Minerallar - Геология - Рефераты

Minerallar

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

168 KB

Minerallar Reja: 1. Minerallar haqida umumiy tushuncha 2. Minerallarning kristall tuzilishi 3. Minerallarning fizik xossalari 4. Tog` jinslarini hosil qiluvchi asosiy minerallar

Tayanch so`z va iboralar: mineral, kvarts, dala shpati, slyuda, kal’tsit, mineralogiya, kristallarining geometrik shakli, minerallarning asosiy fizik xossalari, minerallarning qattiqligi, minerallarning zichligi, minerallarning birikkanligi, minerallarning sinishi, minerallarning yaltiroqligi. Minerallar haqida umumiy tushuncha Yer qobig`ida, gidrosferada, atmosferada bo`lib turadigan xilma-xil fizik-kimyoviy jarayonlar tufayli vujudga kelgan tabiiy kimyoviy birikmalar yoki sof elementlar minerallar deb ataladi. Minerallar tabiatda qattiq, suyuq va gaz holatda uchraydi. Hozirgi davrga kelib tabiatda minerallarning 3000 dan ko`proq turi mavjud. Lekin tabiatdagi tog` jinslari tarkibida hamma minerallar ham uchrayvyermaydi. Tog` jinslari tarkibiga kiruvchi minerallarni jins tashkil etuvchi minerallar deb ataladi. Tabiatda ko`pchilik minerallar litosferada tarqalgan qattiq tog` jinslarini tashkil qiladi. Kvarts, dala shpati, slyuda, kal’tsit, shular jumlasidandir. Suv, neft va tabiatda juda ko`p uchraydigan sof simob kabi tabiiy suyuq moddalar ham minerallar qatoriga kiradi. Nihoyat vulqon sodir bo`ladigan xududlarda yerning yoriqlaridan chiqadigan tabiiy gazlar, masalan, karbonat angidrid, sul’fat angidrid va boshqalarni ham mineral deb atash mumkin. Tog` jinsi hosil qiluvchi minerallarni paydo bo`lishi, belgilarini, tarkib va xossalarini bilmasdan turib, tog` jinslarini o`rganib bo`lmaydi. Minerallarning kristall tuzilishi Minerallarni o`rganish bilan mineralogiya fani shug`ullanadi, kristall va kristalli birikmalarni-kristallografiya fani asosida o`rganilib, kristallarning simmetriyasi, shakli va tuzilishi geometriyasi bilan shug`ullanadi. Qattiq minerallar tabiatda kristall moddalar ko`rinishida, nomuntazam, donador, ko`p yoqli shakllarda, yohud yaxlit ko`rinishda uchraydi. Kamdan - kam hollarda esa minerallar amorf holida uchrab, shaklsiz massalarni hosil qiladi. Kristall ko`rinishdagi moddalarning (minerallarning) asosiy xususiyati, ular tarkibidagi atom va ionlarning qat’iy guruhlar bo`yicha fazoda joylashib, kristall to`rlarni hosil

qiladi. Geometrik kristall to`r, bir-biri bilan zich bog`langan ko`p yoqlilar (kublar, oktaedrlar, parallelopipedlar, romblar) dan iborat bo`lib, ularning uchlari, markazlari yoki tomonlarining o`rta qismida aniq masofada atomlar (ionlar) joylashgan bo`ladi. Kristall to`rining tuzilishidan minerallar kristallarining geometrik shakli kelib chiqadi. Masalan: osh tuzi (galit)-kub shaklida, tog` xrustali-prizma shaklida (1-rasm). Kristallarda yoqlari, qirralari va uchlari bo`ladi (2-rasm). Kristallarda o’qlari, qirralari va uchlari soni hamma kristallarda turlicha bo`ladi. Kristallarda simmetriya o`qlari bo`lib, uni o`q bo`yicha aylantirilganda, qirralarini bir-biriga mos tushishidir. Masalan, 6 qirrali muntazam prizmani o`z o`qi atrofida 60 0 ga aylantirilsa uning qirralari, o’qlari va uchlari dastlabki holatiga mos tushadi. Demak, bu kristall simmetrik tuzilgandir.

Simmetriya tekisligi esa kristallarning teng ikkiga bo`luvchi xayoliy tekislik bilan ifodalanib, R-harfi bilan belgilanadi va nihoyat simmetriya markazi bo`lib, kristall ichidagi nuqta bilan belgilanib, - to`rning cheklangan elementlari (parallel qirralar, uchlar) dan baravar uzoqlikda joylashgan bo`ladi (2.3 -rasm). O`q tekisliklari va simmetriya markazlari simmetriya elementi deb ataladi. Kristallarda simmetriyaning 32 xil ko`rinishi bo`lib, 7 guruhga yoki kristallografik singoniyalarga ajraladi. Ular triklinik, monoklinik, rombik, trigonal, tetrogonal, gegsogonal, kub singoniyalardir. Ular murakkablik jihatidan quyi, o`rta va yuqori singoniyalarga bo`linadi. Bu singoniyalarga kiruvchi minerallar kristallarida yoqlar, tekislik, markaz va o`qlar soni ifodalangan va bir mineral ikkinchisidan shu bilan farq qiladi. Minerallarning fizik xossalari Minerallarning asosiy fizik xossalari qattiqligi, zichligi, birikkanligi, sinishi, yaltiroqligi, rangidir. Ular minerallarning kimyoviy tarkibi va kristal panjaralarning tuzilishiga bog`liq bo`ladi. Qattiqligi. Minerallarning qattiqligi unga biror qattiqroq bo`lgan moddaning botib kirishiga qarshiligi tushunilib, qattiqligi ma’lum bo`lgan mineral yoki predmet bilan tirnalib aniqlanadi. Minerallarning qattiqligini Moos shkalasi (2.1- jadval) 2.1-jadval. Minerallarning qattiqligini Moos shkalasi bo`yicha

aniqlanib, unda qattiqligi 1 dan 10 gacha bo`lgan minerallar qattiqlik navbati bilan joylashgandir. Mineralni qattiqligini aniqlash uchun uni etalon- mineralning uchi bilan tirnab ko`riladi. Agarda ustida iz tushib qolsa, demak tekshirilayotgan mineral, etalon mineralidan yumshoqroq bo`ladi, agar iz qolmasa qattiqroq sanaladi. Qattiqliklari bo`yicha minerallarni: yumshoq (2 gacha), o`rtacha (5 gacha), qattiq (5-8 gacha) va juda qattiq (8 dan katta) turlarga bo`lishi mumkin. Eng qattiq mineral-olmosdir. Korund ham o`z navbatida qattiqligi 9 ga teng bo`lgan yagona mineraldir. Zichligi -Minerallarning zichligi 0,5 dan 21 g/sm 3 gacha bo`lishi mumkin. Minerallar zichligiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linishi mumkin: Engil minerallar-zichligi 2,5 g/sm 3 dan kichik (gips, osh tuzi). O`rtacha yengil minerallar-zichligi 2,5-4,0 g/sm 3 (kvarts, dala shpati, olmos, shox aldamchisi). Og`ir minerallar - zichligi 4 g/sm 3 dan yuqori (tsink aldamchisi, pirit, qizil temirtosh). Juda og`ir minerallarga-galenit, kinovar’, barit, tsyerussit kiradi.

Birikkanlik - Birikkanlik xossasi- minerallarning qo`shilishi joyidan tekis parallel yuza bo`lib ajralishidir (4-rasm). Bu xossasi jihatidan minerallar: o`ta mukammal, mukammal va nomukammal birikishi mumkin. Sinish - Mineral yorilganda, sindirilganda hosil bo`lgan yuzaning shakli (tekis yoki notekisligi) mineralning sinish xossasi deb ataladi. Sinishning, g`adur- budur ko`rinishi-kvarts, opal va boshqa minerallarda ko`zga tashlanib, chig`anoqning ichki yuzasini eslatadi. CHo`kirtak sinishda-mineralning singan yuzasidan-tikan chiziqli yo`llar hosil bo`ladi (asbest, kremniy, minerallari). CHangli sinish-singan yuzada mayda chang zarralari yopishib qolganga o`xshaydi. Yaltiroqligi – Minerallar sirtiga tushgan yorug`likni ma’lum darajada qaytaradi va ularning ko`rinishi, shunga ko`ra, sirtlari xira, boshqalariniki esa yaltirab turadi. Minerallar yaltiroqligi bo`yicha quyidagi ko`rinishlarga ega: Metallsimon, shishasimon, sadafsimon, yog`li va och kul rangli. Rangi – Tabiatdagi minerallarning rangi turli xil ko`rinishda uchraydi. Masalan, misning hamma suvli birikmalari yashil yoki ko`k rangda bo`ladi (malaxit, azurit). Minerallarning rangi ba’zan ikki xil rangni qo`shilishidan hosil bo`lgan rangda ham tovlanishi mumkin. Ularning rangiga tarkibida qo`shilgan begona aralashma ham ta’sir ko`rsatishi mumkin. Bularga Fe, Ni, Ti, Ca, Cu va boshqalar bo`lib, oz miqdorda bo`lsa ham, mineral rangini o`zgartirishi mumkin.

Tog` jinslarini hosil qiluvchi asosiy minerallar Ko`pchilik minerallar tarkibida asosan kislorod, qumtuproq, alyuminiy, temir, kal’tsiy va boshqa kimyoviy elementlar uchraydi. Minerallarni kimyoviy tarkibi bo`yicha quyidagi guruhlarga bo`linishi mumkin; 1. Oksidlar-eng ko`p tarqalgani-kvartsdir (SiO 2 ). Kvartsdan tashqari- gematit (yashirin kristallangani-qizil temirtosh, yaxshi kristallangan ko`rinishi-temir yaltirog`i) Fe 2 O 3 , magnetit Fe 2 O 4 , korund (qizil ranglisi-yoqut, mayda donador qora ranglisi jilvir) Al 2 O 3 . 2. Silikatlar-yer qobig`ida eng ko`p tarqalgan minerallar bo`lib (85%), ular magmalarning oqib chiqish natijasida hosil bo`ladi. Bu minerallar guruhining aksariyati-panjarasimon kristallidir. Silikatlardan umumiy tuzilish va tarkibiga ega bo`lgan dala shpatlari, piroksenlar, amfibolalar, slyudalar, shuningdek olivin, tal’k, xloritlar, gilli minerallarni ko`rsatish mumkin. Karbonatlar-bu guruh minerallariga uncha yuqori bo`lmagan mustahkamlik, kichik zichlik, nometall yaltiroqlik (kal’tsit, dolomit) xususiyati xosdir. Tabiatda ko`p uchraydiganlaridan; kal’tsit (ohak shpati, tiniqlari-island shpati) CaCO 3 , dolomit CaMg(CO 3 ) 2 va sidyeritdir (temir shpati) FeCO 3 . Sul’fatlar-sul’fat kislota tuzlari birikmasi ko`rinishidadir. Ular suvli va suvsiz bo`lishi mumkin. Suvsiz sul’fatlarga, barit BaSO 4 (og`ir shpat), angidrit CaSO 4 (gips uchun xom ashyo) kiradi. Suvlilarga-gipstosh CaSO 4 •2H 2 O, mirabilit Na 2 SO 4 10 H 2 O, alunit Kal 3 [OH 6 (SO 4 ) 2 larni kiritish mumkin. Galoidlar-galoidvodorod kislotaning tuzlaridir (HCl, HF, HBr). Eng ko`p tarqalgan galoid minerallaridan xlorid kislota birikmalari bo`lgan-osh tuzi (NaCl) va sil’vindir (KCl). Yuqorida nomlari qayd etilgan minerallar yumshoq, katta zichlikka ega emas, ko`pincha oq rang ko`rinishida, lekin begona aralashmalar ta’siri tufayli rangi o`zgarishi mumkin, suvda oson yeruvchan bo`ladi. Fosfatlar-fosfat kislotaning tuzlaridir. Eng ko`p tarqalgan apatit va uning gilli va qumli aralashmasi- fosforitdir. Guruh minerallari ko`p tarqalgan emas, ular turfa rangda bo`lib, qattiq sanaladi.

Sul’fidlar-yer qobig`ida rudali minerallar, sul’fidlar, oksidlar va gidrooksidlar ko`p uchraydi. Maxsus guruhni, sof holda tabiatda uchraydigan yerkin atomdan tashkil etilgan kristalli metallar va nometallar-sof mis, oltingugurt, oltin, qumush, platina, olmos, grafitlar tashkil etadi. Muhandislik geologiyasida gilli minerallarga alohida o`rin byerilgan. Ularga suvli silikatlar va alyumosilikatlar kiradi. Gilli minerallar soni 40 ta gacha yetib boradi. Jins tashkil etuvchilarga kaolinit, montmorillonit, poligorokit, suvli slyudalar va boshqalar kiradi. Gilli minerallar zarralari kristall yoki amorf ko`rinishida bo`lishi mumkin. Bu minerallarni suvda qorilganda plastiklik holiga o`tadi, quritilganda suvsizlanadi, kuydirilganda esa toshga aylanib qotadi. 1-Misol. Anortit va grafit minerallari uchun tavsifnoma tuzing. Ular qaysi tog` jinslari tarkibiga kirishi mumkin? Misol keltiring. Bajarish namunasi. Anortit Sa(AL 2 ,Si 2 ,O 2 ) (kal’tsiyli plagiokloz) ximiyaviy tarkibi bo`yicha dala shpatlari guruxiga kirib, silikatlar sinfiga mansubdir. Tarkibidagi aralashgan moddalar ta’siriga ko`ra oq, kulrang, havorang, sarg`ish va boshqa ranglarda tovlanadi. Qattiqligi 6…6,5 shishasimon yaltiroqlikka ega, ikki yunalishdagi 870 ostida o`rtacha yoki mukammal birikkanlikka ega bo`lib, uning izi bo`lmaydi yoki oq bo`ladi. Anortit-asosiy magmalarni kristallanishidan, ayrim hollarda kontakt- metamorfik jarayonlardan hosil bo`ladi. Asosiy magmatik tog` jinslari (gabbro, bazal’t, diabaz) tarkibida mayda kristall yoki donador massa ko`rinishida uchraydi. Grafit (S)-sof elementlar sinfiga mansub. Qattiqligi 1 ga teng, rangi kulrangdan toki qora ranggacha bo`ladi. Yaltiroqligi metallsimon moyli, bir yunalishdagi mukammal birikkanlikka ega, mayda zarrali sinishga ega. Barmoq bilan ushlansa yog`li seziladi, qo`lga yuqadi, qog`ozga chiziladi, barmoqlar bilan ishqalansa qora rangga bo`linib ketadi. O`tga va kislota ta’siriga chidamli, elektr tokini o`tkazadi. CHo`kindi karbonatli jinslar va organik yotqiziqlardan, kontaktli va regional metamorfizm jarayonlari tufayli hosil bo`lgan. Metamorfik jinslar tarkibida yaxlit to`rsimon, zich amorf yoki massiv ko`rinishida, marmarlarda,

gneyslarda, slyudali va boshqa kristalli slanetslar, granulitlar tarkibida aralashma holda bo`ladi. 2-Misol. Jins hosil qiluvchi quyida keltirilgan minerallar qaysi tog` jinslari tarkibiga kiradi? Ularni nurashdagi va yeritilgandagi turg`unliklarini taqqoslab baholang. Bajarish namunasi. Al’bit (natriyli plagioklaz)- silikatlar sinfining dala shpatlari guruxiga kiradi. Silikatli va alyumosilikatli minerallarning gidrotyermalli metamorfizm jarayonida nordon va o`rta nordon magmalarni kristallanishidan hosil bo`ladi. Suvda deyarli yerimaydi. Nurashga chidamli, lekin kvarts mineraliga solishtirilsa kuchsiz. Qator magmatik jinslar (granitlar, liparitlar, granodioritlar va boshqalar), cho`kindi jinslar (qumlar va qumtoshlar) va metamorfik jinslar (gneyslar) tarkibida, asosiy jins tashkil etuvchi mineral bo`lib hisoblanadi. Ko`rinishlari-donador qandsimon va yaproqli shaklda. Limonit (qo`ng`ir temirtosh)-gidrooksidlar guruxiga kiradi. Boshqa temir tarkibli minerallar (pirit, gematit, magnetit, sidyerit va boshqalar) ning ximiyaviy nurashi natijasida va temirning suvli birikmalarini suv havzalari ostida (botqoqlik, ko`llar, dengizlarni sayoz qismida) yotqizilishi natijasida hosil bo`ladi. Limonit hosil bo`lishida baktyereyalar ishtirok etadi. Suvda deyarli yerimaydi. Nurashga yaxshi chidaydi. CHo`kindi jinslar tarkibidagi (qumtoshlarda, gillarda, qumoqli gillarda) oolitlar, konkretsiyalar, oquvchan yersimon va g`ovak massalar ko`rinishida uchraydi.

Adabiyotlar: 1. R.E.Eshboev, M. SH. Rahimboboeva Geologiya, mineralogiya va petrografiya asoslari. O`quv qo`llanma Toshkent-2011 2. I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi va gidrogeologiya», T., «O‘qituvchi», nashriyoti, 1990.- I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi asoslaridan amaliy mashg‘ulotlar», T., «O‘qituvchi » nashriyoti, 1992. 3. M.Z.Nazarov. «Muhandislik geologiyasi va atrof-muhitni muhofaza qilish», T., « O‘zbekiston » nashriyoti, 1994.-200 bet. 4. V.Yunusov. «Injenyernaya geologiya», T., «O‘qituvchi», 1994.-300 str. 5. Ananev V.I., Korobkin V.I. «Injenyernaya geologiya», Iz - vo «Vo‘sshaya shkola», M., 1973. 6. S.Zoxidov. «Muhandislik geologiyasi», T., «O‘qituvchi», 1988.-280 bet 7. Islomov O.I., SHoraxmedov SH.SH. Umumiy geologiya. «O‘qituvchi» nashriyoti, T.,1971. 8. Craig R.F. Craigs soil mechanics. -Formerly Department of Civil Engineerring University of Dundee, -UK.London: 2004 9. Lange O.K. Gidrogeologiya. Iz - vo « Vo‘sshaya shkola», M., 1969.

Похожие

Spodumen, gausmonit, braunit minerallar

Minerallar, ularning xossalari va xosil bo`lishi

Foydali qazilmalarni qayta ishlash va boyitish asoslari

Minerallarning tasnifi. Asosiy jins hosil qiluvchi va ruda minerallarining xarakteristikasi

Effuziv magmatizm. Vulkanizm metamorfizm va metamorfik tog jinslari yer kobigida sodir buladigan tektonik harakatlar