратда олиб борган афзалроқдир. Кислотали катализаторлар иштирокида алкиллаш механизми карбкатионли занжирлидир. Биринчи босқичда алкен катализатор протони билан реакцияга киришади: CH 3 CH = CHCH 3 + H + A -  CH 3 CHCH 2 CH 3 + A - (1)+

Бутил катиони тармоқланган алкан билан реакцияга киришади: Ҳосил бўлган учламчи бутил карбкатиони алкен молекуласига бирикади: Иккиламчи октил карбкатиони нисбатан барқарор бўлган учламчига изомерланади: Изомерланган ион илк тармоқланган алкан билан реакцияга киришиб охирги реакция маҳсулотлари бўлмиш изооктанлар ва карбкатионлар ҳосил қилади: 3-5 реакциялар қайталаниш орқали занжир жараёнини берувчи занжир звеноларидир. Занжир узилиши протонни карбкатиондан кислота анионига узатилиши оқибатида амалга ошади: CH 3 CH(CH 3 ) 2 + CH 3 CHCH 2 CH 3  CH 3 C(CH 3 ) 2 + CH 3 CH 2 CH 2 CH 3 (2) ++ CH 3 C(CH 3 ) 2 + CH 3 CH = CHCH 3  CH 3 C(CH 3 ) 2 CH(CH 3 )CHCH 3 (3) + + CH 3 C(CH 3 ) 2 CH(CH 3 )CHC H 3 + CH 3 C(CH 3 ) 2 C(CH 3 )CH 2 CH 3 +  CH 3 C - CCH 2 CH 3+ CH 3 CH 3CH 3 +CH 3 C(CH 3 ) 2 CH 2 C(CH 3 )C H 3 +CH 3 C(CH 3 )CH(CH 3 )CH(CH 3 )C H 3 (4 ) CH 3 C(CH 3 )C(CH 3 ) 2 CH 2 CH 3 + CH 3 CH(CH 3 ) 2   CH 3 CH(CH 3 )C(CH 3 ) 2 CH 2 CH 3 + CH 3 C(CH 3 ) 2+ + (5 ) CH 3 C(CH 3 )C(CH 3 ) 2 CH 2 CH 3 + A -  CH 2 = C(CH 3 )C(CH 3 ) 2 CH 2 CH 3 + H + A -+ (6 )

Алкиллашда қатор ёнаки реакциялар кузатилади: деструктив алкиллаш, алкенларни полимеризацияси ва алкенларни катализатор (кислота) билан ўзаро таъсирлашуви; натижада мураккаб эфирлар ҳосил бўлади. Деструктив алкиллаш оралиқ карбкатионларни  - парчаланиши оқибатида амалга ошади ва С 5 -С 7 углеводородларни ҳосил бўлишига олиб келади. Ушбу жараённинг роли ҳарорат ошиши билан ортади. Алкенларни полимеризацияси С 8 дан кўпроқ молекуляр массали маҳсулотлар беради. Полимерлаш жараёни ортиқча изобутан билан бостирилади. Алкенларни катализатор билан ўзаро таъсири катализатор концентрациясини ва фаоллигини пасайтиради. 4.2.2. Алкиллаш катализаторлари Алкиллаш катализаторларини қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: алюминий хлориди асосида; минерал кислота (H 2 SO 4 , HF, H 3 PO 4 ) лар асосида; ионалмаштиргич смолалар ва цеолит-сақловчи катализаторлар. Алюминий хлориди асосидаги катализаторлар ёнаки реакциялар (полимеризация, деструктив алкиллаш ва бошқалар) ни актив инициирлагани учун, ҳамда алюминий хлоридни специфик камчиликлари (гигроскопиклик, аппаратурани коррозияси ва бошқ.) сабабли, саноатда кенг тарқалмаган. Нефтни қайта ишлаш саноатида сульфат ва фторид кислоталар асосий аҳамият касб этади. Алкиллаш – гетероген жараёндир. Кимёвий реакция кислотали фазада кетади. Жараённи тезлиги реагентларни углеводород фазадан кислоталига диффузияси билан чегараланади, шунинг учун бир жинсли эмульсияни ҳосил қилишда интенсив аралаштириш аҳамият касб этади. Катализатор сифатида ишлатилувчи сульфат кислота одатда 96-98 % концентрацияли бўлади. Кислотани юқорироқ концентрацияси углеводородларни оксидлаш ва сульфурлаш реакцияларини кетишига имконият туғдиради.

Кислота концентрациясининг пасайиши алкенларни полимеризация реакцияси тезлигини оширишга ҳамда уларни сульфат кислота билан ўзаро таъсирлашуви оқибатида алкилсульфатлар ҳосил бўлишига олиб келади; ундан ташқари, ускунани коррозияси ҳавфи юзага келади. Умуман олганда ёнаки жараёнларда 1 т алкилатга ҳисоб қилинганда 100-160 кг сульфат кислота сарфланади. Сульфат кислотадан фарқли ўлароқ, фторид кислота иштирокида алкиллаш амалда ёнаки реакцияларсиз, ҳаттоки юқорироқ (20-40 0 С) ҳароратда кетади. Бу эса жараённи сунъий совутишсиз амалга ошириш имкониятини беради. HF ни H 2 SO 4 дан афзаллиги – углеводородлар билан эмульсияларни катта енгилликда ҳосил қилиш ва унда изобутанни анча юқорироқ эрувчанлигидир, бу эса – ёнаки реакциялар ролини пасайиши демакдир. Жараёнда ишлатиладиган HF 80-90 % ли бўлиб, 1 % дан кам суви бор. Водород фторид ҳайдаш йўли билан сувдан енгил ажралади. 1 т алкилат учун 0,7 кг HF сарф қилинади. Истиқболли катализаторлар – борни учфторидлари BF 3  H 2 O  HF ва BF 3  H 2 SO 4 , ҳамда цеолитсақловчи катализаторлардир. 4.2.3. Саноатда сульфат кислота билан алкиллаш Алкиллаш сульфат кислота (96-98%) иштирокида 5-10 0 С, 0,6-1,0 МПа босимда, кислота: углеводород 1-1,5 ва изобутан: бутилен 6:1 дан 15:1 гача нисбатларда олиб борилади. Қуйи ҳароратни қўллаш тармоқланган алканларни мувозанатли салмоғини ошиши билан ва оралиқ ионларни  - парчааниш ёнаки реакциялари ролини ҳамда сульфурлаш ва оксидлаш реакцияларини пасайиши билан боғлиқдир. Кўтарилган босим реакцион аралашмани суюқ холда ушлаб туриш учун лозим. Кислота углеводородлар нисбати 1-1,5

бўлганда углеводород фазасини эмульясига тўла жалб қилиниши таъминланади. Изобутанни ортиқчалиги полимеризация жараёнини бостиришга ва алкилат салмоғини ошишига имконият туғдиради. Саноатда алкиллаш хом ашёси бўлиб термодинамик қурилмаларда олинадиган 15-20% С 3 ва С 5 углеводород, 80-85% С 4 углеводородлардан ташкил топган бутан-бутилен фракцияси ҳизмат қилади. Нормал тузилишга эга бўлган С 3 -С 5 алканлар алкиллаш реакциясига киришмайди, шу боис уни хом ашёда бўлмагани яхши. Тармоқланган алканлар ичида энг аҳамиятлиси изобутандир. Алкиллашда хом ашё сифатида изопентанни қўллаш – у бензинни қимматли юқори октанли компоненти бўлгани учун мақсадга мувофиқ эмас. Алкенларни хом ашёдаги таркиби ва миқдори ҳам жараён кўрсаткичларига катта таъсир кўрсатади. Этилен амалда изобутанни алкилламайди, асосан ўзи полимерланади ва кислота билан этилсульфат ҳосил қилиб реакцияга киришади. Пропан изобутан билан реакцияга киришади, бироқ алкилатни октан сони бутиленлар ишлатилганидан камроқ (11-жадвал). Юқори олефинлар (С 5 ва юқори) реакция жараёнида парчаланишга мойил бўлган, қуйи молекуляр маҳсулотлар салмоғини оширувчи катта молекуляр массали ионлар ҳосил қилади. Шундай қилиб, алкиллаш учун С 2 -С 5 алкенлар ичида бутиленлар энг маъқулидир. жадвал Изобутанни алкиллаш жараёнида алкен занжири узунлиги билан жараён кўрсаткичлари орасидаги боғлиқлик Кўрсаткичлар Хом ашё пропилен бутилен амилен Алкенга ҳисоб қилинганда алкилатни салмоғи, % (ҳажмий) 175-187 170-172 160 Алкенли хом ашёга хисоб қилинган

изобутанни сарфи, % (ҳажмий) 127-135 111-117 96-140 Алкилатни октан сони: мотор усули 87-90 92-94 87-89 изланиш усули 89-91 92-96 88-90 Жараёнда суюқ маҳсулот (алкилат) дан ташқари қуруқ газ, ишлов берилган бутан – бутилен фракцияси ва сульфат кислота олинади. Углеводородлар бошқа жараёнларда ишлатилади, ишлатилган сульфат кислота эса регенерация қилинади ёки бошқа маҳсулотларни тозалашда ишлатилади. 4.3. Алкенларни полимеризацияси Нефтни қайта ишлаш саноатида полимеризация жараёни асосан пропилен билан бутиленни октан сони  80 (мотор усули билан) бўлган асосан ди-, три- ва тетрамерлардан иборат бўлган полимербензинга қайта ишлаш учун бирга қўлланилади. Бутиленни полимеризациялаб ва кетма-кет димер (изо-С8Н16) ни гидрирлаб, октан сонини ошириш учун бензин компоненти сифатида ишлатилувчи техник изоктан ҳам олинади. Полиизобутилен синтетик каучуклар ва мойларни қуюлтирувчилар ишлаб чиқаришда қўлланилади. Пропиленни полимеризациялаб ювувчи моддалар олиш учун хом ашё сифатида ишлатилувчи уч- ва тетрамерлар олинади. Жараён термик ва термокаталитик йўллар билан амалга оширилади. Термик полимеризация 480-550 0 С да ва 1,0-13,5 МПа да олиб борилади. Унинг камчилигига – қуйи селективлик ва ҳосил бўлаётган маҳсулотларни крекингидир. Термик усул С 2 -С 3 алкенларни полимеризациялашда қўлланилади. Каталитик полимеризашия 160-250 0 С да 2,5-8,0 МПа да олиб борилади. Катализаторлар асосан фосфат кислота асосида тайёрланади. Жараён селектив, крекинг кузатилмайди.

4.3.1. Жараён термодинамикаси ва механизми Алкенларни полимеризацияси 500-550 К дан юқори ҳароратда термодинамик мумкин (Гиббс эркин энергияси қиймати манфий). Реакция экзотермик. Полимерланган олефин бўйича иссиқлик эффекти 71  8 кДж/моль ни ташкил қилади. Мувозанатдаги полимеризация даражаси босим ошиши ва ҳарорат пасайиши билан ошиб боради. Каталитик полимеризация қуйидаги босқичлардан иборат бўлган карбкатион механизми бўйича кетади (пропилен мисолида): 1) алкенни катализаторда протонланиши: 2)  - боғ бўйича алкен молекуласига ҳосил бўлган ионни бирикиши: Гексил иони кейнроқ кетма-кет яна бирқанча алкен молекуласини бириктириб олиши ва С 9 - ва С 12 - ионларини ҳосил қилиши мумкин. 3) ионларни изомеризацияси – иккиламчи карбкатионлар барқарорроқ учламчига айланадилар: С 9 ва С 12 ионлари ҳам изомеризацияга учрайди, бироқ, кейин улар осон парчаланадилар. С 9 ва С 12 ионларни парчаланиши оқибатида 3 га пропорционал бўлмаган углерод атоми сони бўлган маҳсулотлар ҳосил бўлишига олиб келади. 4) реакция протонни карбкатиондан катализаторга ёки илк алкенга қайта ўтиши билан тугалланади; карбкатион гидрид – ионни илк алкендан узиб CH 2 = CHCH 3 + HA  (CH 3 CHCH 3 )A - + CH 3 CHCH 3 + CH 2 = CHCH 3  CH 3 CH(CH 3 )CH 2 CHCH 3 ++ CH 3 C(CH 3 ) CH 2 CH 2 C H 3+ CH 3 CH(CH 3 ) CH( CH 3 )C H 2 CH 3 CH(CH 3 ) C( CH 3 )C H 3 ++CH 3 CH(CH 3 )CH 2 CHC H 3 ++ CH 3 CH(CH 3 ) CH CH 2 C H 3 CH 3 CH 2 C(CH 3 )CH 2 C H 3+

олиш имконияти ҳам мавжуд. Охирги холда, кейинги ўзгаришларга учрайдиган катализатор юзаси билан мустаҳкам боғланган юқоритўйинмаган маҳсулотлар ҳосил қилувчи алкенил иони ҳосил бўлади. 4.3.2. Полимеризация катализаторлари Бензинларни қайнаш ҳароратлари орасида ҳайдалувчи С 3 -С 4 алкенларни тармоқланган алкенлар аралашмаси олиб полимеризациялаш жараёни турли- туман катионли полимеризация катализаторлари билан катализланади. Асосан фосфат кислота асосидаги икки катализатор амалиётда қўлланилади. Қаттиқ фосфат кислота кизельгур (ёки инфузор тупроғи, ёки аморф SiO 2 ) кукунига Н 3 РО 4 эритмаси шимдирилиб, сўнг таблетка ҳолида шакл берилади ва 300-400 0 С да тобланади. Катализаторни тахминий таркиби P 2 O 5  SiO 2  2H 2 O. Фосфат кислота қисман кремний оксиди билан боғланган, қисман эса физик адсорбцияланган. Кварцдаги суюқ фосфат кислота кварц қумидан иборат бўлиб, у юпқа кислота пардаси билан қоплангандир. Бундай катализатор 1 – тип катализаторга нисбатан сув билан ювилиб ва янги кислота билан шимдирилиб енгилроқ регенерирланади. Унинг камчилиги сифатида кислотани кварц юзасидан механик чиқиб кетишини кўрсатиш мумкин. Айрим цеолитсақловчи катализаторлар ҳам полимеризация жараёнида фаолдир. 4.3.3. Жараён макрокинетикаси Полимеризациянинг саноат шароитларида алкен газ фазада мавжуд бўлиб, реакция эса катализатор юзасида кетади. Реакциянинг тезлиги масса узатиш билан чегараланади: зоҳирий активланиш энергияси атиги 21-31 кДж/ моль ни ташкил этади. Реакциянинг тартиби 1 га яқин ва шундан келиб чиққан холда, унинг тезлиги алкенни парциал босимига тўғри пропорционалдир.

Жараённи олб бориш ҳароратси ўта қуйи бўлмаслиги лозим, чунки 130 0 С даёқ полимеризация реакцияси ўрнига нордон фосфорли эфирлар ҳосил бўлади. Ҳароратни жуда кўтариш ҳам мумкин эмас, чунки, 220 0 С дан юқорида полимерли карбкатионларни парчаланиш эҳтимоли ошади. Ундан ташқари, юқори ҳароратда илк алкендан гидрид-ионни узилиб чиқиш реакцияси интенсивланади, натижада катализатор юзасини тўсиб қўювчи смоласимон тўйинмаган маҳсулотларнинг салмоғи ортади. 270 0 С дан юқорида полимеризация термодинамик мумкин бўлмай қолади. Босимни ошиши нафақат жараённи тезлатади, катализаторни ишлаш вақтини ҳам оширади; чунки катализатор юзасидаги смоласимон қуйқаларни ювувчи олигомер маҳсулотларни суюқ фазада ушлаб туришни таъминлайди. Босим полимербензинни оғирлашишига олиб келмайди, чунки қўлланиладиган ҳароратларда юқори молекуляр массали полимерли карбкатионлар тезда парчаланади. Ёнаки реакциялар олдини олиш учун жараёнда ҳамма алкен ишлатилишигача эмас, балки унинг таҳминат 90 % и конверсия қилинади. Конверсия – ҳарорат, босим, катализаторни фаоллиги билан аниқланади. Ушбу факторларга боғлиқ холда ҳажмий тезлик 1,7-4 соат -1 бўлади. 4.3.4. Полимербензинни саноатда олиш Алкенларни полимеризациялаб саноат шароитларида полимербензин олиш фосфорли нордон катализатор иштирокида 175-245 0 С ҳарорат ва  6 МПа босимда амалга оширилади. Полимербензин олишда хом ашё сифатида тоза алкенлар эмас, балки термокаталитик, пиролиз ва дегидрирлаш жараёнлари натижасида олинадиган углеводородлар ҳизмат қилади. Пропан- пропилен ва С 3 -С 4 фракциялар кенг қўлланилади. Хом ашёдаги алкенларни миқдори, экзотермик реакция оқибатида кучли қизиб кетишни олдини олиш мақсадида, 20 % дан кам ва 40 % дан юқори бўлмаслиги лозим.

Алкенларни полимеризацияга мойиллик бўйича қуйидаги қаторга жойлаштириш мумкин: Изобутилен > бутилен > пропилен > этилен Полимербензин 200-250 0 С ҳарорат интервалида ҳайдалувчи, нисбатан юқори бўлмаган молекуляр массали, полимерлар аралашмасидан иборат. Унинг таркибига 94 % алкенлар, 5 % алканлар ва циклоалканлар ва 1 % аренлар киради. Одатда полимербензин 82-84 (мотор усули) ёки 96-97 (изланиш усули) октан сонига эга бўлиб, жуда яхши аралашиш кўрсаткичини намоён этади: у бошқа бензинлар билан қандай табиатли компонент билан қўшилаётганига боғлиқ холда октан сони 90-130 (мотор усули) бўлган маҳсулот сифатида ўзини тутади. 5 Компаундлаш орқали юқори октанли товар бензин олиш Бензин маълум ва энг кенг углеводородлар аралашмасидан иборат бўлсада, унинг хоссалари хақида ажабланарли кам биладилар. Ушбу билимсизлик, афтидан конкурентлар тамонидан сиқув остида ишлатиш учун етарли даражада яроқли бўлган махсулотларни ишлаб чиқариш мажбуриятини вужудга келтиради. махсулотни етарли даражада яроқли бўлиши эса истемолчиларни махсулотни бундай бўлиш сабаблари билан қизиқмай қўйишларига олиб келади. Ушбу бўлимни бир нечта қуйидаги нуқтаи назарда кўриб чиқамиз: 1. Бензинни компаундлашда энг зарур ўзгарувчилар тўйинган буғни босими октан сони. 2. Тетраэтил қурғошин қўшимчасини бензинга таъсири. 3. Бензинни аралаштирш методикаси.

4. Компаундланган бензинга бўлган эхтиёжларни нефтни қайта ишлаш жараёнларига таъсири. Ушбу бўлим яхши ўзлаштирилиши учун автомобил двигатели қандай ишлаши ҳақида тушунчага эга бўлиш лозим. 5.1 Ички ёнигш двигателини ишлаш принципи Бензин двигателини принципиал қисимлари – бензобак, бензонасос, карбюратор, цилиндр, поршин ва ўт олдириш свечаларидир. Рўйхатдаги охирги элементсиз двигателлар – дизель двигателлари деб аталади. Ички ёниш двигателида жараён бензобакни бензоколонкада тўлатишдан бошланади. Сўнг мотор ўт олдирилади ва бунда бензонасос бакдан бензинни сўриб олади, уни карбюраторга жўнатади. Карбюратор бензинни буғлатади уни хаво билан аралаштирилади ва цилиндрга жўнатади. Бундан кейин 5.1- расмда кўрсатилгандек воқеалар кетма-кетлиги содир бўлади.

Поршен пастга харакат қилганда бензинни ҳаво билан аралашмаси цилиндрга ва цилиндрнинг хажми максималгача ўсади. Киритиш клапани ёпилади ва цилиндр бўйича поршен юқорига ҳаракат қилади ва ёнилғини сиқади. Поршен ўз йўлини энг юқори нуқтасига етганда, ўт олдириш свечаси қувватли чақмоқ беради ва бензин алангаланади. Бензин бир лахзада ёниб бўлади, бу эса газларни кучли кенгайишига ва поршенга кучли босимни вужудга келтиради. Бунинг оқибатида поршен цилиндр бўйича мажбуран пастга сурилади ва энегия тирсак-валга узатилади. Бу поршеннинг ишчи харакати деб аталади. Ишчи харакатнинг энг қуйи Ҳар бир циклда поршень 2 маротаба юқори ва пастга тамон цилиндр бўйича силжийди. 5.2. Тўйинган буғларнинг босими Ички ёниш двигатели иш цикли принципиал босқичлардан бири бензинни алангаланишидир. Двигатель қизиганда Ушбу муаммо йўқ. Иссиқлик бензинни цилиндрда 100% буғ холда келишни таъминлайди. Бироқ, двигатель эндигина совуқда ишлай бошлаганда, холат мураккаблашади. Совуқ двигател ишга туширилганда бензин алангаланувчи буғ-ҳаво аралашмасини ҳосил қилиши ва натижада у етарли учувчан углеводородлардан иборат бўлиши лозим. Учувчанлик мезони бўлиб тўйинган буғлар босими ҳизмат қилади, аниқроғи буғларни Рейд бўйича босими (ДПР) характеристика. уни ўлчаш учун яратиладиган асбоб муаллиф номи билан аталган. Аниқлаш. Тўйинган буғ босими – бу юза босими мезони бўлиб, у суюқлик буғланмаслиги учун лозимдир. Пропан типидаги енгил қайновчи углеводород учун буғларнинг босими жуда юқоридир, чунки Ушбу углеводород жуда учувчан. Бундан юқорироқ қайновчи углеводородлардан ташкил топган газоил эса тўйинган буғлар босими деярли нольга тенглиги

билан характерланади, чунки у хона ҳароратсида ўта секинлик билан буғланади. Буғларнинг босими ҳароратга боғлиқ эканлиги маълум бўлиб қолди, у (ДПР) 15 0 С (60 0 F ) да ўлчанади. Двигатель иш режими. Карбюратор муаммола-рига келсак, бензинни ДПРси учун икки чегаравий шароитларни бажариш лозим. Совуқ холда ишга туширишда бензинни етарли миқдори (10%га яқин) алангаланувчи аралашма ҳосил қилиб буғланиши лозим. Агарда алангаланиш юзага келса, бензинни буғламай қолган қисми ҳам ўз-ўзидан ёнади. Бошқа чегаравий шароит – тўла қизиган двигатель ишлаган пайтдаги режим, ундан ҳам чегаралироқ режим – қачонки қизиган двигательни яна янгитдан ўт олдиришдан иборатдир. Ушбу холатда бензин буғлари ўта кучли кенгаймаслиги лозим, акс холда цилиндрга бориш йўлида бензинни ҳаво билан аралаштириш имконияти бўлмай қолади. Қисқача қилиб айтганда, аралашма ушбу холда ҳам алангаланувчан бўлиши даркор. Бензин ушбу шароит талабларига жавоб бериши учун у тўлиқ ДПРга боғлиқлигини нефтни қайта ишловчилар яхши биладилар. Бензин учун ДПРнинг идеал кўрсаткичи йилнинг турли вақтларида турлича бўлиши кузатилади. Қиш фаслида двигатель совуқ ҳолатда ишга туширилиши учун (масалан, Бемиджада, Миннесота) ДПРси 0,91 атм бўлган бензин талаб қилинади. Иссиқ август кунлари (масалан, Пресидиода, Техас) машиналар ўт олмайди, агарда бензинни ДПР си 0,60 атм. дан юқори бўлса. Буғли тиқин. Рухсат этилган тўйинган босимини чегараловчи яна бир ҳодиса – бу буғли тиқиндир. Муаммо денгиз сатҳидан катта баландлик ва юқори ҳароратни бирга қўшилганда юзага келиши мумкин. Юқори баландликда атмосфера босими қуйидир ва юқори ДПРли бензин системанинг исталган қисмида буғлана бошлаши мумкин. Бензонасос суюқлик ва буғлар аралашмасини хайдаб беришига тўғри келади, ваҳолангки унинг тузилиши фақат суюқлик Билан ишлашга мослашган. Натижада карбюраторга бензинни келиши етарли бўлмай қолади ва двигатель ўчиб қолади ва дигатель ўчиб қолади.

Бензиннинг ҳароратси пасаймагунча у қайта ишга тушмайди, бу эса бир неча соатни қамраб олади. Буғли тиқинлардан воқиф бўлиш учун ДПРни бензин ишлатиш райони атроф-шароитларига мос равишда танлаб олинади (мавсумий ҳароратлар ва атмосфера босими ўзгаришлари билан бирга). Буғлар босими бўйича компаундлаш. Бензинни аралаштириш учун жадвалда келтирилган компанентлар рўйхатидан кўриниб турибдики, икки компонентдан ташқари бошқа ҳамма компонентларни ДПРси юқорида кўрсатилган қийматлардан қуйидир. Компонентлар ДПР, атм Изо – С 4 Н – С 4 94 ИОС ли риформат 100 ИОС ли риформат Гидрокрекинг енгил маҳсулоти Гидрокрекинг оғир маҳсулоти Алкилат Тўғридан-тўғри ҳайдаб олинган бензин Тўғридан-тўғри ҳайдаб олинган лигроин Крекинг – бензин Кокслаш қурилмаси бензини 4.99 3,66 0,20 0,29 0,27 0,12 0,32 0,77 0,07 0,31 0,28 Бензин компонентларини аралаштириш учун саноат қурилмаси схемасида буғлар босимини туслаш учун бирдан бир компонент сифатида н- бутан етарлидир. Бутан нефтни қайта ишлаш заводида турли жараёнларда ёнаки махсулот ҳолида олинади. Бундан ташқари, уни табиий газни ҳам ажратиб олинади. Ушбу икки манбаа бензинни компаундлаш учун зарур миқдорда бутан ишлаб чиқариш ҳажмларини таъминлайди.

Зарур тўйинган буғ босимига эришиш учун миқдорини аниқлаш керак, бунинг учун эса ўртача тортиб олинган қийматларни алгебрик ҳисоб қилиш лозим бўлади. Тўйинган бўғ босими компонентларни хажмий улушига тўлиқ пропорционал эмас, бироқ бизнинг мақсадларимиз учун бундай ҳисоб етарли тўлиқликдан аниқликни беради. Талаб қилинган ДПР қиймати 0,7 атм ва беш компонентдан иборат аралашма берилган, дейлик. Ушбу аралашмага қанча н-бутан қўшиш лозимлигини ҳисоблаб топиш сўралади. Компонент Хажм, баррель ДПР, PSi Ҳажми х ДРП Тўғридан-тўғри ҳайдаб олинган бензин Риформат Гидрокрекинг енгил маҳсулот Крекинг-бензин Ҳаммаси бўлиб Н-бутан 4000 6000 1000 8000 19 000 х 1,0 208 4,6 404 52 400 16800 4600 35200 60600 52 х 10 Psi (0,7 атм.) га тенг ДПР катталигини олиш учун қуйидагини қўшиш керак: 10(19000 + х) = 60600+52х 190000 + 10 х = 60600 + 52х -52 х + 10 х = -129400 Х = 3081 баррель н-бутан. Тайёрлаб чиқарилган бензиннинг умумий миқдори: 19000 + 3081 = 22081 баррель. Шундай қилиб, ҳисоб жуда сода, бироқ айрим моментлар борки, улар ҳақида эслатиб ўтиш лозимдир. Қишда ДПРни талаб қилинган катталиги ёздагидан юқорироқдир, шунинг учун тайёрланган бундай бензинни миқдори ҳам кўпроқ бўлади. Хақиқатан ҳам, талаб қилинган ДПРни катталиги қанчалик юқорироқ бўлса, шунча кўп миқдорда бутан қўшиш ва натижада

шунча хажм кўп бензин олиш мумкин. Бензин ишаб чиқаришнинг ушбу қўшимча имкониятлари дизель ёқилғиси ишлаб чиқариш режаларида маълум мослашувчанликни таъминлайди. н-Бутан ва изобутанни таққослаш. Нима учун бензин буғлари босимини ошириш учун изобутан эмас, балки фақат н-бутан ишлатилади? Бу савол туғилишига бир нечта жиддий сабабалар бор. Биринчидан, н-бутанни ДПР катталиги изобутанникига нисбатан 19 Psi (1,33 атм) га қуйидир ва натижада бутанни кўпроқ қўшиш имкониятини вужудга келтиради. Бутаннинг нархи шундайки, бензинга уни қанча кўп қўшилса, шунча яхшироқдир, Иккинчидан, изобутанни ишлатишнинг бошқа области-алкиллаш жараёнидир. Алкиллашга бўлган талабни қондириш учун кўпинча изобутанни микдори етарли эмас, ваш у боис нбутаннинг маълум бир қисмини изобутанга изомерлаш қурилмаларида қайта ишлатишга тўғри келади. Учинчидан, н-бутанни бозор нархи изобутанникига нисбатан бирмунча қуйироқдир. Қизиқ изоҳ сифатида қуйидагиларни қўшиш мумкин: автомобил, бензобаки қандай тўлатилишини эслаб кўринг, одатда бак бўғизи атрофида тўлқинсимон буғни кузатиш мумкин. Бу – бутан бўлиб, у бензиндан буғланиб туради. Аҳамият бериладиган бўлса, қишда ушбу буғ ёздагига нисбатан кўпроқдир. Бу бензин ДПРини зарурий қиймати қишда юқорироқ бўлиши биландир. 5.3. Октан сони Бензин олувчилар юқори октанли бензин яхршироқ ва қийматроқ эканлиги биладилар. Айримлари у нима учун яхшироқлилигини биладилар, бироқ у нима учун қимматроқ эканлигини бирон-бир кимса билиши амри- махол.

Октан сони бензин двигателда детонацияланадими, йўқми – шуни кўрсатади. Ушбу таъриф унчалик ёмон бўлмай, ҳаммага маълум ва кам тушунарли бўлан ҳодиса – детонацияни ёритишни талаб қилади. Детонация. Бу ерда двигатель иш цикли тасвирланган 10.5.1.-расмга Яна мурожаат қилиш фойдалидир. Бензин буғлари ва ҳаво аралашмаси цилиндрга берилганда поршень юқори ҳаракат қилади ва уни сикади. Сиқилганда буғлар қизийди ва двигатель цилиндрини исмига олиб келади. Агарда бензин буғлари ва ҳаво аралашмаси етарли даражада қаттиқ сиқилса, у кучли қизийди ва ўт олдиргич свечалар иштироксиз ўз-ўзидан алангаланиб кетиши мумкин. Агарда ушбу ҳодиса поршень ўз йўлининг юқори нуқтасига етмасдан содир бўлса, детонация амалга ошади, яъни двигатель тирсак вал ҳаракатига унга ёрдам бериш ўрнига тўсқинлик қилади. Детонация одатда худи двигательни тақиллаши ёки ғувиллаши каби идрок қилинади. Шак- шубхасиз детонацияга чап бериш лозим, чунки, у нафақат моторни юритувчи кучга қарши ишлайди, унинг механик қисмларида ҳам салбий таъсирга эгадир. Бензин двигательларни илк бор ишланмаганларида бензинни турли компонентлари ўзларини турлича тутганлари аниқланган. Компонентни хал қилувчи «калит» характеристика-сиқиш даражасидир. 10.5. 3-расмдаги сиқиш даражаси-бу оддийгина поршень йўлининг қуйи нуқтадаги цилиндр хажмини унинг юқори нуқтадаги ҳажмига нисбатидир. Бензинни ёки унинг компонентини октан сонини ўлчашда конкрет сиқиш даражаси ахамият касб этиб, у поршен йўлининг айнан юқори нуқтасида ўз - ўзидан алангаланиш содир бўлади. Бензинни берилган компоненти детонация берган вақтдаги сиқиш даражасини ўлчаш учун маълум сонларни махсус қатори ишлаб чиқилган. 100 октан сонли бензин учун изооктан (2,2,4-триметилпентан) С s H 18 шартли қабул қилинган. Анчагина камроқ сиқиш даражасида детонация берувчи нормал гептон С 7 Н 16 эса октан сони 0 бўлган бензин деб қабул қилинган.

Стенддаги двигательда синовларни қўллаб бензинни хар бир компоненти учун маълум таркибли изооктан в ан-гептан аралашмасини мослаб қўйиш мумкин. Октан сони бўлиб ўша сиқиш даражада детонацияланувчи изооктанни аралашмадаги фоиз улуши ҳисобланади. расм. Сиқиш даражаси – бу V 1 / V 2 дир. Детонацияга синов. Синов услубини кўриб чиқиш файдалибўлиб қолиши мумкин. Бунинг учун сиқиш даражасини харакатчан қопқоқли цилиндрни кўтариб ёки тушуриш орқали алмаштириш мумкин бўлган стендли двигатель кўлланилади. Синалаётган бензин қопқоғи пастга сурилган ҳолатдаги двигателга берилади. Айрим нуқтада детонация амалга ошиб, уни овози бўйича ёки детонация амалга ошиб, уни овози бўйича ёки детонометр қўллаб бериш мумкин. Сиқиш даражасини ёзиб олинади, сўнг қопқоқни юқорига силжитилади. Изооктан в н-гептанларни икки аралашмаси тайёрланади. Асбаб билан ишлагандаги маълум бир кўникмадан сўнг аралашмани шундай танлаб олиш мумкинки, ундан бири камроқ, бошқаси эса ҳозиргина синалган компонентга нисбатан кўпроқ сиқиш даражасида детонация берсин. Ушбу аралашмалар учун октан сони таъриф бўйича маълумдир (бу изооктанни фоизли миқдори). Ҳар бир аралашма учун ўша синовлар ва ўлчашлар ўказилади ва критик сиқиш даражаси кўрсаткичи ёзиб олинади 5.3-расмда кўрсатилгандек,

маълум уч нуқта бўйича график қурилиб, бензинкомпонентини октан сонини аниқлаш мумкин. Октан сонига қўйилган талаблар. Октан сони нимани кўрсатишини билиб олинади, нима учун бу шунчалик мухим? Двигательни конструкцияси одатда ёнилғини ёки бундай ўзини тутишга ҳисобланган двигательда ёнилғини сиқиш даражаси унинг мумкин бўлган қувватини белгилайди. Сиқиш даражаси қанчалик кўпроқ бўлса, унинг иш такти шунчалик узунроқ ва натижада двигатель қуввалироқ бўлиб қолади. Шундай қилиб, турли ўлчамли машинага хар хил октан сонли бензинлар талаб қилинувчи турли конструкцияли двигательлар ўрнатилади. Қисқача қилиб айтканда автомобилни сиқиш даражасини ўзгартириш учун цилиндр қопқоғини юқорига-пастга суриш керак эмас. Бунинг ўрнига машина учун худи мос келувчи бензин сотиб олиш лозимдир. Октан сонларини типлари. Октан сонларига алоқадор яна икки кўрсаткич мавжуд бўлиб, хусусан ушбу сонларни турли кўриниши ва уларни қўлланишидир. Биринчидан, октан сонларни аниқлаш синовлари икки турли режимларда амалга оширилади. Изланиш усули бўйича октан сонини ўлчаш (ИОС) машинада юмшоқ шароитларда юришни моделлайди. Мотор усули бўйича бўйича октан сонини ўлчаш (МОС) катта тезликдаги

расм Октан сонини Аниқлаш графиги. Масалан, стендли двигателда сикиш даражаси 8:1 бўлганда бензин компоненти детонация беради. Икки модели аралашма-бирии 88% изооктан ( 0 С 88), бошқаси эса – 96% ( 0 С 96) ўзида сақлайди. Стендли двигательда улар сиқиш даражаси мос равишда 7,2:1 ва 8,4:1 да детонация берилади. Графикдан номаълум бўлган октан сони 93,3 га тенг эканлигини аниқлаймиз. Октан сонига қўйилган талаблар. Октан сони нимани кўрсатишини билиб олинди. Нима учун бу шунчалик мухим? Двигательни конструкцияси одатда ёнилғини ундай ёки бундай ўзини тутишига ҳисобланган. Двигательда ёнилғини сиқиш даражаси унинг эришиши мумкин бўлган қувватини белгилайди. Сиқиш даражаси қанчалик кўпроқ бўлса, унинг иш такти шунчалик узунрқ ва натижада двигатель қувватлироқ бўлиб қолади. Шундай қилиб, турли ўлчамли машинага ҳар ҳил октан сонли бензинлар талаб қилинувчи турли конструкцияли двигателлар ўрнатилади. Қисқача қилиб айтганда автомобилни сиқиш даражасини ўзгартириш учун цилиндр қопқоғини юқорига – пастга суриш керак эмас. Бунинг ўрнига машина учун худи мос келувчи бензин сотиб олиш лозимдир.

Октан сонларини типлари. Октан сонларига алоқадор яна икки кўрсаткич мавжуд бўлиб, ҳусусан Ушбу сонларни турли кўриниши ва уларни қўлланилишидир. Биринчидан, октан сонларини аниқлаш синовлари икки турли режимларда амалга оширилади. Изланиш усули бўйича октан сонини ўчаш (ИОС) машинада юмшоқ шароитларда юришни моделлайди. Мотор усули бўйича октан сонини ўлчаш (МОС) катта тезликдаги ёки анчагина юкламали харакатни моделловчи қаттиқроқ шароитларда олиб борилади. ИОС ва МОС катталикларини бирга қўшиб ўрганиш турли шароитлардаги двигатель иши ҳақида тўлиқ тушунчалар беради. Бензинни икки компоненти аралаштирилганда ИОС ва МОС катталиклари аддитивлик қоидасига бўйсунмайди. Бошқача сўз билан айтганда аралашманинг ИОС ва МОС катталиклари компонентларни хажмий улушларини ҳисобга олинган холдаги ўртача катталикларга тўғри келмайди. Бахтимизга ҳар бир компонент учун аралаштириш октансони деб номланган катталик мавжуд бўлиб, у аддитивлик қоидасига бўйсунади. Аралаштириш октан сони маълум маънода ҳақиқий октан сони (двигательда синаш орқали топилувчи) билан боғлиқдир ва у тажриба йўли Билан намоён қилинади. Бензин компонентларини ИОС ва МОС лари ҳақида гапирилганда ҳам ҳақиқий октан сонлари, ҳам аралаштириш сонлари кўзда тутилиши мумкин. Шу лаҳзадан бошлаб номлари келтириладиган ҳамма октан сонлари айнан аралаштириш октан сонларини ифода этади. Аралашмани берилан октан сонини олиш Юқорида айтилганларни ўзида бирга боғлаган мисолни кўриб чиқамиз. Аввалроқ кўрган буғ босимини ошириш учун бутанни қўллашда олинган аралашма фойдаланамиз. Ушбу аралашма учун ИОС ва МОС ларни ҳисоблаймиз. Компонент Хажми (баррель) МОС ИОС Тўгридан-тўгри ҳайдаб олинган бензин 4000 61,6 66,4 Риформат 6000 84,4 94,0

Гидрокрекинг енгил маҳсулоти 1000 73,7 75,5 Крекинг-бензин 8000 76,8 92,3 н-Бутан 3081 ЖАМИ 22081 22081 баррель учун октан сонини ўртача қиймати: МОС 78,1 ва ИОС 87,4 га тенг. Энди талаб қилинган МОС 80,0 ва ИОС 89,) олиш учун қанча алкилат қўшиш лозимлигини ҳисоблаймиз. Алкилатни октан сонлари 5,9 (МОС) ва 97,3 (ИОС) ни ташкил қилади. Компонент Хажми (баррель) МОС ИОС Бензин 22081 78,1 87,4 Алкилат У 95,9 97,3 Норматив (минимум) 80,0 89,0 Бензинни 22081 баррель МОС бўйича нормативга мос келиши учун қуйидаги миқдорда алкилат керак: 22081∙78,1 + 95,9У = 80,0 (22081+У), У = 2638 баррель ИОС бўйича нормативга анологик ҳисоб қилинади: 22081∙87,4 + 97,3∙У = 89,0(220816 + У), У = 4257 баррель ИОС бўйича нормативга мос келиши учун кўпроқ алкилат талаб қилинади, шу боис унга бўлган ҳақиқий талабни белгилайди, чунки иккала октан сонини берилган қийматлари минимал руҳсат этилган қийматлардир. Ушбу мисол кичик бир муаммони юзага келтиради. Ҳақиқатан, агарда 12241 беррель алкилатни қўшиб махсулот тайёрласак, у ДПР бўйича шартга мос бўлмай қолади. Масалага реал қараладиган бўлса бир вақтнинг ўзида алкилат ва бутанларни миқдори билиш талаб қилинса икки номаълумли икки тенгламалар системасини қўллаш лозимдир. 5.4. Этилланган бензин

Зарур октан сонига етиш вазифасини соддалштириш учун бензинга қўрғошин бирикмаси – тетраэтилқўрғошин (ТЭҚ) ёки тетраметилқўрғошин (ТМҚ) қўшилади. Ушбу бирикмалар бензинни октан сонини унинг бошқа хоссаларига шу жумладан тўйингна буғ босимига таъсир қилмаган холда оширади. ТЭҚ – жуда захарли кимёвий бирикмадир, хаттоки унинг буғларини катта бўлмаган концентрациялари касаллика ёки ўлимга олиб келиши мумкин. Бундай хавф оқибатида 60 – йилларда АҚШ бензинни бир галлонда (3,785 л) ТЭҚнинг миқдорини 4,0 мл га белгилади. Мантиққа зид равишда алангаланишни бостириш учун бензинга қўрғошин бирикмаси қўшилади. Октан сони қанчалик қуйи бўлса, детонация эхтимоли ёки бензинни ўз-ўзидан алангаланиши шунчалик кўпроқлигини эслаш лозим. Қўрғошин, шундай қилиб, ўз-ўзидан алангаланни бостиради. Қўрғошин ли присадка концентрацияси қанчалик кўп бўлса, унинг охирги порциясини самарадорлиги шунчалик камроқдир, яъни октан сони билан присадка концентрация орасиа тўғри чизиқли бўлмаган боғланиш мавжуддир. Компонен МОС ИОС Присад касиз 1,59г 3,17г Присад касиз 1,59г 3,17г Изо – С 4 92,0 99,3 102,0 93,0 100,4 103,2 н-С 4 92,0 98,8 101,5 93,0 99,9 102,5 Риформат, ИОС 94 84,4 89,3 91,2 94,0 99,4 100,8 Риформат, ИОС 100 88,2 92,3 93,7 100,0 103,1 104,0 Гидрокрекинг енгил махсулоти 73,7 86,3 91,4 75,5 88,4 93,4 Гидрокрекинг оғир махсулот 75,6 84,6 87,9 79,0 88,3 92,2 Алкилат 95,9 101,9 103,4 97,3 102,0 104,0 Тўғридан-тўғри хай-даб олинган бензин 61,6 73,7 80,9 66,4 77,3 83,5 Тўғридан-тўғри хай-даболинган нафта 58,7 72,5 78,2 62,3 73,5 79,3 Крекинг бензин 76,8 78,8 79,4 92,3 94,8 95,8 Кўкслаш қурилмаси бензини 76,6 80,6 82,1 85,5 90,7 93,0

расм. ТЭҚни октан сонига таъсири Жадвалдан ва 5.4-расмдан кўриниб турибдики, ТЭҚни бензиннинг турли компонентларига таъсири бирдай эмас. Аралашманинг айрим компонентлари октан сонини ошишига таъсирчанроқдир, айримлари эса – камроқ таъсирчандир. Бу ҳам камлик қилгандек, ушбу компонентлардан таркиб топган аралашма ўз шахсий октан сони ошиш эгри чизиғига эга бўлиб, уни компонентларининг мос эгри чизиқлари асосида тахминий қуриш мумкин. Одатда ҳисоб услуби ҳар бир эгри чизиқда 3 нуқтани ўз ичига олиб, Ушбу нуқталар ТЭҚ қўшилмагандаги (этиланган бензин), бир галлонга 1,59 ТЭҚ қўшилгандаги (охирги миқдорлар мос холда 105 ва 3 мл ТЭҚга тўғри келади) октан сонларга мос келади. Ҳар бир ТЭҚ концентрациясига аралашмани ўртача массавий октан сони ҳисобланади. Олинган уч нуқталар бўйича аралашма октан сонини ошиши эгри чизиғини қуриш мумкин, сўнг Ушбу эгри чизиқ исталган октан сонга эришиш учун зарур бўлган тетраэтилқўрғошин миқдорини аниқлаш имкониятини беради.

Йиғиндиси босқични соддалаштириш учун ТЭК ва ТМҚ ишлаб чиқарувчилар диаграмма ишлаб чиқдилар, уни исталган икки нуқталари бўйича, (одатда улар 0 ва 3,17 г нуқталар) октан сонини аниқлаш мумкин. Октан сонини ошиш диаграммаси мисоли 5.5-расмда келтирилган. расм. Октан сонини ошиш диаграммаси мисоли. Энди берилган октан сонига эришиш учун алкилат қўшилган бензинни олиш мисолига қайтамиз. Алкилат ўрнига ТЭҚ қўшамиз, деб фараз қиламиз. Компонент Хажм (баррель) МОС 0,0 МОС 3,17 ИОС 0,0 ИОС 3,17 Тўғридан-тўғри хайдаб олинган бензин 4000 61,6 80,6 66,4 83,5 Риформат 6000 84,4 91,2 94,0 100,8 Гидрокрекинг енгил махсулоти 1000 73,7 91,4 75,5 93,4 Крекинг – бензин 8000 76,8 79,4 92,3 95,8

н-Бутан 3081 92,0 101,5 93,0 102,5 ЖАМИ: 22081 78,1 86,5 87,4 95,8 Аралашма октан сонларининг ҳар бир жуфтлиги бўйича октан сонини ошиш диаграммасида график қурилади (5.6-расм) Расм. Октан сонлари учун графиклар. МОС – 0,0 ва МОС – 3,17 нуқталари, ҳамда ИОС 0,0 ва ИОС – 3,17 нуқталари тўғри чизиқлар Билан бирлаштирилади. Ушбу тўғри чизиқлар 80 га тенг бўлган берилган МОС га етишиш учун 0,25 г присадка, ИОС 90а эришиш учун СА МОС эса юқорироқда бўлиб қолади. 5.5. Спиртлар ва кислород сақловчи қўшимчалар

70 – йилларнинг охирига келиб атроф мухит мухофазаси Агентлиги бензин таркибидаги қўрғошин миқдорини камайтиришни талаб қилгандан сўнг октан сонини оширишнинг бошқа усуллари қидира бошланди. Ҳозирги вақтда нефтькимё саноати Ушбу мақсадлар учун бир нечта маҳсулотларни тақдим этди: метанол, этанол, учламчи бутан спирт ива метилучламчи бутил эфири. Метанол. Метанол СР 3 ОН – анчадан бери маълум бўлган кимёвий моддадир. У ёғоч спиртида кенг маълумдир, чунки уни илгари янги кесилган қаттиқ ёғоч ғўлаларга кимёвий регентни таъсир эттириб олинган. 1923 йили самаралироқ жараён ишлаб чиқилган бўлиб, унда илк ҳом Аше сифатида метан ёки бензин фракциялари ишлатилади. Метанни манбаи бўлиб асосан метандан иборат бўлга табиий газ ҳизмат қилади. Жараённи оралиқ босқичи – синтезгаз – углерод монооксиди (СО) ва водород (Н 2 ) аралашмасини олишдир. СН 4 + Н 2 О  СО + 3Н 2 (синтез-газ) СО + 2Н 2  СН 3 ОН (метанол) Технологик жараён ва зарур ускуналар мураккаб ва қиммат бўлиб, қиммат катализаторлар, реакторлар ва қувурўтказгичлар ҳамда 260-430 0 С ҳарорат ва 280-350 атм. босим. Этанол. Этанол ёки этил спирти худи метанол каби илгари табиий манбаалардан узумда мавжуд бўлган қандни бижғитиш (вино), картошка (ароқ) ёки сули ва жўхори (виски – инглиз ароғи) ферментлар таъсирида олинган. Ҳозирги пайтдаги саноат миқёсида этанол олишнинг кимёвий жараёни 1919 йилда ишлаб чиқилган. У этиленни тўғидан-тўғри гидротациясига асосланган:

С 2 Н 4 + Н 2 О  СН 3 СН 2 ОН этилен этанол АҚШда синтетик этанолни алкоголи ичимликлар ишлаб чиқаришда ишлатиш тақиқланган. Учламчи – бутил спирти. Учламчи бутил спирти бир нечта жараёнларда ҳосил бўлади. Масалан, у пропилен оксиди ишлаб чиқариш жараёнларнинг бирида ёнаки махсулотдир. Уни н-бутилен ёки изобутиленни сув билан реакцияси орқали ҳам, ҳамда пропилен ва изобутандан келиб чиққан холда ҳам олиш мумкин. Учламчи бутил спиртини формуласи (СН 3 ) 3 СОН. Метанолни компаундланган бензин компоненти сифатида қўлланилиши учламчи бутил спиртига қўшимча қизиқишни уйғотди. Агарда бензин аралашмаси ўз таркибида метаноли бўлса, унга кўп бўлмаган миқдорда сув тушиб қолса, аралашма қатламларга ажралиши, яъни унинг компонентлари бир-биридан ажралиб қолиши мумкин. Метанолга оғирроқ спиртлар, масалан, учламчи – бутил спирти қўшилса, сувни руҳсат этилган миқдори (қаватланиш ҳосил бўлгунча қўшилиши мумкин бўлган сувни миқдори) ортади. Учламчи-бутил спирти сув иштирокида метанолни эриган ҳолатда қолишига ёрдам берувчи бамисоли мутаносиб эритувчибўлиб таъсир этади. Метил – учламчи – бутил эфири (МУБЭ). МУБЭ – кислород сақловчи қўшимчадир у спиртлар синфи (улар молекулаларида ОН гуруҳи бор)га мансуб бироқ, МУБЭ барии бир кислород сақлайди. Унинг формуласи (СН 3 ) 3 СОСН 3 МУБЭ катализатор иштирокида изобутиленни метанол билан реакцияси орқали олинади. МУБЭ ишлаб чиқариш учун ҳом ашё С 4 аралашма (бутанлар, н-бутиленлар ва изобутиленлар) дир. Бунда деярли ҳамма изобутилен реакцияга киришади, шу боис аралашмадан ажраб кетади. Айрим ҳолларда бу фойдали бўлиб қолиши мумкин, (масалан, агарда товар сифатида

углеводородлар аралашмаси талаб қилинса, у изотузилишга эга компонентлардан воқиф бўлиши лозим). Бензин асосан қувурўтказгичларда транспорт қилингана (АҚШда), ҳусусан спирт сақловчи бензинлар қатламларга ажралиши мумкин. Шунинг учун уни транспорт қилиш қандайдир бошқача амалга ошириш лозим. Бошқача кимёвий тузилишига эга бўлган МУБЭ сувда эримайди, унин учун уни қўллаш спиртларини қўллашга нисбатан унчалик чегараланмаган. Компаундлаш. Спиртларга бўлган қизиқиш уларни таннархи ва бензинни компоненти сифатидаги фойдали хоссалари орасида нисбат билан аниқроғи уларни октан сонини ошириш қобилияти билан боғлангандир. Бироқ, уларнинг таъсири айнан алкила тёки риформатларнинг тўғри чизиқли таъсиридек эмас. Спиртлар ва кислород сақловчи моддаларни қўшиш монотон таъсир этмайди. Масалан, спиртни кўп бўлмаган (2-3% гача) қўшимчалари аралашманинг ДПРини кескин кўтаради. Кейинги қўшишлар (5,10 ёки 15% ҳажмий гача) да ўзгаришлар амалга ошмайди. Ушбу концентрациялар оралиғида метанол ДПРни тахминан 3 бирликка тенг доимий катталикка оширади, этанол-тахминан 0,7 га, учламчи бутил спирти эса – 2 га. Қўрғошинли присадкани қўшишдаги таъсир ҳам норегуляр ва бензиннинг бошқа компонентларига боғлиқдир. Айрим ҳолларда қўрғошинли антидетонаторни самараси манфий бўлиб қолади. Яқин келажакда этилланмаган бензинларни олиш учун спиртлар ва кислород сақловчи қўшимчаларни қўллаш имконияти кўриб чиқилар экан, ТЭҚни барқарор таъсири унча ахамият касб этмай қолади. 5.6. Бензинни компаундлаш ва уни технологик операцияларга таъсири Бензин таркибини оптималлаш оддий вазифа эмас. Бу ҳақиқатан ҳам мураккаб муаммо, айниқса ҳозир айрим бензин маркалари таркибига ТЭҚ

қўшиш мумкин эмаслиги оқибатида. Муаммо қандай мураккаблашиб кетишини кўриб чиқамиз: а). Уч маркадаги бензинга бўлган талаб бўлган холда ҳамма компонентлар мавжуд бўлсада, уларни шундай аралаштириш лозимки, бунда қолдиқ қолмасин. б). Энди айрим қурилмалар иш режимларини ўзгаришини ҳисобга оламиз, масалан, риформинг режимини ўзгаришини (маҳсулот чиқиш миқдори маълум нисбатларига ва октан сонига эришиш учун), каталитик крекинг қурилмасида олефинларни чиқиш миқдорини ва, охир оқибатда алкилатни ошириш учун ҳароратни ошириш. в). Ниҳоят, кирувчи ва чиқиб кетувчи тармоқланган оқимларни ҳисоб қилиш лозим. Масалан, енгил крекинг-газоилни гидрокрекинга эмас, қозон ёқилғисини компаундлашга, бутиленни алкиллшга эмас, автомобиль бензиннинг компоненти қилиб ишлатишга, ҳамда тўғридан-тўғри ҳайдаб олинган нафта (риформин хом ашёси) нинг оғир қисмини ажратиб олиб кўпроқ хажмдаги керосин (газ турбиналари ёқилғиси) олишга йўллаш мумкин. Юқори санаб ўтилган ушбу ўзгарувчи параметрлар билан энг самарали ишлаш усли – катта компьютерда чизиқли дастурлаш орқали нефтни қайта ишлаш жараёнларини моделлашдир. Кириш ва чиқиш оқимлари, нефтни қайта ишлашдаги хайдашдан тортиб то компаундлашгача ҳамма операцияларни қуввати ва таннархи бир нечта тенглама ва рақамли катталиклар ёрдамида ифодаланиши мумкин. Ҳом нефтни олинишини осонлиги ва нархи ҳамда ундан олинадиган маҳсулотларга бўлган талаб ва уларнинг нархи кенг ҳисобга олинади. Чизиқли дастурлаш услуби тенгламаларнинг энг иқтисодий самарали ечимларини топишга имкон беради (улар одатда кўп). Бунда компьютер зарур, чунки оптимал ечиш минглаб ҳисоблар қилиш талаб этади. Бироқ шундай холдаҳам ечим тахминий бўлади. бунга сабаб:

а) Моделни қуришга асосланган маълумотлар жараён-лардаги махсулотларни чиқишини фақат тақрибий баҳолани-шларидир. Номаълум факторлар сони (реактор тўхтатилгандан сўнгги кетган вақт, катализатор активлиги, ҳавони ҳароратси, совитувчи сувнинг ҳароратси ва шу кабилар) га боғлиқ. Холда миқдорий чиқишлар алмашиниши мумкин. б) «Ҳом» нефтни таркиби ўзгариши мумкин. в) Маҳсулотга талаблар ва нархлар ўзгариши мумкин. Ниҳоят, заводнинг турли қисмларидаги режалаштирилмаган мажбурий тўхташлар жараёнларни регуляр боришини бузади. Шундай бўлишига қарамай, таҳлилий усул бўлмиш чизиқли дастурлаш модель ёки режа ишлаб чиқишда бебаҳо инструмендир. Ҳулоса қилиб айтганда, бензинни компаундлаш муаммосини таҳлил қилинганда нефтни қайта ишлаш заводини анчагина асосий операцияларига эътиборни қаратишга тўғри келади. Эскириб қолган керакли октан сонини олиш усули етарли содда, бироқ бензинни компаундлашнинг хақиқий оптимизацияси бутун нефтни қайта ишлаш заводи ишини оптимилизациясини талаб қилади.

Адабиётлар : 1. Ракеш К.Бхаргава. нефтегазовые технологии. 2003.№5. 2. Вчера, сегодня и завтра нефтяной и газовой промышленности России. М.: Изд-во РАН. 1995. 3. Терентьев Г.А., Тюков В.М., Смаль Ф.В. Моторные топлива из альтернативных сырьевых ресурсов. М.: Химия, 1989. 4. Данилов А.М., Емельянов В.Е., Митусова Т.Н. Разработка и производство экологически улучшенных моторных топлив. Термический обзор. М., ЦНИИИТЭНефтехим, 1994. 5. Каминский Э.Ф., Хавкин В.А., Пуринг М.Н., Курганов В.М., Прокопюк А.С. Перспективный технологии производства автомобильных бензинов с улучшенными экологическими характеристиками. М.: ЦНИИТЭНефтехим, 1995. 6. Lindsan R. // 13 World Petroleum Congress, Buenos Aires, 20-25 oct., 1991. 7. Левинтер М.Е., Ахметов С.А. глубокая переработка нефти. М.: Химия, 1992. 8. Топлива, смазочные материалы, технические жидкости. (ассортимент и применение) /Справочник под. ред. Школьникова В.М. М.:ИЦ «Техинформ». 1999. 9. Ашитко С.Г., Карпова Н.М. и др. Нефть, процессы и продукты её углубленной переработки // Труды ВНИИНП. 1993. Ч. 5. С. 98.

Похожие

Нефть углеводородларини термик ўзгаришлари

Нефть ва нефть маҳсулотлари углеводородларини оксидлаш

Ўзбекистонда нефть-газ саноатининг ривожланиши

Авт дистиллатларини иккиламчи хайдаш, тозалаш ва ёқимлироқ қилиш

Нефть ва газни қайта ишлаш жараёнлари ва ускуналари