Нефть углеводородларини термик ўзгаришлари - Геология - Рефераты

Нефть углеводородларини термик ўзгаришлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

548.5 KB

Нефть углеводородларини термик ўзгаришлари Режа: 1. Углеводородларни газ фазадаги термик реаккцияларини назарий асослари 2. Газ фазада углерводородларни термик ўзгаришлари 3. Алканларни ўзгариши 4. Суюқ фазадаги термик реакцияларни ўзига ҳос хусусиятлари 5. Нефть ва нефть фракцияларини саноат термик қайта ишлаш жараёнлари

1. Углеводородларни газ фазадаги термик реаккцияларини назарий асослари Жараён термодинамикаси Кимёвий термодинамика қонунларини қўллаш реакцияни бориш эҳтимолларини, максимал ўзгариш даражасини ва маҳсулотларни мувозанат концентрациясини аниқлаш имкониятини беради. Кимёвий реакцияни кетиш термодинамик эҳтимоли жараёнда Гиббсни эркин энергиясини ўзгариш катталиги  G т билан аниқланади.  G т катталиги билган холда реакцияни мувозанат доимийсини қуйидаги тенглама ёрдамида ҳисоблаш мумкин:T G K oT p 575,4 lg    (1)  G т ни қиймати ва ишораси жараёнини принципиал бориш бормаслигини критерияси бўлиб, қуйидаги мулоҳазалардан келиб чиқади. Реакцияни мувозанат доимийси қуйидаги нисбат билан аниқланади: 21 k k K p  Бу ерда k 1 – тўғри реакцияни дойимийси; k 2 – тескари реакцияни тезлик дойимийси. Реакция тўғри йўналишда кетиши (чапдан ўнгга) учун тўғри реакциянинг тезлиги тескари реакцияни тезлигидан юқори бўлиши керак, яъни, k 1 > k 2 . Бундай холда K p бирдан каттароқ, lgK p >0 бўлиши лозим. (1) тенгламага боғлиқ холда lgK p >0 бўлади, агарда  G 0 т <0 бўлса. Шундай қилиб, реакцияни тўғри йўналишда кетишини зарурий шароити сифатида Гиббс энергиясининг манфий қиймати ҳизмат қилади.  G 0 т нинг салбий қийматини рақами қанча кўпроқ бўлса, тўғри реакциянинг тезлиги шунча юқори бўлади.

Айрим углеводородларни ҳосил бўлиш энергиясини ўзгаришини ҳароратга боғлиқлиги 4.1-расмда келтирилган. расм . Углеводородларни ҳосил б ў лиш энергиясини ҳароратга боғли қ лиги . Ушбу расмдан келиб чи қ адики , ҳамма углеводородларни ( ацетилан бундан мустасно ) ни термодинамик бар қ арорлиги ҳарорат ошиши билан пасаяди . Бир гомолитик қаторда молекуляр массани ошиши билан барқарорлик тушиб кетади. Юқори ҳароратда алкенлар, алкадиенлар ва аренлар алканларга ва циклоалканларга нисбатан анчагина кўпроқ барқарордир. Бундан алканларни алкенларга қайта ишлаш учун юқори ҳароратгача оддий қиздирилишни ўзи етарли эканлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Бироқ, алкенлар ихтиёрий ҳароратларда иккиламчи реакцияларга, масалан, полимеризацияга барқарордир. Бундан ташқари, нисбатан қуйи ҳарорат ҳам углеводородларни элементларга парчаланиши термодинамик мумкиндир. Бунинг натижасида вақт ўтиши билан системанинг термодинамик мувозанатичуқур ўзгаришлар (водород, метан, смолалар, кокс ҳосил бўлиши билан) томон сурилади. Юқори ҳароратли

жараёнлар (масалан, пиролиз) да вақт, демакки, асосий параметрлардан бири бўлиб қолади. Кинетик қонуниятлар термодинамикаларга нисбатан бош роль ўйнай бошлайди. Агарда жараённи йиғиндиси мақсади алкенларни максимал салмоқда олиш бўлса, реакцияни алкенларни энг юқори концентрацияли лаҳзасида тўхтатиш лозим ва уни йиғиндиси термодинамик мувозанатга яқинлашишига йўл бермаслик керак. Жараён кинетикаси ва механизми Углеводородларни термик реакциялари мулекуляр ҳам, радикал – занжир ва занжирмас ҳам кетиши мумкин. Термик жараёнлар шароитларида ионли реакциялар кетмайди, чунки С-С боғини гетеролитик парчаланиши 1206 кДж/моль энергия талаб қилади, бу эса гомолитик (360 кДж/моль) никига нисбатан анча кўпроқдир. Ҳозирги вақтда крекингни радикал – занжир механизми энг кўпроқ қабул қилинган. Гомоген газ реакцияларини замонавий кинетика асосларни юзага келтиришда академик Семёнов томонидан ишлаб чиқилган занжир реакциялар умумий назарияси катта ахамиятга эга бўлган. Исталган занжир жараёни каби термик парчаланиш жараёни радикал – занжир жараёни уч босқичдан ташкил топади: занжирни иницирланиши; занжирни давом этиши; занжирни узилиши. Занжирни инициирланиши Углеводородларни радикалларга парчаланиши (занжирини иницирланиши) аксарият С-С боғи бўйича кетади. С-Н – боғини узилиши амалга ошмайди, чунки унинг учун анчагина кўпроқ энергия талаб қилинади: С-С – боғини энергияси 360 кДж/моль; С-Н – боғини энергияси 412 кДж/моль.

Узун занжирли нормал алканларда С-С ва С-Н – боғларини узилиш энергияси занжир ўртасига томон бирмунча камайиб боради, бироқ, биринчисиники доимо иккинчисиникидан анча-мунча камроқ бўлиб қолаверади: С-С – боғи энергияси, кДж/моль: СН 3 – СН 2 – СН 2 – СН 2 – СН 2 – СН 2 – СН 2 – СН 3 335 322 314 310 314 322 335 С-Н – боғи энергияси, кДж/моль: 394 373 364 360 360 364 373 394 Ҳарорат кўтарилиши билан С-С – боғларини мустаҳкамлиги орасидаги фарқ камаяди. Пастроқ ҳарорат (400-500 0 С) да углеводород зандирини узилиши ўртадаги энг бўш боғ бўйичча амалга ошади. Ҳарорат ошиши билан бошқа боғлар ҳам узилиши мумкин. Циклоалканлардаги С-С – боғи нормал алканларникидан камроқ мустаҳкам: циклогександа 8 кДж/мольга, циклопентанда 25 кДж/мольга. Алкенларда қўшбоғли углерод атомида С-С ва С-Н боғлари анча мустаҳкамроқ,  - холдагисида эса алканларникага нисбатан ўта кучсизланган (рақамлар боғ энергиясини кДж/мольда ифодалайди): Алкендаги  - боғини очилиш энергияси  - боғ сақлаган холда 239 кДж/ мольни ташкил қилади: Агарда қўшбоғ ўзаро таъсирлашган бўлса, унда  - боғини очилиш энергияси тахминан 50 кДж/мольга камроқ бўлади: 375 233 C 259 C 321 371 CH = CH 2H R – CH 2 – CH 2 H HH CH 2 = CH 2  CH 2 – CH 2 – 239 кЖ / моль    С  С

СН 2 = СН – СН = СН 2  СН 2 = СН – Н – Н 2 – 188 кДж/моль Аренларда С–Н ва С–С боғлари алканлардаги С-Н ва С-С боғларига нисбатан мустахкамроқ, ароматик ҳалқа билан ўзаро таъсирлашганлари эса кучсизланган бўлади. Ҳалқа билан ўзаро таъсирлашув ҳам қўшбоғ билан ўзаро таъсирлашув каби боғни мустаҳкамлигини тахминан ўшанча ўлчамга пасайтиради. Радикаллар реакциялари Радикаллар тўйинмаган кимёвий заррачалар бўлиб, юқори реакцион қобилиятга эгадир ва турли реакцияларга жуда катта тезлик билан киришадилар. Активлиги бўйича радикалларни қуйидаги қаторга жойлаш мумкин:       7 3 3 5 2 H C HC H С иккиламчи –       5 2 5 6 9 4 H C H C H C учламчи –   HC H C HC CH CH HC H C H C         25 6 2 2 2 5 6 9 4 . Ради-калларни қуйидаги реакцияларини фарқлайдилар: 1) молекулаларни икки эркин радикаллар моно – ва бимолекуляр диссоциацияси (занжирни инициирлаш): 3 3 6 2 H C H C H С     5 2 4 2 6 2 2 H C H C H C    2) ўрин алмашиш 5 2 4 6 2 3 H C CH H C H C      3) тўйинмаган молекулалар ва янги эркин радикаллар ҳосил қилиб радикалларни парчаланиши: жуфтланмаган электронли углерод атомиги нисбатан афзалроқ бўлган  - боғ парчаланиши билан боради (  -қоида) 3 3 2 3 2 3 H C CHCH CH HCH C CH CH      4) радикалларни қўшбоғ бўйича бирикиши (аввалги реакцияга тескари) 7 3 4 2 3 H C H C H C    

5) эркин радикаллар изомеризацияси. Изомеризация циклик ўтиш ҳолати бўйича амалга ошади, деб мулоҳаза қилинади: 6-Аъзоли цикллар енгилроқ ҳосил бўлади, 5 – ва 7-аъзолилар қийнроқ, 3 – ва 4-аъзоли цикллар ўта кучланишли, шу боис алкилли радикалларни 1,2 – ва 1,3 – изомеризацияси амалда бўлиши мумкин эмас. Занжир узилиши Қуйидаги реакциялар орқали амалга оширилади: 6) радикалларни рекомбинацияси орқали:6 2 3 3 H C H С H С     7) диспропорционирлаш орқали: 4 2 4 5 2 3 H C CH H С HС      Юқорида айтиб ўтилганидек, қуйидаги реакцияларни активланиш энергиялари: 1) – занжирни инициирлаш – углеводороддаги С-С – боғини энергияси билан белгиланади; 3) – Йирик радикаллар (С 3 ва ундан юқори) ни  - парчаланиши 110-170 кДж/моль активланиш энергияси билан амалга ошади. 2) – Илк молекулалар билан нисбатан барқарор метил – ва этил радикаллар ҳамда водород атомларни ўзаро таъсири бор-йўғи 25-37 кДж/мол активланиш энергиясини талаб қилади. 6) – Занжирни узилиши – рекомбинация ва 7) – диспропорцияланиш - реакцияларини активланиш CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 C H 3 H 2 C H 2 C CH 2 CHCH 2 CH 3CH 2 H   CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 CH 2 CHC H 3

энергияси 0 га тенг. Бутан учун занжир реакциясини йиғма активланиш энергияси 245 кДж/моль ни ташкил этади. Мисол тариқасида этанни радикал – занжир парчаланиш реакцияси келтирилади: 1)3 6 2 2 H C H С   2) 5 2 4 6 2 3 H C CH H C H C      3)     H H C H C 4 2 5 2 4) 5 2 2 6 2 H C H H C H      5)  4 2 6 2 10 4 5 2 2 H C H C ёки H C H C    6)  2 4 2 6 2 5 2 H H С ёки H C H H C      1) – занжирни инициирлаш реакцияси; 2) – қайтарилмайдиган занжирни узатиш реакцияси; 3), 4) – занжир звеноси – қайтарилиши – занжирни берувчи – занжирни давом этиши элементар реакциялар мажмуаси. Инициирлашда ҳосил бўладиган ҳар бир радикалга тўғри келадиган звенолар сони – занжир узунлиги деб аталади. 5), 6) – занжирни квадратик узилиш реакциялари (занжирни квадратик узилиш реакциялари тезлиги радикаллар концентрациясини квадратига пропорционалдир). Чизиқли занжир узилиши – биринчи тартибли радикаллар концентрациясига пропорционал бўлган тезликда бўлиши бўлиши мумкин. Чизиқли занжир узилиши – занжирни давом этишига ноқобил бўлган кам актив радикаллар ҳосил бўлганда кузатилади. Термик парчаланиш реакциялари одатда биринчи тартибли тенгламалар билан ифодаланади. Бироқ, энг оддий углеводородларни крекинги ва пиролизи кўпчилик элементар актлардан иборат бўлгани учун термик реакцияларни ҳамма комплексларини аниқ математик ифодасини ҳозирча бериш имконияти йўқ. Ундан ташқари, крекинг занжир реакциялари кинетикасига реакция маҳсулотлари таъсир кўрсатади. 2. Газ фазада углерводородларни термик ўзгаришлари занжир

Алканларни ўзгариши Алканларни қуйидаги реакциялари термодинамик мумкин: Реакциялар t , k С 2 -С 10 ни дегидрирлаш  1000 C 6 – ни циклизациялаш  цикло-С 6 + Н 2  1100 С 10 – ни циклизациялаш  цикло-С 10 + Н 2  800 С 6 -С 10 ни ароматизациялаш  630 С 3 -С 10 ни крекинглаш  600-700 Алканларни термик парчаланиш маҳсулотларини таркиби бўйича тажриба маълумотлари реакцияни радикал – занжир механизми билан яхши тушунтирилади. Масалан, бутанни крекингини қуйидаги схема орқали ифодалаш мумкин. Аввало С-С боғини энг бўш еридан узилиши ҳисобига бирламчи эркин радикаллар ҳосил бўлади (занжирни иницирлаш): Сўнг, жараён мумкин бўлган икки йўналиш бўйича давом этади. Йирик, нисбатан беқарор радикаллар (С 3 ва ундан юқори) ўз-ўзидан  - қоида бўйича барқарорроқ бўлган метил – ва этил радикаллари ёки водород атомларига ҳамда мос холдаги алкенлар молекуласига парчаланади: (рамкаларда – охирги маҳсулотлар) СН 3 + СН 3 СН 2 СН 2 2СН 3 СН 2  СН 3 СН 2 СН 2 С Н 3 СН 2 = СН 2 + СН 3СН 3 СН = СН 2 + Н  СН 3 СН 2 СН 2 С Н 2 

Парчаланишга нисбатан барқарор, бироқ ўта реакцияга киришувчан метил – ва этил радикаллари ва водород атоми илк молекулалар билан улардан водород атомини узиб олган холда реакцияга киришадилар: Натижада водород, метан, этан ва иккиламчи бутил радикаллари ҳосил бўлади. Бирламчи бутил радикалларини ҳосил бўлиш эҳтимоли камроқ. С-Н – боғини мустаҳкамлиги бирламчи углерод атомида иккиламчидагига нисбатан юқорироқ. Илк модда молекуласидан радикал ёрдамида 600 0 С да бирламчи, иккиламчи ёки учламчи водород атомини ютиб олиш мос холда 1:2:10 нисбатга тўғри келади. Бутанда 6 та бирламчи водород атоми ва 4 та иккиламчиси бор; шундай қилиб, бирламчи ва иккиламчи бутил радикалларини ҳосил бўлиш эҳтимоли: (6х1):(4х2) = 3:4 нисбатга тўғри келади. Кейинчалик бутил радикалар  - қоида бўйича парчаланади, бунда ҳосил бўлаётган майда радикаллар эса яна илк молекулалар билан реакцияга киришади. Занжир жараёни вужудга келади ва ривожланади. Занжир узилиши рекомбинация ва диспропорцияланиш реакциялари натижасида амалга ошади. Циклоалканларни ўзгаришлари Қуйидаги реакциялар энг термодинамик афзалдир: алканларни элементларгача парчаланиши; циклопентанни циклопентадиенгача дегидрирлаш ва гиклогексанларни аренларгача дегидрирлаш. Н + С 4 Н 10  Н 2 + С 4 Н 9  СН 3 + С 4 Н 10  СН 4 + С 4 Н 9 СН 3 СН 2 + С 4 Н 10  СН 3 СН 3 + С 4 Н 9 

Циклоалканларни термик парчаланишида амалда С 2 -С 3 қуйи алкенлар, метан, этан, бутилен, водород, циклопентадиенлар ва аренлар ҳосил бўлади. Циклоалканларни биринчи-бор парчаланиши С-С – боғини энг бўш еридан бирадикал ҳосил бўлиш билан кетади: Бирадикал – барқарор молекулаларга парчаланади: Реакция занжирсиз механизм бўйича амалга ошади. С-Н – боғини монорадикал ҳосил қилиб биринчи-бор парчаланиши секин боради, ва инициирлашни кичик тезлиги боис занжир реакция амалда кетмайди. Бироқ, бирадикалларни парчаланиши – алкенларни йиғилишига олиб келади ва жараён катта бўлмаган крекинг чуқурлигида занжир механизми бўйича давом этади: СН 3 СН 2 СН = СН 2  CH 3 + CH 2 CH = CH 2  СН 2 СН 2 СН 2 СН 2 СН 2 СН 2  СН 2 СН 2 СН 2 СН 2 СН 2 СН 2  СН 2 = СНСН 2 СН 2 СН 2 СН 3 С 2 Н 4 + СН 2 СН 2 СН 2 СН 2  3C 2 H 4  C 2 Н 4 + СН 2 = СНСН 2 СН 3 2СН 3 СН = СН 2 + CH 3   + CH 4 H  аренлар СН 2 = СНСН 2 СН 2 СН 2 СН 2  - парчаланиш СН 2 = СН 2 + СН 2 = СНСН 2 СН 2С 6 Н 5   СН 2 = СНСН 2 СН 3 +  

Алкенларни ўзгаришлари Алкенлар нефть фракцияларида мавжуд эмас, бироқ улар алканларни ва циклоалканларни термик парчаланишларида ҳосил бўлади, ва уларни термик ўзгаришлари – реакция йиғиндиси махсулотлари таркибини белгилайди. Шунинг учун алкенларнинг термик ўзгаришлари қонуниятлари алоҳида қизиқиш уйғотади. 450-500 0 С да термик жараёнлар шароитларида алкенларни қуйи алкенлар, алкадиенлар ва алканларгача парчаланиш реакциялари, аренлар ҳосил бўлиши, ундан юқорироқ ҳароратда эса – ацетилен ҳосил бўлиши термодинамик мумкиндир. Алкенларни парчаланиши асосан занжир механизми бўйича амалга ошади. Этилен юқори ҳарорат ва қуйи босимда дегидрирланади: Йиғма реакцияни қуйидаги тенглама билан ифодалаш мумкин: СН 2 = СН 2  СН  СН + Н 2 Асосий маҳсулотлар сифатида ацетилен ва водород ҳосил бўлади. СН 2 = СН  СН  СН + H СН 2 = СН 2  СН 2 = СН + Н   Н + СН 2 = СН 2  CH 2 = CH + H 2 

Қуйироқ ҳарорат (600 0 С дан қуйи) да винил радикали фақат илк этилен билан бирикиш реакциясига киришиши мумкин, ва занжир жараёни қуйидаги схема бўйича кетади: Қанчалик ҳарорат қуйи ва босим юқори бўлса, бутилен йиғилиши билан борадиган (б) – реакциянинг роли кўпроқ, бутадиен ҳосил бўлиши билан борадиган (а) – реакциянинг роли эса камроқ бўлади. Пропилен юқори ҳарорат ва қуйи босимда водород, метан, этилен, ва аллен ҳосил қилиб парчаланади: Нисбатан юқори бўлмаган ҳарорат (600-700 0 С) да ва атмосфера босимида аллил радикалини асосий реакцияси сифатида уни қўшбоғ хисобига илк молекулага бирикиши бўлиб қолади. Пропиленни 11 6Н С радикаллари ҳосил қилиб димеризацияси амалга ошади: СН 2 = СН + СН 2 = СН 2  CH 2 = CHCH 2 - CH 2  CH 2 = CHCH 2 CH 3 + CH 2 = CH CH 2 = CH 2(б) CH 2 = CHCH = CH 2 + H (а )    СН 3 СН = СН 2  Н + СН 2 = С H СН 2  СН 2 = СНСН 2  CH 2 = C = CH 2 + H  H + CH 2 = CHCH 3 H 2 + CH 2 = CHCH 2 CH 2 CH 2 CH 3  CH 2 = CH 2 + CH 3   СН 3 + СН 2 = CHСН 3  CН 4 + СН 2 = С H СН 2  CH 2 = CHCH 2 + CH 2 = CHCH 3  CH 2 = CHCH 2 CH 2 CHCH 3 CH 2 = CHCH 2 CH(CH 3 )CH 2 

11 6Н С – радикаллари реакциялари мураккаб маҳсулотлар аралашмасини бериб, асосан бутадиен, бутилен, пропилен, этилен, метан, водород ва суюқ махсулотлар ҳосил бўлади.  - Бутиленни ва бошқа узунроқ тармоқланмаган занжирли 1 – алкенларни термик парчаланиши қўшбоғ билан ўзаро таъсирлашган бўшроқ боғни узилишига ва метан, этан, бутадиен ва молекуласида камроқ углерод атомлари бўлган алкенларни ҳосил бўлишига олиб келади. Юқори алкенлар термик барқарорлик бўйича юқори алканларга яқинлашади. Циклоалкенлар алкенларга нисбатан барқарорроқ. Циклогексен 600 0 С гача барқарор, ундан юқорироқ ҳароратдау бензолга дегидрирланади. Алкадиен ва алкинларни ўзгаришлари Алкадиенлар ва алкинлар алкенларга нисбатан барқарорроқ. Нисбатан юқори бўлмаган ҳарорат (400 0 С дан қуйи) да ва атмосфера босимига яқин босимда алкадиенлар бошқа синф бирикмаларига нисбатан тезроқ ўзгаришларга учрайди. Реакцияни асосий йўналиши молекуляр механизм бўйича кетувчи диен синтезидир: Диен синтези 700 0 С дан юқорироқ ҳароратда анчагина даражада кетади, радикал – занжир парчаланиши асосий ахамият касб эта бошлайди. Ацетиленнинг занжирли парчаланишни реакциясини қуйидаги схема бўйича келтириш мумкин: CH 2 CH CH CH 2+ CH 2 CH 2 C C C C C C CH 2 CH CH CH 2+ C H CH 2CH = CH 2 CH = CH 2 CH

2 2 CH HC C CH CH CH        HC CCH CH CH CH C CH        Ацетиленни радикал – занжир ўзгаришлари натижасида каттароқ молекуляр массали кучли тўйинмаган бирикмалар ва аренлар ҳосил бўлади. Аренларни ўзгаришлари Аренларни термик барқарорлиги уларни тузилишига боғилиқ холда кучли ўзгаради. Ҳосиласиз ва метил ҳосилали бензол ва нафталинлар алканларга нисбатан анчагина барқарорроқдир. Ҳалқа билан ўзаро таъсирлашган С-С – боғи бўлган алкил ҳосилали аренлар алканларга нисбатан тезроқ парчаланади. Бу энергияни молекулада боғлар орасида тарқалиши билан тушунтирилади. (рақамлар – боғларни энергияси, кДж/моль да): Ҳосиласиз аренларни термик ўзгаришларини термодинамик энг кўпроқ эҳтимолли йўналиши – уларни элементларга парчаланишидир. Бироқ бу реакция фақат жуда юқори ҳароратдагина ўз ўрнига эга. Ҳосиласиз аренлар термик жараёнлар шароитларида занжир механизми бўйича дегидроконденсацияга ва зичлашишга учрайди. Бензол қуйидаги схема бўйича конденсирланади: CH  CCH = CHCH = CHCH  CHCH  CH CH  CCH = CH  CH  C - C  CH + H CH  CCH = CH 2 + CH  C CH  CH CH  C  37 5 C 271H H CH 2 CH 2 R32 5

натижада бифенил ва водород ҳосил бўлади. Толуол кичик чуқурликдаги крекингда парчаланишга дучор бўлади: Бензил радикали      2 5 6 Н С Н С кам актив, у асосан рекомбинация реакциясига киришади, ва занжир давом этмайди. Ушбу холда толуолни термик парчаланиш тезлиги С 6 Н 5 СН 2 – Н боғини узилиш тезлигига тенгдир. Толуолни йиғма ўзгариш реакцияларини дегидроконденсация билан метан ва бензол ҳосил қилувчи дибензил ҳосил қилувчи деметиллаш реакциялари каби кўз олдимизга келтиришимиз мумкин.  + + H  H +  H 2 +  СН 3 СН 2 + Н  СН 3 СН 3Н + СН 3H +  H 2 + СН 2   СН 3 + СН 3 СН 4 + СН 2  2 СН 2 СН 2 СН 2

Толуолни крекингида ҳарорат ошиши билан бензил радикалларини концентрацияси дибензилдаги алифатик С-С – боғини парчаланиши ҳисобига ортади. Занжирни давом этиш тезлиги толуолни парчаланиш тезлигига нисбатан кўпроқ бўлиб қолади, ва жараён занжир механизми бўйича ривожланади: Узун ён занжирли алкил ҳосилали аренларда термик жараёнлар шароитларида алкил занжирлар парчаланишга учрайди. Ароматик ҳалқа билан ўзаро таъсирлашган энг кучсиз  -С-С – боғини узилиш йўли билан реакция инициирланади:R HC HC H C R CH CH H C 2 2 5 6 2 2 5 6        Жараённи асосий маҳсулотлари – толуол, стирол ва алкандир. С 6 Н 5 СН 2 СН 3 С 6 Н 5 СН 2 С 6 Н 4 СН 3 + Н С 6 Н 5 СН 2 + С 6 Н 5 СН 3 С 6 Н 5 СН 2 Н 3 С С 6 Н 5 СН 2 С 6 Н 5 + Н 3 С  

3. Суюқ фазадаги термик реакцияларни ўзига ҳос хусусиятлари Атмосфера босимидаги 1 см 3 газда  10 19 та, шунча хажмдаги суюқликда эса тахминан 10 21 та молекула мавжуд бўлади. Суюқликдаги молекулаларни концентрацияси 10 МПа босимдаги газники кабидир. Шунинг учун моно – ва бимолекуляр реакциялар тезликларини нисбати нуқтаи – назардан реакцияларни суюқ фазада олиб бориш – уларни юқори босимда газ фазада олиб боришга тенг кучлидир. Натижада бир хил ҳароратларда углеводородлар ва нефть маҳсулотларини суюқ фазадаги термик реакциялари конденсация маҳсулотларини анчагина кўпроқ салмоғини ва камроқ парчаланиш маҳсулотларини беради. Суюқ фазадаги углеводородларни ўзгаришларини йиғма натижасига «катак эффекти» ва сольватация маълум таъсир кўрсатади. Газ фазада углеводород молекулаларини радикалларга парчаланишида ҳосил бўлган радикаллар ўша заҳотиёқ ҳар томонга учиб кетади. Суюқ фазада радикаллар қўшни молекулалар «катаги» билан ўралгандир. Радикалларни кинетик ўзаро боғлиқ бўлмаган заррачалар бўлиб қолишига сабабчи масофагача бир биридан узоқлашиши учун радикални сеткадан диффузия бўлиш активланиш энергиясига тенг бўлган қўшимча активланиш тўсиғини ошиб ўтиши лозим. Катак эффекти суюқ фазадаги йиғма реакция активланиш энергиясини газ фазадагиникига нисбатан ўзгартириши мумкин. Сольватация қутубланган заррачаларни ўзаро таъсир тезлигига анчагина таъсир ўтказади. Сольватацияни суюқ фазадаги гомолитик реакцияларнинг кинетикасига таъсири одатда анча кам. Углеводородларни термик реакцияларини тезлиги сольватация таъсири остида 1,5-2 баробардан кўп бўлмаган миқдорда ўзгаради. Пиролиз Углеводородларни термик парчаланиши қонуниятлари термик крекинг шароитлари (470-540 0 С) дан пиролиз шароитлари (700-1000 0 С) га ўтишда

маълум ўлчамда ўзгаради. Тампература жараён механизмига ва маҳсулотлар таркибига таъсир ўтказади. Пиролиз ва крекингда кетувчи йиғма реакцияларни уч асосий гуруҳга бўлиш мумкин: 1) алкенлар ҳосил бўлишига олиб келувчи крекинг – ва дегидрирлаш бирламчи реакциялари; 2) алкенларни ўзгариши иккиламчи реакциялари – полимеризация ва конденсация; 3) тўғридан-тўғри молекуляр парчаланиш реакциялари. Улар натижасида пироуглерод, водород ва қисман ацетилен ҳосил бўлади. Пиролизни юқори ҳароратлар шароитларида молекулаларни жуда катта энерготўйинганликлари боис радикалларни концентрацияси ошиб боради. Бу эса занжир узилишини камайишига ва айрим углеводородларни бир-бирига боғлиқ бўлмай радикал – занжир бўлмаган парчаланишининг ролини ошишига олиб келади. Ҳароратни ошиши активланиш энергияси анча юқорироқ қийматга эга реакцияларни кўпроқ даражада тезлатади, бунинг натижасида радикалларни турли реакциялари орасидаги нисбатлар ўзгаради. Кўпроқ энергия сиғимли радикалларни парчаланиш реакцияларини камроқ энергия сиғимли бирикиш реакцияларига нисбатан аҳамияти ортади. Ҳарорат алкенларни ўзгариши иккиламчи реакцияларига ҳам таъсир этади. Юқори активланиш энергиялари билан кетувчи алкенларни парчаланишини ҳарорат ошиши билан активланиш энергиясини қуйироқ қийматларига эга бўлган алкенларни конденсатланиш реакцияларига таққосланганда у анчагина тезлашади. Ba , ниҳоят, ҳарорат – пиролиз реакцияларини асосий гуруҳлари (бирламчи, иккиламчи ва пироуглеродни ҳосил бўлиши билан) орасидаги нисбатни белгилайди. Ушбу реакциялар типларини активланиш энергияларини қийматларини қуйидаги қаторга жойлаш мумкин:

E III > E I > E II Бу ерда: E I – бирламчи реакцияларни активланиш энергияси; E II – иккиламчи реакцияларни активланиш энергияси; E III – молекуляр парчаланишни активланиш энергияси. Шунга боғлиқ холда 1) – ва 3) – гурух реакцияларини тезлиги, ҳарорат ошиши билан 2) – гурух реакциялариникига нисбатан тезроқ ортади. Агарда алкенларни олиш – термик жараённинг мақсади бўлса, 1) – парчаланиш реакциясини тезлиги 2) – полимеризация ва конденсация иккиламчи жараёнларининг тезлигидан юқорироққа бўлганда олиб бориш лозим. Бироқ, ҳароратни 900 0 С дан юқорироққа кўтариш мақсадга мувофиқ эмас, чунки ушбу холда сезиларли тезлик билан 3) – парчаланиш реакцияларининг кетиши бошланади. С 2 -С 4 – алканларни пиролизи одатда 800-900 0 С да олиб борилади. Жараённи давомийлиги сония улушидан тортиб то 1,5-2с гача хом ашё турига ва ҳароратга боғлиқ холда бўлади. Нефть коксини ҳосил бўлиши Нефть кокси кимёвий технологияда қайтарувчи сифатида, металургияда анодларни таёрлашда, авиация ва ракета техникасида Be 2 C , TiC олишда, абразив ва ўтга чидамли металлар ишлаб чиқаришда ( SiC , B 4 C , TiC ), ядро энергетикасида (В 4 С, ZrC ), ҳамда кимёвий аппаратура ва ускуналарни қуришда ва футеровка қилишда қўлланилувчи конструкцион кўмир-графитли материаллар олиш учун хом ашё сифатида қўлланилади. Тоза углерод атом реакторларида нейтронни секинлатгич сифатида ишлатилади. Нефть кокси – зичлиги 1,4 – 1,5 бўлган углероди юқори миқдорда бўлган қаттиқ моддадир. Коксда С-Н ни атом нисбати 1,4-4 орасида. Суюқ фазали термик жараёнларда аренлардан кокс қуйидаги схема бўйича ҳосил бўлади: Аренлар  смолалар  асфальтенлар  кокс  графит.

Алканлар, циклоалканлар ва алкенлар ҳам кокс ҳосил қилиш қобилиятига эга, бироқ улар чуқур ўзгаришлар ва ароматизация натижасида боради. Аренларни коксга ва кейинчалик графитга ўтиши термодинамик қонунийдир, чунки унда эркин энергия сатҳини пасайиши қўшиб қузатилади. Бензол  нафталин  антрацен  пирен  графит қаторида бир углерод атомини эркин энергия заҳираси (кДж да) қуйидаги тартибда камаяди: 20,6  19,8  18,8  16,8  0. Кокс ҳосил бўлиш жараёни занжир-радикал йўл билан кетади. Аренларни зичлашиши оқибатида ҳосил бўлган асфальтенлар кейинги поликонденсация реакцияларига киришади:   R A A 1          2 1 1 1 A A A A RH A A R     A A A A A A 2 1 2 1 ва шу кабилар бу ерда: А – асфальтен молекуласи;      A A A A A A A A R 2 1 2 1 1 1 , , , , – занжир радикаллари; М – газ фазага ажралувчи катта бўлмаган молекуляр массали молекула. А 1 А 2 А 3 , (А 1 А 2 А) 2 ва шу каби типдаги макромолекулалар коксдан С S 2 билан экстракцияланувчи тикилмаган полимерлар бўлмиш карбенлардир. Уларни ўртача молекуляр массаси 100000-135000. Бу асфальтенларни поликонденсациясида занжир узунлиги 120-150 дан кам бўлмаган звенолардан иборат эканлиги ҳақида гувоҳлик беради. Карбенлар – асфальтенлар каби хамма эритувчиларда ҳам эримайдиган тикилган уч ўлчамли полимер – карбоид ҳосил қилиб реакцияга киришиши мумкин.

Кокс ҳосил бўлиши кинетикасини ўрганиш – кокс фақат асфальтенлар алоҳида фазага ажралгандагина кокс ҳосил бўлар экан, деган хулосага олиб келади. Агарда асфальтенлар нефть маҳсулотига молекуляр – дисперс ҳолатда ёйилган бўлса, кокс ҳосил бўлмайди. Нефть ва нефть фракцияларини саноат термик қайта ишлаш жараёнлари Нефтни термик қайта ишлаш асосий жараёнлари қуйидагилардир: Термик крекинг. Пиролиз. Кокслаш. Термик жараёнларни олиб бориш шароитига қараб хом ашё турли агрегат ҳолатда бўлиб қолиши мумкин. Пиролиз жараёнида реакциялар газ фазада амалга оширилади, нефть қолдиқларини кокслаш жараёни эса суюқ фазада кетади, оғир хом ашёни термик крекингида эса газ ва суюқ фазалар биргаликда мавжуд бўлиши мумкин. Термик крекинг Нефтни қайта ишлаш оғир қолдиқларини термик крекинги қуйидаги маҳсулотлар олиш учун амалга оширилади: автомобил бензини (ҳозирда ушбу жараён эскирган); қурум ишлаб чиқариш учун хом ашё бўлган юқори ароматлаштирилган газоил; кокс ишлаб чиқариш учун крекинг қолдиқ; кам қовушқоқликка эга бўлган мазут ёқилғиси. Жараён 470 – 530 0 С, 2 – 7 МПа босимда олиб борилади. Автомобил бензинини олиш учун хом ашё сифатида нисбатан енгил нефть фракциялари (200–350 0 С) ишлатилади. Кам қовушқоқликка эга бўлган қозон ёқилғиси

ҳамда қурум ва кокс олиш хом ашёси сифатида нефть қолдиқлари бўлмиш ярим гудрон ва гудронлар хизмат қилади. Термик крекингни асосий махсулотлари қуйидагилар: углеводород гази, крекинг – бензин, керосин – газоил фракцияси, термогазоил ва крекинг – қолдиқ. Углеводород гази Таркибида кўп миқдорда тўйинмаган углеводород бўлган термик – крекинг гази нефть кимёсида нефтькимё хом ашёси сифатида ишлатилади (жадвалга қаранг). Термик крекинг жараёнида максимал миқдорда крекинг – қолдиқ (I) ва термогазоил (II) олишда ҳосил бўладиган маҳсулотларнинг миқдори (% да) қуйида келтирилган: Махсулотлар номи I II Углеводород гази 2,5 9,0 Стабиллаш головкаси 3,4 3,0 Крекинг – бензин 14,2 25,0 Керосин – газоил фракцияси 3,9 - Термогазоил - 22,0 Крекинг – қолдиқ 74,4 39,0 Йўқотишлар 1,6 2,0 Хом ашё сифатида гудрон ва каталитик газоил аралашмаси ишлатилади.

Крекинг – бензин Бензин қуйи кимёвий стабиллиги ва юқори бўлмаган октан сони (66 – 68 мотор усули бўйича) билан характерланади. Крекинг бензинини автомобил бензини компоненти сифатида ишлатиш учун уни қўшимча стабиллаш лозим. Керосин-газоил фракцияси Керосин – газоил фракцияси (200-350 0 С) флот мазутининг қимматли компонентидир. У гидротозалангандан сўнг дизель ёқилғиси компоненти сифатида ҳам қўлланилиши мумкин. Термогазоил Термогазоил техник углерод ишлаб чиқаришда хом ашёдир. Крекин – қолдиқ Крекинг қолдиқ (350 0 С дан юқори фракция) қозон ёқилғиси сифатида ишлатилади. У тўғридан – тўғри ҳайдаб олинган мазутга нисбатан юқорироқ ёниш иссиқлигига ва қуйироқ қотиш ҳароратсига ва қовушқоқликка эгалиги билан характерланади. Саноатда пиролиз Углеводород хом ашёсини пиролизи жараёни асосан қуйи алкенларни олишга бағишланган бўлиб, жараён 700-1000 0 С ҳароратда ва атмосфера босимига яқин босимда олиб борилади.

Этилен олиш учун оптимал хомашё этандир. Этиленни миқдори ушбу жараёнда 80% (масс.) га етади. Этиленнинг кўп миқдори пропанни пиролизида 47% (масс.) ва бутанни пиролизида 45% (масс.) олинади. Тармоқланган алканларнинг пиролизида кўпроқ пропилен ҳосил бўлади. Юқори ҳароратда алкен ва метилацетиленлар ҳам ҳосил бўлади. Қуйи алкенларнинг миқдори циклоалкан ва аренларни пиролизида юқори эмас. Этилен ишлаб чиқариш саноат шароитларида асосан индивидуал бирикмалар эмас, балки нефть фракциялари ишлатилади. Этилен билан биргаликда С 3 -С 4 алкенлар, кўп миқдорда суюқ маҳсулотлар ҳам ҳосил бўлиб, таркибида алкенлар, циклоалкенлар, С 5 ва ундан юқори алкадиенлар ҳамда С 6 -С 8 аренлар ва бошқа компонентлар ҳосил бўлади. Бензинлар пиролизида ҳосил бўладиган маҳсулотлар кенг оралиқда ўзгариб туриши 8-жадвалда кўрсатилган (% масс.). Тўғридан – тўғри ҳайдаб олинган бензинни ресурслари етишмаганлиги боис ва нархларни узлуксиз ўсиши оқибатида пиролиз хом ашёси сифатида кўпчилик давлатларда керосин – газоил фракцияси (170-380 0 С) қўлланилмоқда. жадвал Бензин пиролизида ҳосил бўладиган маҳсулотлар Маҳсулотлар номи Миқдори (%масс.) Этилен 22-32 Пропилен 10-17 С4 – фракция 5-12 Аренлар 6-13 Газоилларни пиролизида ҳосил бўладиган махсулотлар миқдори 9- жадвалда келтирилган. жадвал Газоилни пиролизида ҳосил бўладиган маҳсулотлар

Маҳсулотлар номи Миқдори (%масс.) Этилен 16 – 23 Пропилен 15 Суюқ маҳсулотлар  50 Ҳозирда пиролиз жараёни учун янада оғирроқ бўлган хом ашёни ишлатиш тенденцияси кузатилаяпти. Кокслаш Кокслаш жараёнини мақсади – нефть кокси ва кенг фракцион таркибли дистиллат олишдир. Нефть коксини олиш учун хом ашё сифатида қуйидагилар ишлатилиши мумкин: бензинсизланган нефть, бирламчи қайта ишлаш қолдиқлари – мазутлар, ярим – гудронлар, гудронлар; иккиламчи келиб чиқиш маҳсулотлари – крекинг қолдиқлар, каталитик крекинг оғир газоиллари, пиролиз смолалари ҳамда табиий асфальтлар ва мой ишлаб чиқариш жараёни қолдиқлари (асфальтлар, экстрактлар). Кокслашнинг саноат жараёнлари 3 типга бўлинади: даврий; ярим узлуксиз; узлуксиз. Кокслашни даврий усулининг кўлами ва техник бежалиши – нефтни қайта ишлаш замонавий талабларига мос келмай қолди. Кокслашнинг узлуксиз усули эса хозирча тажриба – саноат босқичида турибди. Ҳозирда энг кўп тарқалган ярим узлуксиз саноат жараёни – аста – секин кокслаш қурилмаларида амалга оширилади.

Нефть қолдиқларини аста – секин кокслаш 505 – 515 0 С ҳароратда, 0,2 – 0,3 МПа босимда олиб борилади. Кокслаш натижасида нефть коксидан ташқари газ, бензин, ўрта ва оғир кокс дистиллатлари ҳосил бўлади. Ҳосил бўлган маҳсулотларни миқдори ва сифати хом ашёни кимёвий ва фракцион таркибига ва кокслаш шароитларига боғлиқдир. Нефтьни бирламчи қайта ишлаш қолдиқларидан олинган кокс миқдори 15 – 25% (масс.) ни, иккиламчи маҳсулотлардан олингани эса 30 – 35% (масс.) ни ташкил қилади. Кокс билан биргаликда кўп миқдорда қимматли суюқ ва газ ҳолидаги маҳсулотлар ҳосил бўлади. Уларнинг йиғма миқдори хом ашёга нисбатан ҳисоблаганда 70% (масс.) га етади. Кокслаш жараёнини энг катта эффективлиги ҳосил бўлаётган ҳамма маҳсулотларни ўз ўрнида тўла ишлатилганда кузатилади. Углеводород таркиби бўйича аста – секин кокслаш газлари термик крекинг газлариникига яқин бўлиб, нефтькимёвий синтез учун хом ашё бўлиб хизмат қилиши мумкин. Кокслаш бензини қуйи сифат (мотор усули бўйича октан сони 60-67, олтингугурт миқдори 1-2%) ли бўлгани учун уни ишлатишдан олдин тозаланиши ва бошқа жараёнларни ўташи лозим. Уни гидротозалаш ва каталитик риформингга учратиш лозим. Кокслаш бензини таркибида тўйинмаган углеводородларнинг кўплиги (37-60%) – уни нефтькимё ишлаб чиқаришлар (масалан, оксосинтез) да ўта қадрли хом ашё қилиб қўяди. Керосин – газоил фракцияси газ – турбина ва мотор ёқилғиларини компоненти сифатида, каталитик крекинг ва қурум ишлаб чиқариш хом ашёлари сифатида қўлланилади.

Адабиётлар : 1. Ракеш К.Бхаргава. нефтегазовые технологии. 2003.№5. 2. Вчера, сегодня и завтра нефтяной и газовой промышленности России. М.: Изд-во РАН. 1995. 3. Терентьев Г.А., Тюков В.М., Смаль Ф.В. Моторные топлива из альтернативных сырьевых ресурсов. М.: Химия, 1989. 4. Данилов А.М., Емельянов В.Е., Митусова Т.Н. Разработка и производство экологически улучшенных моторных топлив. Термический обзор. М., ЦНИИИТЭНефтехим, 1994. 5. Каминский Э.Ф., Хавкин В.А., Пуринг М.Н., Курганов В.М., Прокопюк А.С. Перспективный технологии производства автомобильных бензинов с улучшенными экологическими характеристиками. М.: ЦНИИТЭНефтехим, 1995. 6. Lindsan R. // 13 World Petroleum Congress, Buenos Aires, 20-25 oct., 1991. 7. Левинтер М.Е., Ахметов С.А. глубокая переработка нефти. М.: Химия, 1992. 8. Топлива, смазочные материалы, технические жидкости. (ассортимент и применение) /Справочник под. ред. Школьникова В.М. М.:ИЦ «Техинформ». 1999. 9. Ашитко С.Г., Карпова Н.М. и др. Нефть, процессы и продукты её углубленной переработки // Труды ВНИИНП. 1993. Ч. 5. С. 98.

Похожие

Нефть ва газ углеводородларини термокаталитик ўзгаришлари

Нефть ва нефть маҳсулотлари углеводородларини оксидлаш

Ўзбекистонда нефть-газ саноатининг ривожланиши

Авт дистиллатларини иккиламчи хайдаш, тозалаш ва ёқимлироқ қилиш

Нефть ва газни қайта ишлаш жараёнлари ва ускуналари