Кимёвий реакторлар - Геология - Рефераты

Кимёвий реакторлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

914.0546875 KB

Кимёвий реакторлар Режа: 1. Реакторларни синфлаш 2. Реакторларнинг тузилиши 3. Реакторларни ҳисоблаш тартиби

1. РЕАКТОРЛАРНИ СИНФЛАШ Турли нефткимёвий жараёнларни амалга ошириш учун мўлжалланган кимёвий реакторлар бир-биридан конструктив тузилиши, ўлчамлари, ташқи кўринишлари жиҳатидан фарқ қилади. Бироқ улар ўртасидаги мавжуд бўлган фарқларни ҳисобга олмаган ҳолда, реакторларни умумий синфлаш учун керак бўлган белгиларни ажратиш мумкин. Бундай ҳолат реакторлар ҳақидаги маълумотларни тартибга солиш, уларнинг иш режимларини математик йўл билан ифода этиш ва ҳисоблаш услубини танлашни осонлаштиради. Кимёвий реакторларни синфлаш ва уларнинг иш режимларини аниқлаш учун қуйидаги принциплар энг кўп ишлатилади: 1) реакцион муҳитнинг ҳаракат режими (реактордаги гидродинамик шароит); 2) реактордаги иссиқлик алмашиниш шарт-шароитлари; 3) реакцион аралашманинг фазавий таркиби; 4) жараённи ташкил этиш усули; 5) жараён кўрсатгичларининг вақт давомидаги ўзгариш хусусияти; 6) конструктив аломатлар. Реакторларни гидродинамик шароит бўйича синфлаш. Гидродинамик шароитга кўра барча реакторларни иккита гуруҳга бўлиш мумкин: аралаштириш ва ўрин алмашиниш реакторлари. Аралаштириш реакторлари – механик аралаштиргичи ёки циркуляцион насоси бўлган сиғимли ускуналар. Ўрин алмашиниш реакторлари – узунроқ каналга эга бўлган қувурсимон ускуналар. Кимёвий реакторлар назариясида одатда олдин иккита идеал ускуналар (идеал аралаштиришга эга бўлган реакторлар ва идеал ўрин алмашиниш реакторлари) кўриб чиқилади. Идеал аралаштириш пайтида ускунанинг ҳажми бўйича реакцияни тавсифловчи барча кўрсатгичларнинг абсолют тўла бараварлашуви юз беради.

Идеал ўрин алмашинишда эса реагентлар ва маҳсулотларнинг х о ҳ лаган миқдори реактор орқали қаттиқ поршень сифатида силжийди. Ҳақиқий реакторлар маълум бир даражада идеал аралаштириш ёки идеал ўрин алмашиниш моделларига яқинлашади. Ушбу назарий моделларга тегишли тузатиш коэффициентларини киритиш орқали улардан ҳақиқий реакторларни ҳисоблашда фойдаланилади. Реакторларни иссиқлик алмашиниш шартлари бўйича синфлаш. Реакторларда олиб бориладиган кимёвий реакциялар пайтида иссиқлик эффектлари юз беради. Иссиқликнинг ажралиб чиқиши ёки унинг ютилиши сабабли ҳарорат ўзгаради, оқибат натижада реактор ҳамда атроф муҳит ўртасида ҳароратларнинг фарқи, айрим шароитларда эса реакторнинг ичида ҳарорат гра диенти пайдо бўлади. Ҳароратларнинг фарқи иссиқлик алмашинишнинг ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланади. Агар атроф муҳит билан иссиқлик алмашиниш юз бермаса, бундай ускуна адиабатик реактор деб аталади. Бундай ҳолатда кимёвий реакция натижасида ҳосил бўлган ёки ютилган иссиқлик реакцион аралашмани иситиш ёки совитиш учун сарфланади. Атроф муҳит билан иссиқлик алмашиниш орқали реакторда бир хил ҳарорат ушлаб турилса, бундай ускуна изотермик реактор деб юритилади. Реакторнинг х о ҳ лаган бир нуқтасида ажралиб чиқаётган ёки ютилаётган иссиқлик ташқи муҳит билан юз бераётган иссиқлик алмашиниш таъсирида компенсация қилинади, натижада ҳароратнинг бир хиллиги ушлаб турилади. Юқори иссиқлик эффектига эга бўлган реакция пайтида реакторда ҳароратнинг катта ўзгариши юз бериши мумкин. Бундай ҳолатнинг олдини олиш учун реакторнинг ташқи муҳит билан иссиқлик алмашиниши, яъни политропик жараён амалга оширилади. Оралиқ иссиқлик режимли реакторларда кимёвий реакция иссиқлик эффектининг бир қисми атроф муҳит билан бўлган иссиқлик алмашинишини компенсация қилиш учун, қолган қисми эса реакцион аралашма ҳароратини ўзгартириш учун сарфланади.

Автотермик реакторларда жараённинг зарур бўлган ҳарорати, ташқи манбалар иссиқлигидан фойдаланилмаган ҳолатда, фақат кимёвий жараённинг иссиқлик эффекти ҳисобига ушлаб турилади. Айниқса, катта ҳажмли ишлаб чиқаришларда ишлатиладиган кимёвий реакторлар автотермик режим билан ишлаши мақсадга мувофиқ бўлади. Реакцион аралашманинг фазавий таркиби бўйича синфлаш. Гомоген жараёнларни ўтказиш учун мўлжалланган реакторлар икки турга бўлинади: газ фазали реакциялар учун ускуналар; суюқ фазали реакциялар учун ускуналар. Гетероген жараёнларни амалга ошириш учун мўлжалланган ускуналар эса бир неча хил бўлади: газ-суюқлик реакторлари, газ-қаттиқ модда, суюқлик-қаттиқ модда системалари учун реакторлар ва ҳоказо. Гетероген-каталитик жараёнларни амалга ошириш учун мўлжалланган реакторлар алоҳида ўринни эгаллайди. Реакторларни жараённи ташкил қилиш усули бўйича синфлаш. Реагентларни ускунага киритиш ва маҳсулотларни ускунадан чиқариш усулига кўра, реакторлар даврий, узлуксиз ва ярим узлуксиз (ёки ярим даврий) режимида ишлайдиган ускуналарга бўлинади. Даврий ишлайдиган реакторда барча босқичлар турли вақтларда кетма-кет олиб борилади. Барча реагентлар реакциянинг бошланишидан олдин ускунага киритилади, жараён тамом бўлганидан сўнг, маҳсулотлар аралашмаси ускунадан чиқарилади. Реакция давомийлигини тўғридан-тўғри ўлчаш мумкин, чунки реакция вақти реагентларнинг реакцион ҳажмда бўлиш вақти билан бир хилдир. Даврий режимда ишлайдиган реакторлардаги технологик жараённинг кўрсатгичлари вакт давомида ўзгариб туради. Узлуксиз ишлайдиган реакторда юз берадиган кимёвий жараённинг барча босқичлари (реакцияга учрашиши кўзда тутилган моддаларнинг ускунага берилиши, кимёвий реакция, тайёр маҳсулотнинг реактордан чиқарилиши) бир вақтда параллел равишда олиб борилади, демак юклаш ва тушириш босқичлари учун сарфланадиган вақтга эҳтиёж қолмайди. Шу сабабдан ускуналар учун юқори унумдорлик талаб қилинадиган замонавий

нефть-газни қайта ишлаш корхоналарида олиб бориладиган жараёнлар узлуксиз режимда ишлайдиган реакторларда олиб борилади. Ярим узлуксиз (ярим даврий) режимда ишлайдиган реакторда реагентлардан биттаси ускунага узлуксиз режимда бериб турилса, иккинчиси эса даврий равишда бериб турилади. Бошқача вариантда ҳам бўлиши мумкин: реагентлар ускунага даврий бериб турилади, реакция маҳсулотлари эса ускунадан узлуксиз равишда чиқариб турилади (ёки тескариси). Жараён кўрсатгичларининг вақт давомида ўзгариш хусусияти бўйича синфлаш. Кимёвий реакторнинг ичидаги х о ҳ лаган бир нуқтани кўриб чиқамиз. Агар ушбу нуқтадаги кўтсатгичлар (реагентлар ёки маҳсулотлар концентрациялари, ҳарорат, тезлик ва бошқа кўрсатгичларнинг қийматлари) кимёвий реакция вақтининг хо ҳлаган моментида бир хил қийматларга эга бўлса, бундай шароитда реакторнинг режими турғун бўлади. Турғун режимда реактордан чиқаётган оқим кўрсатгичлари вақтдан боғлиқ бўлмайди. Одатда реакторга киришдаги кўрсатгичларнинг вақт давомидаги бир хиллиги натижасида ундан чиқишдаги кўрсатгичларнинг ҳам вақт давомида ўзгармаслигига эришилади. Турғун режим узлуксиз ишлайдиган реакторларда хосил бўлиши мумкин. Агар эркин равишда танланган нуқтада кимёвий жараён кўрсатгичларининг вақт давомида маълум қонуният билан ўзгариши юзага чиқмаса реакторнинг ишлаш режими нотурғун бўлади. Барча даврий ишлайдиган реакторларда нотурғун жараёнлар юз беради. Турғун режимда ишлайдиган реакторларни моделлаштириш осон, чунки улар оддий тенгламалар орқали ифода қилинади. Бундай реакторларда амалга ошириладиган жараёнларни эса автоматлаштириш қулай. Жараённинг нотурғунлиги реакторни математик услуб билан ифода қилиш ва уни бошқаришда бир оз қийинчилик туғдиради. Бироқ бундай реакторларнинг ишини оптимал (мақбул) ҳолатга келтириш қийин эмас. Реакторларни конструктив аломатларга асосан синфлаш. Кимёвий реакторлар бир-биридан бир қатор конструктив аломатлар бўйича

фарқланади, чунки бундай кўрсатгичлар ускуналари ҳисоблаш ва тайёрлашга таъсир кўрсатади. Ушбу принципга асосан реакторлар қуйидагича синфланади: идишсимон реакторлар (автоклавлар; реакторлар-камералар; цилиндрсимон вертикал ва горизонтал конверторлар ва ҳоказо); колоннали реакторлар (насадка ва тарелка русумидаги колонналар-реакторлар; катализаторнинг қўзғолмас, ҳаракатланувчи, мавҳум қайнаш қатлами бўлган каталитик реакторлар; полкали реакторлар); иссиқлик алмашгич русумидаги реакторлар; реакцион печь русумидаги реакторлар (шахтали, полкали, камерали, айланувчи печлар ва ҳоказо). 2. РЕАКТОРЛАРНИНГ ТУЗИЛИШИ Берилган нефткимёвий жараённи амалга ошириш учун зарур бўлган реактор русумини танлашда қуйидаги омиллар ҳисобга олинади: катализаторни ишлатилиши, унинг хоссалари ва сарфи; жараённинг термодинамик ҳолати – кимёвий реакцияни адиабатик, изотермик ёки политропик шароитда олиб борилиши; реакция зонасида берилган ҳарорат режимини таъминлаш учун қўлланилинадиган иссиқлик алмашиниш услублари; иссиқлик ташувчи агентларнинг хоссалари; жараённи амалга ошириш режими (даврий ёки узлуксиз). Нефть ва газни қайта ишлаш технологиясида каталитик жараёнлар учун адиабатик реакторлар, этиленни нг полимер ланиши учун политропик режимда ишлайдиган реакторлар, изобутанни бутилен билан алкиллашга мўлжалланган реакторлар, каталитик жараёнлар учун ҳаракатчан насадкали реактор блоклари, вакуум-дистиллятларни қайта ишлаш учун чангсимон катализаторли реакторлар, каталитик крекинг қурилмаси учун реактор- регенератор блоклари ва бошқалар кенг ишлатилади. Саноатда ишлатиладиган баъзи реакторлар билан танишиб чиқамиз. Масалан, хом ашё радиал (яъни радиус бўйлаб) ҳаракат қиладиган каталитик риформинг реактори 19.1-расмда кўрсатилган. Ушбу реактор қобиқ 3 ва эллиптик кўринишидаги юқориги ва пастки тублардан иборат бўлиб, унинг

19.1-расм. Хом ашё радиал харакат килувчи каталитик риформинг реактори: 1-хом ашёнинг кириши учун штуцер; 2-хом ашё тақсимлагичи; 3-қобиқ; 4- қутича; 5-реакция маҳсулотлари йиғгичи; 6-катализаторни тушириш учун штуцер; 7-реакция маҳсулотларини тушириш учун штуцер; 8-таянч; 9- термопара учун муфта; 10-цилиндрси-мон стакан; 11-кўп зонали термопара. Оқимлар: I-хом ашё; II-реакция маҳсулотлари.

ички қисми 100 мм қалинликдаги торкрет-бетон билан қопланган. Реакторнинг чеккаси бўйлаб 60 та вертикал қутичалар 4 жойлаштирилган бўлиб, уларнинг катализаторга қаратилган деворлари перфорация қилинган, яъни қўтичалар деворларида тешиклар очилган. Ускунанинг ўқи бўйлаб реакция маҳсулотларини ташқарига чиқариб туриш учун перфорация қилинган қувур сифатида тайёрланган йиғгич 5 жойлаштирилган. Йиғувчи қувурнинг ташқи томони, катализаторни қувурга кириб кетмаслиги учун, катта ва майда тўрлар билан қопланган. Хом ашё реакторнинг юқори томонида жойлашган тақсимлагич 2 га берилади ва барча перфорация қилинган қутичалар 4 га киради, сўнгра радиал йўналишда катализатор қатламидан ўтиб, йиғгич 5 да тўпланади ва ускунанинг пастки қисмида жойлашган штуцер 7 орқали ташқарига чиқарилади. Катализатор қатламининг юқори қисмида цилиндрсимон стакан 10 ўрнатилган бўлиб, ускунани ишлатиш жараёнида катализатор қатламининг чўкиши юз берган пайтда ҳам стакан катализатор қатламига ботиб турган ҳолатда бўлади, бундай шароитда муҳитнинг катализатор қатлами устидан ўтишининг олди олинади. Катализаторни алмаштириш пайтида уни тушириш учун ускунанинг пастки тубида қия штуцер 6 кўзда тутилган. Реакторнинг ичидаги ҳароратни назорат қилиш учун учта кўп зонали термопаралар 11 ўрнатилган. Қобиқ деворидаги ҳароратни термопаралар ёрдамида назорат қилиш учун унинг юзасига муфталар 9 пайвандланган. Реакторнинг ички қисмларини кўриб чиқиш, монтаж қилиш ва катализаторни юклаш ишлари хом ашёни киритиш учун кўзда тутилган юқориги диаметри 800 мм бўлган штуцер 1 орқали амалга оширилади. Хом ашё аксиал йўналиш билан ҳаракат қиладиган дизель ёнилғисини гидротозалаш реактори 19.2-расмда кўрсатилган. Ушбу реактор ташқи томонидан изоляция қилинган қобиқ 3 дан иборат бўлиб, унинг ичига катализаторнинг иккита қатлами жойлаштирилган. Хом ашё катализатор қатламлари орқали тепадан пастга қараб ҳаракат қилади. Катализаторнинг ҳар бир қатламини оқимнинг динамик таъсиридан ҳимоя қилиш учун

чиннидан ясалган шарлар қатламидан фойдаланилган. Реакторнинг юқориги қисмида патрубкалари бўлган тақсимловчи тарелка 1 ўрнатилган бўлиб, унинг тагига фильтрловчи мослама 2 жойлаштирилган. Ушбу мослама катализатор қатламига ботирилган цилиндрсимон корзиналардан иборат. Корзиналар чивиқдан пайвандланган; уларнинг ён томонлари ва пастки қисми тўр билан қопланган. Корзиналарнинг юқориги қисми очиқ. Корзиналарда ва катализаторнинг юқориги қисмида коррозия маҳсулотлари 19.2- расм . Хом ашё аксиал харакат қилувчи дизел ёнилғисини гидротозалаш реактори: 1-тақсимловчи тарелка; 2-фильтрлаш мосламаси; 3-қобиқ; 4-колосник панжараси; 5-буғни киртиш учун коллектор; 6-чиннидан тайёрланган шарлар; 7-таянч ҳалқаси; 8-таянч; 9,11-катализаторни тушириш учун

штуцерлар; 10,12-термопаралар. Оқимлар: I- хом ашё; II-реакция маҳсулотлари. ва механик қўшимчалар ушлаб қолинади. Катализаторнинг юқориги қатлами икки қатор тўр ва чинни шарлар жойлаштирилган колосник панжара 4 ёрдамида ушлаб турилади. Катализаторнинг юқориги ва пастки қатламлари оралиғидаги бўшлиқда буғни киритиш учун коллектор 5 бор. Реакторнинг пастки қисмида чиннидан ясалган шарлар қатлами мавжуд. Ушбу қатлам, биринчидан, катализаторнинг пастки қатлами учун таянч ҳисобланса, иккинчидан, реакция маҳсулотларини ускунадан бир меъёрда чиқариб туришга хизмат қилади. Юқориги тубда кўп зонали термопаралар 12 ни ўрнатиш учун учта штуцер бор. Ушбу термопаралар ёрдамида катализатор қатламидаги ҳарорат майдонини ва реакторнинг ўрта қисмидаги ҳароратни назорат қилиб туриш мумкин. Юқориги қатламдаги катализаторни тушириш учун ускуна деворидаги штуцер 11 орқали, пастки қатламдаги катализаторни ташқарига чиқариш учун эса пастки тубда жойлашган штуцер 9 ёрдамида амалга оширилади. Реактордаги юқориги ва пастки катализатор қатламлари оралиғида туйнук ўрнатилган. Хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш учун қулайлик яратиш учун ускунанинг пастки қисмида тутқичлар бор. 19.3- расм. Алкиллаш учун турбоаралаштиргичли горизонтал реактор:

1-қобиқ; 2-циркуляция учун қувур; 3-қайтарувчи тўсиқлар; 4-қувурлар ўрами; 5-пропеллерли аралаштиргич; 6-узатма. Оқимлар: I - совитувчи агент; II -реакция маҳсулотлари; III -кислота; IV -хом ашё. Сульфат кислотаси билан алкиллашга мўлжалланган горизонтал реактор (ёки контактор) 19.3-расмда кўрсатилган. Дастлабки хом ашё ва кислота ускунанинг жадаллашган ҳолатда аралаштириш зонасига берилади, чунки бу ерда пропеллерли аралаштиргич 5 ўрнатилган. Сўнгра хом ашё ва кислота аралашмаси қобиқ 1 ва циркуляцион қувур 2 оралиғидаги ҳалқасимон бўшлиққа киради ва қувурлар ўрамидаги берк контур бўйича циркуляция қилади. Экзотермик реакция пайтида ажралиб чиқаётган иссиқликни йўқотиш учун циркуляцион қувур ичига U -симон иссиқлик алмашиниш қувурлари 4 жойлаштирилган. Совитувчи агент сифатида кислотадан озод бўлган реакциянинг буғланаётган маҳсулотларидан фойдаланилади. «ЮОП» фирмасига тегишли ҳаракатчан катализаторли каталитик риформинг реакторининг схемаси 19.4-расмда келтирилган. Реактор блоки кетма-кет бирлаштирилган тўртта реактордан иборат. Ушбу реакторларда газ-хом ашё аралашмаси радиал йўналишда ҳаракат қилади. Реакторлар битта ўқ бўйлаб жойлашган бўлиб, яхлит конструкцияни ташкил этади ва бир-бирлари билан ўтказиш қувурлари системаси билан боғланган. Юқориги реакторнинг устига регенерация қилинган катлизатор учун бункер жойлаштирилган. Газ-хом ашё аралашмаси иссиқлик алмашгичлар системаси ва хом ашёни иситиш печининг биринчи босқичини ўтиб, биринчи босқич реакторига киради, сўнгра кетма-кет печнинг тегишли секциялари ва иккинчи, учинчи ҳамда тўртинчи реакторлар блоки орқали ўтади. Реакторнинг тўртинчи босқичида ҳосил бўлган платформинг маҳсулотлари сепараторга киради, у ерда таркибида водородни ушлаган газ ажралади, платформат эса барқарорлаштириш жараёнига юборилади.

Диаметри 1,6 мм бўлган кичик шарсимон катализатор қуйилиш қувурлари системаси орқали эркин ҳолатда оғирлик кучи таъсирида бункердан биринчи босқичли реакторга тушади, сўнгра иккинчи, учинчи ва тўртинчи босқичли реакторларга оқиб ўтади. Катализатор тўртинчи босқичдаги пастки реактордан шарсимон клапанлари бўйлаб затворлар системаси орқали пневтранспортнинг таъминлагичига тушади ва азот ёрдамида регенераторнинг бункер-таъминлагичига юборилади. Регенератор шартли равишда учта зонага бўлинади. Ускунанинг ичида газлар оқими радиал йўналишда ҳаракат қилади. Юқориги зонада (кислороднинг моль ҳисобидаги миқдори 1 % дан кам бўлмаслиги керак) кокс куйдирилади. Ўрта зонада (кислороднинг миқдори 10-20 %) хлорорганик бирикмалар ёрдамида катализаторнинг оксидланиш орқали хлорланиши юз беради. Пастки зонада

19.4-расм. “ЮОП” фирмаси ҳаракатланувчи катализаторли каталитик риформинг реактори: 1- катализатор учун бункер; 2- қуйилиш қувурлари; 3- қутича; 4- реакция маҳсулотлари учун йиғгич; 5- биринчи босқич реактори; 6- иккинчи босқич реактори; 7- учинчи босқич реактори; 8- тўртинчи босқич реактори; 9- таянч; 10- катализаторни чиқариш учун мослама. Оқимлар: I- регенерация қилинган катализатор; II- рециркуляция қиладиган газ; III- хом ашё; IV- биринчи босқич реакторидан кейинги риформинг маҳсулотлари; V- биринчи босқич реакторининг печда иситишдан кейинги риформинг

маҳсулотлари; VI- иккинчи босқич реакторидан кейинги риформинг маҳсулотлари; VII- иккинчи босқич реакторининг печда иситишдан кейинги риформинг маҳсулотлари; VIII- учинчи босқич реакторидан кейинги риформинг маҳсулотлари; IX- учинчи босқич реакторининг печда иситишдан кейинги риформинг маҳсулотлари; X- тўртинчи босқич реакторидан кейинги риформинг маҳсулотлари; XI-коксланган катализатор. катализатор қуруқ ҳаво оқимида қўшимча қиздирилади. Катализатор барча зоналардан оғирлик кучи таъсирида ўтади. Катализатор регенератордан затворлар системаси орқали пневмотранспортнинг таъминлагичига тушади ва водородни ушлаган газ ёрдамида биринчи босқич реакторининг устига ўрнатилган бункерга юборилади. Шундай қилиб, системани тўхтатмасдан ёки реакторлардан бирини катализаторни регенерация қилиш учун иш режимидан чиқариб турмасдан платформинг жараёни узлуксиз равишда амалга оширилади. Регенерация қилинган катализаторнинг хоссаларини доимо янги катализаторнинг хоссаларига яқин ҳолатда ушлаб туриш натижасида платформинг жараёнини паст босимда олиб бориш ҳамда газни циркуляция қилиш сонини камайтириш имконияти пайдо бўлади. Чангсимон кўринишдаги катализаторни пневмотранспорт қилиш икки хил режимда олиб борилади: 1) суюлтирилган фазада (кўтарувчи-устундаги катализаторнинг концентрацияси 25-35 кг/м 3 , газ оқимининг тезлиги 7-10 м/с, қатламдаги эркин ҳажм улуши ε  0,97); зич фазада (кўтарувчи-устундаги катализаторнинг концентрацияси 200-350 кг/м 3 , газ оқимининг тезлиги 1,5- 3,0 м/с; қатламдаги эркин ҳажм улуши ε = 0,70-0,85). Йилига 2 млн. тонна вакуум-дистилляторларини қайта ишлашга мўлжалланган каталитик крекинг қурилмасининг мукамаллаштирилган реактори 19.5-расмда берилган. Реактор ўзгарувчан кесимга эга бўлган вертикал цилиндрсимон ускунадир. Регенерация қилинган 650-700 0 С хароратли катализатор регенератордан напорли устун бўйлаб реактор

лифтининг пастки қисмига тушади, у ерда хом ашёнинг сопло 9 дан ўтишида ҳосил бўлган томчилари билан контактга учрайди. Иссиқлик алмашиниш таъсирида катализатор қисман (500-510 0 С гача) совийди, ажралиб чиққан иссиқлик эса хом ашёни иситиш ва буғланиши учун сарфланади. Бунда каталитик крекинг реакцияси бошланиб, кокснинг катализатор заррачалари устида чўкиши юз беради. Ҳосил бўлган буғ-газ оқими ёрдамида катализатор реактор лифтининг қувури бўйича юқорига ҳаракат қилади. 19.5- расм. Чангсимон катализаторли реактор:

1-қобиқ; 2-икки босқичли циклонлар; 3-баллистик сепаратор; 4- циклонларнинг қувурлари; 5-қўзғалувчан таянч; 6-шлам учун форсунка; 7-десорбер; 8-реактор лифти; 9-кўп форсункали сопло; 10-сақловчи клапан учун штуцер. Оқимлар: I -хом ашё; II -регенерация қилинган катализатор; III -коксланган катализатор; IV - крекинг маҳсулотлари; V - сув буғи. Катализаторни нефть маҳсулотларидан тезлик билан ажратиб олиш учун реактор лифтининг юқориги қисмига баллистик сепаратор 3 ўрнатилган. Ушбу сепаратор хом ашёни кераксиз даражада чуқурроқ ўзгаришининг олдини олади ва унинг катализатор билан контакт вақтини камайтиради. Реактор лифтининг юқориги қисми ҳаракатчан таянч 5 билан жиҳозланган. Баллистик сепаратордан ўтган катализатор десорбер 7 га киради, у ерда қарама-қарши оқимдаги сув буғи билан қиздирилади. Десорбер, поршенли режим пайдо бўлмаслиги учун, каскадли перфорация қилинган конуслар ёрдамида секцияларга бўлинган. Десорбернинг пастки қисмига сув буғини киритиш учун коллекторлар, юқориги қисмига эса шламни киритиш учун форсункалар 6 ўрнатилган. Шлам – ректификацион колоннадан чиқаётган ва таркибида реактордан олиб кетилган катализаторни ушлаган қолдиқ маҳсулотнинг бир қисмидир. Катализаторни ректификацион колоннага ўтиб кетишини камайтириш ва реакторнинг юқори қисмида рециркуляция бўлаётган шламнинг миқдорини камайтириш учун реакторнинг юқориги қисмига бир ёки икки босқичли циклонлар 2 ўрнатилади. Реактор қобиғининг ички қисми қалинлиги 50 мм бўлган иссиқликка бардошли торкрет-бетон қатлами билан, циклонлар эса қалинлиги 20 мм бўлган эрозияга мустаҳкам бетон билан қопланган. Реактор қобиғида хом ашё ва катализаторни киритиш, крекинг маҳсулотлари ва коксланган катализаторни чиқариши учун штуцерлар кўзда тутилган ҳамда сақловчи клапан, термопаралар ва қопқоқли туйнук ўрнатилган.

Крекинг қурилмасининг регенератори 19.6-расмда кўрсатилган. Регенераторнинг асосий қисмлари қобиқ 1, коксни куйдириш ва қатламни муаллоқ ҳолатда ушлаб туриш учун ҳавони киритадиган коллектор 2, ускунани ишга тушириш пайтида катализаторни қиздириб олиш учун ёнилғи форсункалари 3, углерод оксидининг ёниб унинг икки оксидига ўтиб кетмаслиги учун конденсат форсункалари 4, икки босқичли циклонлар 5, йиғувчи камера 6 ҳамда сув буғини биринчи босқичли циклонларга ва йиғувчи камеранинг тубига бериш системасидан иборат. Одатда регенератор каталитик крекинг қурилмасидаги энг катта ускуна ҳисобланади, унинг ҳажми реактор ҳажмидан анча каттадир. Регенераторнинг ўлчамлари унинг иш унумдорлиги, яъни катализаторнинг юзасида ўтириб қолган коксни вақт бирлигида куйдириб чиқариш миқдори ва регенерация жараёнининг қабул қилинган технологик режимлари (ҳарорат, босим) билан белгиланади.

19.6 расм. Чангсимон катализаторли регенератор: 1-қобиқ; 2-ҳавони киритиш учун коллектор; 3-ёнилғи форсункаси; 4- конденсат учун форсунка; 5-икки босқичли циклонлар; 6-йиғувчи камера. Оқимлар: I-реактордан келаётган коксланган катализатор; II-регенерация қилинган катализатор; III-ҳаво; IV-сув буғи; V-тутунли газлар. Регенераторнинг ички қисми қалинлиги 150-200 мм бўлган торкрет-бетон қатлами билан қопланади.

525 0 С дан катта бўлган режимда ишлайдиган замонавий юқори ҳароратли каталитик крекинг қурилмаларининг асосий шартларидан бири реактор лифтидан чиқишда катализаторни тезкорлик билан нефть маҳсулотлари буғларидан ажратиб олишдан иборатдир. Ҳозирги кунда реактор лифти учун бир неча махсус ускуналар ишлатилади (19.7-расм): 19.7-расм. Реактор лифти учун нефть маҳсулотларидан катализаторни ажратиб олиш ускуналарининг турлари: а-инерцион сепаратор; б-юқорига йўналган оқимли циклоналр; в-берк оқимли циклонлар. Оқимлар: I-реактор лифтдан чиқиб кетаётган катализатор ва нефть маҳсулотлари аралашмаси; II-десорбердан чиқиб кетаётган буғ-газ оқими; III-крекинг маҳсулотлари. инерцион сепаратор; юқорига йўналган оқимли циклонлар; берк оқимли циклонлар. Каталитик крекинг қурилмаларида маҳсулотларнинг кўпроқ чиқишида хом ашёни сочиб бериш системаси муҳим ва ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Назарий жиҳатдан олганда, крекинг реакцияси қаттиқ катализатор юзаси устидаги буғ фазада юз берса, юқори натижага эришилади. Хом ашё ва катализаторни тез ва бир меъёрда аралаштириш натижасида нефть маҳсулотлари тўла буғланади ва реактор лифтида нефть маҳсулотлари ва в а б III III III

катализаторнинг қисқа вақтда бўлиши пайтида яхши контакт юз беради. 19.8 ва 19.9 расмларда каталитик крекинг қурилмалари учун мўлжалланган сочиб берувчи соплоларнинг конструкциялари кўрсатилган. Сочиб берувчи соплоларнинг вазифаси майда томчиларни ҳосил қилишдан иборат. Агар хом ашё сочиб берилаётганда катта томчилар ҳосил бўлса, бунда улар секин 19.8-расм. Каталитик крекинг қурилмалари учун мўлжаллаган сочиб берувчи соплоларнинг турлари: а- думалоқ тешикли сопло; б- “Келлог” фирмасининг тирқишли соплоси; в- кўп форсункали сопло; г- “Келлог” ва “Мобиль” фирмаларининг “Атомах” соплоси; 1- қобиқ; 2- спираль; 3- думалоқ тешикли диафрагма; 4- тирқишли пойнак; 5- статик аралаштиргич; 6- форсункалар. Оқимлар: I- хом ашё; II- сув буғи; III- буғ-хом ашё аралашмаси.

19.9- расм. Реактор лифтининг пастки қисмига “Атомах” соплосини ўрнатиш схемаси: Оқимлар: I-хом ашё; II-сув буғи; III-буғ-хом ашё аралашмаси. буғланади ёки умуман буғланмайди. Реактор лифтида буғланмаган хом ашё билан намланган катализаторнинг бўлишлиги кокс, водород ва С 1 –С 2 углеводородларининг ҳосил бўлишига олиб келади. «Келлог» фирмасининг солиштирма баҳолашига кўра, «Атомах» соплолари энг юқори кўрсатгичларга эга. 19.10-расмда «Келлог» фирмаси каталитик крекинг қурилмасининг реактор-регенератор блоки схемаси келтирилган. Қурилмада реактор

19.10-расм. “Келлог” фирмаси каталитик крекинг қурилмасининг реактор- регенератор блоки: 1-“Атомах” соплоси; 2- реактор лифти; 3-регенераторнинг икки босқичли циклонлари; 4-берк оқимли икки босқичли циклонлар; 5-тутунли газларнинг ташқи коллектори; 6-қиздириш секцияси; 7-сув буғини киртиш учун коллектор; 8-коксланган катализатор тақсимлагичи; 9-хаво тақсимлагичи; 10-зич фазадаги катализаторнинг совитгичи; 11-янги катализаторни киритиш учун клапан; 12-регенерация қилинган катализаторни реактор лифтига киритадиган клапан. Оқимлар: I-хом ашё; II-крекинг маҳсулотлари; III-тутунли газлар; IV-ҳаво; V-катализатор. сифатида хом ашёни сочиб берувчи соплолар системаси «Атомах» 1 билан ажратиб чиқарилган реактор лифти 2 ишлатилган. Катализаторни тезлик

билан крекинг маҳсулотларидан ажратиб олиш ва реактор лифтидан чиқишда крекинг жараёнининг кераксиз даражада чуқурлашишининг олдини олиш мақсадида берк оқимли икки босқичли циклонлар ўрнатилган. Коксланган катализатор ни қиздириш секцияси 6 га киради ва у ерда катализаторга бириккан углеводородлар сув буғи ёрдамида ажратиб чиқарилади. Сўнгра катализатор қувур орқали тақсимлагич 8 га тушади. Ушбу тақсимлагич катализаторни бир меъёрда қарама-қарши оқимдаги регенерация зонасига киритиб туради. Регенерация зонасига ҳаво учта тақсимлагич 9 орқали юборилади (расмда шартли равишда битта тақсимлагич кўрсатилган). Тутунли газлар катализатор чангларидан икки босқичли циклонлар 3 да ажратилади ва ташқи коллектор 5 орқали атмосферага чиқарилади. Оғир хом ашё ишлатилган пайтда регенератор ҳароратини оптималлаш мақсадида зич фазадаги катализатор учун совитгич қўлланилади. 3. РЕАКТОРЛАРНИ ҲИСОБЛАШ ТАРТИБИ Реакторларни ҳисоблаш учун энг аввало берилган ускунада амалга оширилиши кўзда тутилган нефткимёвий жараённинг ўзига хос томонларини ҳисобга олган ҳолда, реактордаги иш кўрсатгичлари, фазаларнинг ҳаракат тезликлари, иссиқликни ускунага олиб кириш ва уни узатиш усуллари, материалларни танлаш, ускунанинг конструктив тузилишидаги алоҳида томонлари ва бошқа кўрсатгичлар аниқланади. Бироқ ҳар қандай шароитда ҳам реакторни ҳисоблаш қўйидаги асосий босқичлардан иборат бўлади: 1. Термодинамик ҳисоблаш натижасида жараённи амалга ошириш учун энг мақбул шарт-шароитлар (босим, ҳарорат ва бошқалар) ва хом ашёни ўзгартиш даражаси аниқланади. 2. Кинетик ҳисоблаш ускунанинг реакцион ҳажмини аниқлаш учун амалга оширилади. 3. Моддий ҳисоблашдан асосий мақсад ускунага кираётган ёки ундан чиқаётган оқимларнинг миқдорини аниқлашдан иборат.

4. Иссиқлик ҳисоби орқали иссиқликни узатиш ёки уни киритиш миқдори, иссиқлик ташувчининг сарфи, иссиқлик алмашгичнинг юзаси топилади. 5. Ускунани гидравлик ҳисоблаш орқали оқимларни узатиш учун сарфланадиган энергия миқдори ва айрим узелларининг ўлчамлари топилади. 6. Ускуна ва узелларни механик ҳисоблаш натижасида унинг конструктив тузилиши аниқланади. Реакция жараёнини ва ускунанинг русумларига кўра, ҳисоблаш ва уни деталлаштириш ҳажми ҳар бир аниқ нефткимёвий жараён учун турлича бўлади. Танлаб олинган жараён учун тажриба йўли орқали олинган маълумотларнинг тўла борлиги реакторни ҳисоблашда катта аҳамиятга моликдир. Реакторларни тўла ҳисоблаш услублари махсус адабиётларда батафсил келтирилган. Ҳисоблаш пайтида керак бўладиган баъзи тенгламаларни келтирамиз. Масалан, агар берилган кимёвий жараённи олдиндан маълум бўлган ўзгартириш даражаси билан амалга ошириш учун зарур бўлган реакция давомийлиги τ маълум бўлса, реакцион ҳажм қуйидаги нисбат орқали топилади:V P= Vτ ε , (19.1) бу ерда V – берилган ҳарорат ва босимда реакция пайтида ўзаро таъсир қилган моддаларнинг ҳажми, м 3 /с; τ – реакциянинг давомийлиги, с; ε – реакцион ҳажмдаги эркин бўшлиқ улуши (нокаталитик жараёнлар учун ε = 1). (19.1) тенгламадан амалиётда фойдаланиш бир қатор қийинчилик туғдиради, чунки кўпчилик нефткимёвий жараёнлар учун τ ва V ни аниқлаш қийин масала ҳисобланади. Шу сабабдан реакцион ҳажмни топишда қуйидаги тенгламалардан фойдаланилади: V P= V X nV = V XτM ; (19.2)

V P= G X ngρK = G XτM ρK , (19.3) бу ерда V Х – дастлабки хом ашё ҳажми, м 3 /соат; G Х – дастлабки хом ашё массаси, кг/соат; ρK – реактордаги катализатор (иссиқлик ташувчи) қатламининг зичлиги, кг/м 3 ; n V – ҳажмий тезлик, м 3 /(м 3 ·соат); n g – массавий тезлик, кг/(кг·соат); τ М =1/ n V ёки τ М =1/ n g – реакциянинг мавҳум вақти. Кимёвий реакциянинг иссиқлик эффекти Гесс қонунига асосан элементлардан дастлабки моддалар ва реакция маҳсулотлари ҳосил бўлиш иссиқликлари йиғиндиларининг айирмаси сифатида аниқланилади: Q = ΔН = Σ (ΔН ҳб ) рм – Σ(ΔН ҳб ) дм (19.4) ёки дастлабки моддалар ва реакция маҳсулотларининг ёниш иссиқликлари йиғиндиларининг айирмаси сифатида топилади: Q = ΔН = Σ (ΔН ёи ) дм – Σ(ΔН ёи ) рм , (19.5) бу ерда Q – реакциянинг иссиқлик эффекти; (ΔН ҳб ) рм – реакция маҳсулотининг ҳосил бўлиш иссиқлиги; (ΔН ҳб ) дм – дастлабки модданинг ҳосил бўлиш иссиқлиги; (ΔН ёи ) дм – дастлабки модданинг ёниш иссиқлиги; (ΔН ёи ) рм – реакция маҳсулотининг ёниш иссиқлиги. (19.4) ва (19.5) тенгламалар бўйича ҳисоблаш ишлари бажарилганда моддаларнинг ҳосил бўлиш ёки ёниш иссиқликларининг қийматлари махсус адабиётлардан олинади. Кимёвий жараённинг моддий балансини тузишда дастлабки хом ашёни ўзгартириш даражаси муҳим аҳамиятга эга. Ўзгартириш даражасини бошқариш учун қуйидаги усуллардан фойдаланиш мумкин: 1) кимёвий реакциянинг доимий сонига таъсир қилувчи ҳарорат ва босимни ўзгартириш; 2) реакция давомийлигини ўзгартириш; 3) керакли катализаторни танлаш;

4) жараённи рециркуляция орқали олиб бориш; 5) дастлабки хом ашё таркибидаги у ёки бу компонентнинг коннцентрациясини ўзгартириш. Реакторнинг моддий балансини тузиш учун кимёвий реакцияларининг тенгламалари маълум бўлиши керак ҳамда реакцияга қатнашаётган компонентларнинг керагидан ортиқча олиш коэффициентларининг қийматлари асосланган бўлиши лозим. Ҳар бир аниқ нефткимёвий жараён учун моддий баланс алоҳида кўринишга эга бўлади. Иссиқлик баланси тузишни каталитик крекинг қурилмасининг реактор блоки мисолида кўриб чиқамиз. Реактор блоки майда донали катализатор билан ишлайди ва мавҳум қайнаш қатламли иккита ускунадан ташкил топган. Реактор блокининг иссиқлик балансини тузиш учун қуйидаги тушунчаларни қабул қиламиз: G X – реакторнинг дастлабки хом ашё бўйича иш унумдорлиги, кг/соат; G К – крекинг пайтида катализаторнинг юзасига чўкиб қолган кокснинг миқдори, кг/соат; G кат – циркуляция қилаётган катализаторнинг миқдори, кг/саот; t 1 ва t 2 – реактор ва регенератордаги ҳароратлар, К; S 0 – кокснинг регенерация қилинган катализатордаги қолдиқ миқдори, кг/кг; G қк – катализатордаги қолдиқ кокснинг миқдори, кг/соат; L – крекинг пайтида ҳосил бўлган кокснинг ёниши учун зарур бўлган ҳавонинг мидори, кг/соат; С сб -сув буғининг иссиқлик сиғими; Ж/кг· К Z 1 ва Z 2 – реактор ва регенератордан чиқиб кетаётган сув буғининг миқдорлари, кг/соат; Q ёи – кокснинг ёниш иссиқлиги, кЖ/кг. Реактор блокининг иссиқлик балансини тузамиз: Иссиқликнинг кириши Хом ашё билан киритилган иссиқлик………………………... G X H tX Ҳаво билан киритилган иссиқлик……………………………. LG X t X

Кокснинг ёниш пайтида ажралган иссиқлик………………... G K Q ёи Иссиқликнинг сарфи Иссиқликнинг реакция маҳсулотлари билан чиқиши………. (G X –G K )H t1 Крекинг реакциясининг иссиқлиги…………………………... G X q p Иссиқликнинг регенератордан тутунли газлар билан бирга чиқиб кетиши………………………………………………….. (L+G K )H t2 Реактор ва регенератордан чиқиб кетаётган сув буғини иситиш учун сарфланган иссиқлик …………………………Z1Cсб(t1−tz1) + Z2Cсб(t2−tz2) Атроф муҳитга йўқотилган иссиқлик ……………………….. Q й Катализаторни регенерация қилиш учун керагидан ортиқча олинадиган иссиқлик ( ушбу иссиқлик сув буғини ишлаб чиқаришда сарфланиши мумкин )…………………………... Q ор Иссиқлик балансининг тенгламасини тузамиз: G X H tX + LG X t X + G K Q ёи = ( G X – G K ) H t 1 + G X q p + ( L + G K ) H t 2 + Z1Cсб(t1−tz1) + Z2Cсб(t2−tz2) + Q й + Q ор . (19.6) Агар реактор ва регенераторнинг ҳарорат бўйича режими ва кокснинг чиқиши маълум бўлса, (19.6) тенглама ёрдамида реакторга берилаётган хом ашёнинг энтальпияси H tx ва ҳарорати t x ҳамда катализаторни регенерация қилиш учун керагидан ортиқча олинадиган иссиқлик Q ор аниқланиши мумкин. Мавҳум қайнаш қатламли реактор учун реакцион ҳажмнинг миқдори (19.3) тенглама бўйича топилади. Регенератордаги катализаторнинг ҳажмини эса қуйидаги нисбат орқали аниқлаш мумкин: Vpeг = GK qK , (19.7) бу ерда qK – бир соат давомида 1 м 3 катализаторга нисбатан куйдирилган кокснинг миқдори, кг/(м 3 ·соат).

Реактордаги мавҳум қайнаш қатлам и нинг ҳажми аниқлангандан сўнг ускунанинг диаметри ва баландлиги танланади. Тегишли тенгламалар асосида мавҳум қайнаш тезлиги, заррачаларнинг оқим билан кетиб қолиш тезлиги, циклонларга кираётган оқимнинг чанг ушлашлиги, қувурсимон қисмларни аэрация қилиш учун сув буғи ёки газнинг сарфи, затворларни яратиш кабилар топилади. Ускуналарнинг танланган конструкцияси ва ўлчамлари, тақсимловчи мосламалар ва катализаторни ташиш учун пневмотранспорт системаси асосида реактор блокининг гидравлик (ёки газодинамик) ҳисоби амалга оширилади. Ҳисоблашлар натижасида реактор блокининг қабул қилинган схемаси бўйича ҳаракатланувчи катализаторли каталитик крекинг қурилмасида барча оқимларнинг (жумладан, катализатор оқимининг) ҳаракатини амалга ошириш ҳамда уларнинг сарфини бошқариш имкониятлари кўрсатиб берилиши керак.

Адабиётлар рўйхати 1. Скобло А.И., Молоканов Ю.К., Владимиров А.И., Щелкунов В.А. Процессы и аппараты нефтегазопереработки и нефтехимии. – М.: Недра, 200 0 . – 677 с. 2. Молоканов Ю.К. Процессы и аппараты нефтега з опереработки. – М.: Химия, 1980. – 407с. 3. Владимиров А.И., Щелкунов В.А., Щелкунов В.А., Круглов С.А. Основные процессы и аппараты нефтегазопереработки (краткий справочник). – М.: Нефть и газ, 1996. – 155 с. 4. Фарамазов С.А. Оборудование нефтеперерабатывающих заводов и его эксплуатация. – М.: Химия, 1978. – 352 с. 5. Рябов В.Д. Химия нефти и газа. – М.: Техника, 2004. – 287 с. 6. Коннова Г.В. Оборудование транспорта и хранения нефти и газа. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2006. – 126 с. 7. Грищенко А.И., Галанин И.А., Зиновьева Л.М. и др. Очистка газов от сернистых соединений при эксплуатации газовых месторождений. – М.: Недра, 1985. – 270 с. 8. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 1. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 496 с. 9. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 2. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 592 с. 10. Фукс И.Г., Холодов Б.П. Нефть, газ и продукты их переработки. – М.: Нефть и газ, 1994. – 163 с. 11. Расчеты основных процессов и аппаратов нефтепереработки. Справочник. Под редакцией Судакова Е.Н. – М. Химия, 1979. – 568 с. 12. Абросимов А.А. Э.К. Экологические аспекты производства и применения нефтепродуктов. – М.: Барс, 1999. – 732 с. 13. Бакиров Т.М. Перв и чная переработка природных газов. – М.: Химия, 1987. – 256 с.

Похожие

Нефтни қайта ишлаш кимёвий технологияси. Нефтни кимёвий таркиби, физик – кимёвий хоссалари

Нефть ва газни қайта ишлаш жараёнлари ва ускуналари

Товар ёқилғилар ва мойловчи материаллар. Ёқилғилар. уларга қуйиладиган талаблар, уларнинг хоссаларии

Углеводород газларини қайта ишлаш

Мойлаш материаллари ва махсус суюқликлар. Уларни синфланиши, маркалари, қўшимчалари