Кайнозой эраси - Геология - Рефераты

Кайнозой эраси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

616.5 KB

Кайнозой эраси Режа: 1. Геодинамикаси. 2. Палеогеографияси. 3. Одам эволюцияси 4. Фойдали қазилмалари. 5. Нефт ва газ

Ернинг ҳозирги кўринишига олиб келган охирги ривожланиш босқичи кайнозой эрасига тўғри келади. Унинг давомийлиги олдингиларига нисбатан анча кам – 70 млн йилга яқин бўлиб, ўз навбатида учта: палеоген (66-25 миллион йиллар олдин), неоген (25-0,7 миллионлар йиллар олдин) ва антропоген (0,7 миллион йилдан - ҳозиргача) даврларига бўлинади. Кайнозойнинг бошларида альп бурмаланиш жараёнлари ўзининг кульминациясига чиқади, кейинги эпохаларда материкларнинг ер юзаси аста- секин ҳозирги кўринишига эга бўлади. Атлантика ва Ҳинд океанларининг ўлчами анча ошган. Ўсимлик ва ҳайвонот оламида ҳам муҳим ўзгаришлар содир бўлган. Энг муҳими ақилли одам пайдо бўлган ва ўзининг оламшумул қудратига эришган. Ш у вақтда ҳашаротхўрлардан приматлар, улардан эса одам келиб чиққан. Материкларнинг контури, рельефининг ҳозирги кўриниши, ҳозиргига яқин иқлим шароитларида органик дунёнинг шаклланиши кайнозой эраси давомида шаклланган. Шунинг учун ҳам унинг тарихи батафсилроқ кўрилиши лозим. Геодинамикаси. Кайнозойнинг бошларига келиб ҳозирги Евросиёнинг шимолий қисми ўрнида консолидацияланган ягона қуруқлик мавжуд бўлган. У кейинги жараёнлар натижасида кучли ўзгарган ва текисланган байкал, каледон ва герцин ёшидаги қурилмалар ёрдамида ўзаро туташган қадимий ядролардан таркиб топган. Евросиёнинг шарқи ва жанубий-шарқида қадимий структураларга мезозой тоғлари қўшилиб кетган. Евросиё Шимолий Атлантика ботиқлиги орқали Шимолий Америкадан ажралган. Уни жанубда ва жанубий-шарқдан бирмунча қисқарган Тетис ўраб турган. Тетис Евросиёни парчаланиб кетган Гондвананинг жанубий ва жанубий-ғарбий участкалари – Африк-Арабистон, Ҳиндистон ва Австралия платформаларидан ажратган, шарқда эса Тинч океани билан бевосита қўшилган. Кайнозой эрасининг бошларида Ҳиндистон, Австралия ва Антрактида ягона материкни ташкил этган. Жанубий Америка ҳам Африка билан

туташган жойларга эга бўлган. Европа ва Шимолий Америка ўртасида фақат тор сувли қамбар – бўлғуси Шимолий Атлантиканинг илк ўрни белгиланган. Кайнозой эрасидаги тектоник ҳаракатлар ер юзаси кўринишини кескин ўзгартириб юборган. Палеогенда Ҳиндистон, Австралия ва Антрактида бир-биридан ажралади. Ҳиндистон палахсаси шимолга сурилиб неогеннинг бошларида Осиё билан туташади. Австралия ўз ўқи атрофида соат мили йўналишига тескари бурилиб шимолий-шарққа қараб ҳаракатланади. Бунда Антарктида ва Африка деярли ҳаракатсиз қолган. Африка ва Жанубий Америка орасида Атлантика океани аниқ ифодаланган (расм). расм. Литосфера плиталарининг палеоген даврида тутган ўрни. Палеоген давридаги тектоник ҳаракатлар натижасида Евросиё қуруқлиги Ўрта ер денгизи ва Ғарбий Тинч океани қамбарларида қўтарилган тоғ тизмалари ҳисобига анча кенгайган. Зонд архипелаги материкка қўшилиб кетган; Болқон яримороли Кичик Осиё билан туташган, Европа ҳозирги Гибралтар бўғози районида Африка билан қўшилган. Шимолий-ғарбда Евросиё яна Шимолий Америка билан қўшилган.

Неоген давомида Евросиёнинг жанубида тоғ ҳосил бўлиш жараёни давом этган бўлиб, у Тетис океанининг ёпилишига ҳамда Европа ва Осиёнинг жанубий районларида тоғ қамбарининг шаклланишига олиб келган. Илгари мавжуд бўлган синклинал ботиқликлар ҳам қўшилиб кетган геоантиклинал тепаликлар кенгайган, олдинги структураларга устама тушган тоғоралиғи ботиқликлари вужудга келган. Бу тоғоралиғи ботиқликларининг чегараларида вулканизм фаолият кўрсатган ер ёриқлари шаклланади. Альп- Ҳимолай ороген қамбарининг четларида платформалар билан чегарасида чекка ботиқликлар вужудга келади ва улар аста-секин моласса ётқизиқлари билан тўлдирилади. Неогеннинг охири ва тўртламчи даврнинг бошида Альп-Ҳимолай қамбаридаги тоғ тизмалари ва уларни ўраб турган ҳудудлар янада кўтарилади. Осиёнинг ички районларидаги тектоник фаоллашув қудратли кучга эга бўлган. Шу туфайли Ҳимолай, Тибет, Қорақорум ва уларга ёндошган Марказий Осиёнинг ўта баланд тоғлари – Кунлун, Тиён-Шон ва б. вужудга келади. Европада Альп, Карпат, Кавказ, Апеннин, Андалус тоғлари пайдо бўлади, лекин улар Осиё тоғларидан дерли икки марта пастдир. Скандинавия тоғлари анча кўтарилади, Европанинг марказий қисмидаги кечки палеозой тоғлари ва Болтиқ кристалли қалқони озроқ янгиланади. Ҳудудларнинг кўтарилиши кенг майдонларнинг чўкиши ва олд ботиқликларнинг ётқизиқлар билан тўлдирилиши орқали кечган. Буларнинг барчаси материкларнинг ҳозирги кўринишига олиб келган (243-расм). Атлантиканинг шимолий қисми ва Шимолий Муз океанининг қўшни районларини қамраб олган чўкиши Евросиёнинг Шимолий Америкадан ажралишига ва Шпицберген архипелагининг алоҳида қуруқлик бўлиб қолишига сабабчи бўлган. Тўртламчи даврда Британ ия ороллари Ла-Манш бўғози орқали материкдан ажралиб қолади. Ўрта ер денгизининг ғарбий қисмида чуқур котловина вужудга келади. Унинг шарқий қисмида Эгей денгизи ўрни анча чўкади. Болқон яримороли ва Кичик Осиёни

бирлаштирган қуруқлик ҳам парчаланиб, Эгей ва Қора денгизлари орасидаги бўғоз ҳамда Мармар денгизи ботиқлиги вужудга келади. расм. Кайнозой структураларининг ҳозирги тутган ўрни. 1-альп бурмаланиш вилоятлари: 1-Шимолий Америка, 2-Жанубий Америка, 3- Ўрта ер денгизи, 4-ПонтғЭрон, 6-Ҳимолай, 6- Шарқий Осиё, 7-Индонезия; 2- олдинги консолидация вилоятлари; 3-эпиплатформали фаоллашувнинг асосий вилоятлари: I - Қояли тоғлар, II-Тиён-Шон, III-Тибет, IV- Шарқий Африка; 4-олд ботиқликлар: А-Альполди, Б-Карпатолди, В- Кавказолди, Г-Копетдоғолди, Д-Помиролди, Е-Ҳинд, Ж-Ганга, З-Андолди, И-Месопотам. Осиёнинг шарқида, Тинч океани ороллар ёйи ҳудудларида ботиқликлар чуқурлашади, сейсмик ва вулканизм фаолияти кучаяди. Материкнинг жанубий-шарқида Осиё ва Австралияни бирлаштирувчи қуруқлик парчаланиб, Малай архипелаги пайдо бўлади. Бунда баъзи ички ва чекка денгизларда субокеан типидаги ер пўстига эга бўлган чуқур ботиқликлар

шаклланади. Бундай ботиқликлар Ўрта ер денгизи, Қора, Япон ва Хитой денгизларида ва Тинч океанининг материкка ёндошган майдонларида кузатилади. Неогеннинг охири Африка-Арабистон платформаси ҳудудида кечган қудратли тектоник фаоллик билан характерланади, Қизил денгиз рифти шаклланади, натижада Арабистон Африкадан ажралиб қолади. Альп- Ҳимолай қамбарининг кўтарилиши билан бир вақтда Ҳинд-Ганга ва Месопотам олд ботиқликлари тўлдирилади, Арабистон ва Ҳиндистон Евросиё материгига қўшилиб кетади. Неоген даврида материкларнинг тарқалиши давом этган. Айниқса Атлантика океани фаол шаклланган (244-расм). Бу океаннинг кейинги 50 млн йилдаги аста-секин кенгайишини ундаги ороллар ёши кўрсатади. Радиогеологик усуллар ёрдамида қуруқликка яқин бўлган оролларнинг ёши океан марказидагиларига нисбатан қадимийроқ эканлиги аниқланган. Масалан, Яшил Бурун, Принсипи, Сан-Томе, Аннобон, Фернанду-ди-Норонья (Шимилий ва Жанубий Американинг шарқий соҳиллари бўйлаб) оролларнинг ёши 120-150 млн йилга тенг. Азор, Биби Елена, Гоф, Найтингейл ва Бермуд ороллари улардан анча ёш -30-20 млн йил. Деярли Антантика океанининг ўқида жойлашган Тристан-да-Кунья, Буве, Ян-Майен оролларининг ёши 10 млн йилдан ортиқ эмас. Оролларнинг ёшини ва улардан материкларгача масофани ҳисобга олиб Африка ва Европанинг Шимолий ва Жанубий Америкадан узоқлашиш тезлигини ҳисоблаб топиш мумкин. Бу тезлик 2-6 см/йилни ташкил этади. расм. Атлантика океанининг ке нгайган ҳолати.

Тетис океанининг ёпилиши. Материкларнинг силжишига, улкан тоғ қамбарларининг вужудга келишига сабабчи бўлган кўламли тектоник жараёнлар сайёрамизнинг кўринишини тубдан ўзгартиради. Янги океанлар (Атлантика, Ҳинд) пайдо бўлади, эскилари эса йўқолиб кетади. Бу борада машҳур Тетис океанининг қисмати эътиборлидир. Бир неча юз миллион йиллар давомида ушбу океан сайёрамиздаги энг улкан океанлардан бири бўлиб келган. Ёш тоғ ҳосил қилувчи тектоник ҳаракатлар жадаллашган неогенда Тетис океани дастлаб ўлчами бўйича бир-бирига тенг бўлмаган иккита: жанубий ва шимолий денгиз ҳавзаларига ажралиб кетган. Альп тоғларидан Болқон, Қрим, Кавказ орқали Марказий Эрон ва Афғонистонгача чўзилган тор қуруқлик қамбари бу денгизларни ажратиб турган. Анча йирикроқ бўлган жанубий денгиз ҳавзаси Дунё океанига туташиб турган. Шимолий денгиз эса Дунё океанидан ажралиб қолган, тобора ўсиб бораётган тоғлар эса унинг акваторияси қисқариб боришига сабабчи бўлган. Европанинг ички районларидан Кавказолди бўйлаб минглаб километрларгача чўзилган улкан Сармат денгизи – Паратетис вужудга келган. Шарқий Европа платформасининг жанубини ҳам қоплаб олган бу ҳавзада қум-гилли чўкиндилар ва органоген оҳактошлар тўпланган. Плиоценга келиб Паратетиснинг ўзи давом этаётган тоғ ҳосил қилувчи жараёнлар ва тоғларнинг ўсиши туфайли бир қанча алоҳида ҳавзаларга парчаланиб кетган. Ўсаётган Кавказ ва Копетдоғ тоғлари Паратетис сувининг шимолга сурилишига олиб келган. Кейинчалик, плиоценнинг охирларида ҳозирги Каспийбўйи пасттекислиги денгиз билан қопланган. Бунда очиқ океан билан алоқаси бўлган Тетиснинг жанубий қисми ҳам чекинган. Вақтлар ўтиши билан Альп, Карпат, Қрим, Кавказ ва Копетдоғ ҳозирги кўринишига эга бўлган. Уларнинг ўлчами катталашиб, ўсиб борган. Бу тоғларни ўраб турган ҳудудлар ҳам кўтарилиб, Тетис океанидан қолган денгизлар акваторияси торойиб боради. Жанубий денгиз ўз орқасида ботиқлик ва кўлларни қолдириб, Ҳинд океанига қўшилиб кетади.

Паратетиснинг парчаланиши туфайли Ўрта ер денгизи, Қора ва Каспий денгизлари бир-биридан ажралиб қолади. Кечки плиоценда Орол денгизи вужудга келган. Бу денгизлар даврий равишда ўзаро туташиб ва ажралиб турган. Бу вақтда Гибралтар, Босфор ва Дарданелла бўғозлари ва Эгей денгизи бўлмаган. Европа баъзи жойларда Африка билан Ўрта ер денгизи орқали бевосита туташиб турган. Неоген ва антропогенда Қора, Каспий ва Орол денгизлари ўз кўринишларини бир неча бор ўзгартирган. Антропогенда Ўрта ер ва Қора денгизлар орасидаги алоқа Босфор ва Дарданелла бўғозлари орқали тикланган. Бу алоқа Қора денгизни бутунлай қуриб қолишдан сақлаган. Аксинча Қора денгиз билан Каспий денгизи орасидаги алоқа бутунлай узилган. Ҳозирги вақтда Каспий ва Орол денгизлари аста-секин қуриб бормоқда. Дарёлар келтираётган сувлар буғланишни мувозанатлашга қодир эмас. Шундай қилиб, неоген-антропогенда Тетис океани парчаланиб, йўқолиб кетган. Қачонлардир Лавросиё ва Гондванани ажратиб турган улкан океаннинг мавжудлигини ушбу қолдиқ денгизларгина эсалатиб туради. Буюк Африка ер ёриқлари. Литосфера континентал палахсаларининг сурилиши билан бир вақтда мезозойда бошланган янги чуқур ер ёриқлари вужудга келган. Бундай кўламли парчаланиш Арабистон ва Африка ҳудудларида содир бўлади. Миоцен эпохасида ўзаро кесишувчи диагонал чуқур ер ёриқлари тизими грабенлар – Қизил денгиз рифти, Сувайш ва Адан кўрфазларини вужудга келтиради. Шимолий-ғарбий ва шимолий-шарқий йўналишдаги тор грабенлар Арабистонни Африкадан ажратиб қўйган. Кейинги 5 млн йил давомида ушбу грабен-рифтлар кенгайиб, денгиз суви билан қопланган (245- расм). Қизил денгиз, Сувайиш ва Адан кўрфазларида океан туридаги ер пўсти шаклланган. Олимлар бундай грабенларнинг ҳосил бўлишини ер қаърида

океан ботиқликларининг вужудга келишидаги дастлабки босқич деб қарашади. Буюк Африка ер ёриғи Африка континентининг шарқий қисмида жойлашган бўлиб, Буюк Рифт Водийси ( Great Rift Valley ) номи билан ҳам аталади. Бу ер пўстидаги йирик ер ёриғи 6000 км дан ортиқ масофага чўзилган бўлиб, Шарқий Африканинг бир қанча давлатларидан ўтган. Кенглиги 30 дан 100 километргача боради. Чуқурлиги эса 900 метргача. Рифт водийси қисман сув билан тўлдирилган бўлиб, Танганика , Киву , Малави, Ньяса , Виктория каби бир қанча кўлларни ҳосил қилган. Африканинг бир қатор ер ёриқлари бўйлаб ер юзасига базальт лаваларининг қуюлиши фаоллашади. Палеогенда Африканинг марказий ва жанубий-ғарбий қисмларида бундай вулканизм фаолияти кучаяди. Бунда базальт қопламасининг қалинлиги 1,5 км га етади. Миоценда Шарқий Африка улкан ер ёриқлари – рифтлар тизими ёрдамида бўлинади. Замбези дарёсининг қуйи оқимидан бошланган ер ёриғи шимолга қараб субмеридианал йўналишда чўзилган. Ньяса кўли яқинида у учта тармоққа ажралиб кетади. Унинг ғарбий тармоғи шимолий-ғарбий йўналишда Танганика ва Эдуард кўлларидан ўтиб тугайди. Шарқий тармоғи шимолий-шарққа қараб расм. Буюк Африка рифти.

бурилиб, Сомали яриморолининг жанубий четини айланиб ўтиб Ҳинд океанига чиқади. Марказий тамоғи эса шимолга қараб Қизил денгизи орқали Ўлик денгизига чиқади ва Кичик Осиёнинг Тавр тизмасининг жанубий этакларида тугайди. Буюк Африка ер ёриқлари тизими рельефда Рудольф, Ньяса, Танганика, Эдуард, Альберт ва бошқа кўллар суви билан қопланган тор ва чуқур грабенлар қамбаридан иборат. Ер ёриқлари одатда Ҳинд океани томон пасайиб борувчи поғонали узилмаларни ташкил этади. Африкадаги ҳаракатдаги вулканлар ушбу тизимда жойлашган бўлиб, улардан базальт лавасининг оқиб чиқиши антропоген даврида ҳам давом этмоқда. Ёш грабен-рифтларнинг ҳосил бўлиши ер шарининг бошқа фаол чуқур ер ёриқлари зоналарида ҳам кузатилади. Масалан, Сибирда чўкиш амплитудаси 1700 м га борувчи Байкал кўли грабени ҳосил бўлган. Фаол вертикал ҳаракатларга эга бўлган улкан ер ёриқлари Шимолий Америка платформасининг Кордильера билан туташган ғарбида пайдо бўлади. Палахсали ҳаракатлар туфайли бу ерда тоғли рельеф (Қояли тоғлар) вужудга келади ва 500000 км 2 майдонни қоплаб олган қалин базальт лаваларининг куюлиши кузатилади. Чуқур ер ёриғи бўйича Калифорния материкдан узун ва тор кўрфаз ҳосил қилиб, ажралиб қолган. Калифорнияни Шимолий Америкадан ажратиб турувчи Сан-Андреас чуқур ер ёриғи бўйича горизонтал ҳаракатлар ҳозирги кунда ҳам кучли зилзилалар билан йилига 5-6 см тезликда давом этмоқда. Палеогеографияси. Бўрда бошланган денгиз регрессияси палеогеннинг бошида ҳам давом этган, аммо бу даврнинг ўрталарида у Евросиёнинг анча қисми: Шарқий Европа текислигининг жанубий қисми, Ўрта Осиё ва Ғарбий Сибир текисликлари, Ғарбий Европа палеозой тоғларини ажратиб турувчи текисликларини қамраб олган янги трансгессия билан алмашади. Шу билан бир вақтда олигоценнинг охирда Тетис ва Тинч океанининг ғарбий қисмида неогенда ҳам давом этган тектоник ҳаракатлар ривожланади.

Палеоген даврининг бошларида шимолий яримшардаги эпигерцин платформалари эгаллаган йирик денгиз трансгрессияси ривожланади ва Шарқий Европа платформасининг жанубини, Арабистонни ва Африканинг шимолини қоплаб олади. Шимолий Америка ва Сибир платформалари эса қуруқлигича қолган. Жанубий Америка бошқа континентлардан тўлиқ ажралиб қолади ва ўзининг дастлабки сутэмизувчилари билан характерланади Африка, Ҳиндистон ва Австралия бир-биридан янада ўзоқлашади. Бутун палеоцен давомида Австралия Антарктида яқинида жойлашган. Денгиз сатҳи пасайган, ер шарининг кўп жойларида янги қуруқликлар вужудга келади. Иқлими. Ўрта ер денгизи минтақасидан жанубда иқлим шароитлари деярли ўзгармаган. Бунда Евросиёнинг мезозойдан бошланган палеотропик флораси ва ҳозирги ҳинд-малай фаунаси келиб чиққан ҳайвонот олами ривожланган. Бу ҳудуд учун палеоген да пайдо бўлган хартумлилар ва примат лар характерлидир . Тетис океани бу органик дунё ривожланишининг икки маркази ўртасида турлар алмашиниши учун тўсиқ бўлган . Кейинчалик бу рол ни унинг ўрнида вужудга келган тоғлар ўтайди . Палеогеннинг иккинчи яримида шимол ва жануб иқлими орасидаги фарқ янада кучаяди. Бу эса органик дунёда ўз аксини топади. Жанубий қисмида пальмалар, дарахтсимон папоротниклар, лаврлар оиласи, мирт, доимий яшил дуб, тропик қарағай ва бошқа оилалар вакилларидан иборат бўлган тропик ва субтропик полтава флораси шаклланади. У иссиқ, аммо унча нам бўлмаган иқлимга тўғри келади. Евросиёнинг шимолида илиқ ва мўътадил иқлимнинг барг тўкувчи тўрғай флораси ривожланади. Уларнинг таркибига асосан барг тўкувчи дарахтлар - каштан, бук, клен, ликвидамбр, қадимги секвойя, ботқоқлик кипариси ва б. кирган. Иқлимнинг аста-секин совиб бориши натижасида полтава флораси чекина бошлаган ва йўқолиб кетган, уларнинг ўрнини жануб ва ғарбда тарқалган тўрғай флораси эгаллаган. Иқлимнинг янада совуши туфайли шимолда бореал ( игна баргли ) флора тарқалган .

Неотектоник жараёнлар ва улар билан боғлиқ бўлган рельеф ўзгариши иқлимда ҳам муайян ўзгаришларга олиб келган. П алеоген нинг иккинчи яримидаёқ материкнинг бутун шимолий қисмида иқлим аста-секин совий бошлаган. Бу ўзгаришлар органик дунёнинг дифференциациясига, жануб ва шимол орасидаги фарқнинг ошишига олиб келган. Совуқ иқлим иссиқ севувчи флора ва фаунанинг қирилиб кетишига ва жануб томон силжишига олиб келган. Уларнинг ўрнини бореал ва арктика организмлари эгаллаган, материкларнинг ички районлари қурғоқчил ўлкларга айланиб, арид майдонлар кенгайган. Шарқда ва айниқса жанубда пайдо бўлган энг йирик тоғ тизмалари Евросиёнинг ички районларини Тинч ва Ҳинд океанларидан келадиган нам ҳаво оқимларидан тўсиб қўяди. Марказий Осиёнинг кенг ҳудудларида қурғоқчил ва кескин континентал шароитлар кузатилади. Шу туфайли ўрмонлар ва ўрмон ҳайвонлари йўқолиб кетади, уланинг ўрнини қуруқ иқлимга мослашган ҳайвонлар ва ўсимликлар эгаллайди. Фақат материкнинг энг жануби ва жанубий-шарқида иқлим шароитлари мезозойнинг охиридан бошлаб сезиларли ўзгаришларга учрамаган. Органик дунё ривожланиши жараёни тропик флора ва фауна шаклланиши томон узлуксиз кечган. Плейстоцендаги иқлимнинг совуши Евросиёнинг шимолий қисмида материк муз қопламасининг кенгайишига ва деярли материкдаги барча тоғликларни муз босишга олиб келган . Материк музликлари қопламаси Европа ва Ғарбий Сибирни эгаллаган. Уларнинг паст кенгликларга силжиши ўсимлик қопламаси ва ҳайвонларнинг йўқолиб кетишига олиб келган. Музликларнинг четлари бўйлаб тундра ва совуқ чўллар тарқалган. Бу районларда лёслар ва лёссимон жинслар шаклланган, ҳозирги вақтда қирилиб кетган (мамонтлар, жунди носорогов) ёки ҳозир тундраларда яшовчи (шимол буғулари, овцебиклар, лемминглар) турлардан иборат бўлган ўзига хос фауна ҳамда ҳозирги вақтга келиб қисман йўқолиб кетган чўл ва ўрмончўл ҳайвонлари (отлар, сайгаклар, бизонлар, буғилар) ривожланган.

Материкларнинг муз босмаган жанубий ва ички районларида муз босиш эпохалари билан дарё ва кўлларнинг зич тармоқлари вужудга келиши ва органик дунёси анча бойиган намгарчилик даврлари боғлиқ бўлган. Тўрғай флорасининг қолдиқлари иқлим шароитлари кам ўзгарган жойларда сақланиб қолган. Иссиқ севувчи полтава флораси деярли тўлиқ қирилиб кетган, фақат унинг элементлари Евросиёнинг субтропик флораси таркибида ҳозиргача сақланиб қолган. Материк муз босиши кўп каррали бўлган. Уларнинг излари рельефда ва тўртламчи давр ётқизиқларида ўз аксини топган . Максимал муз босиш эпохаларида (250-75 минг йил илгари ) музликлар иккита марказдан - Скандинав ия яримороли ва Британия оролларидан тарқалган . Музликлар Европанинг бутун шимолидан Карпат тоғларининг этакларигача ва Ўрта Европа тоғларигача тарқалган . Музликлар Шимолий денгизни ва Атланти ка океан ининг ёндош ҳудудларини қамраб олган . М аксимал муз босиш чегараси харсанглар ва морен а ётқизиқлари бўйича аниқланади . Кейинги муз босиш (70-11 минг йил илгари ) анча кам ҳудудларни қоплаган . Унинг чегараси рельефда яхши ифодаланган ва Болтиқ қатори номини олган охирги ҳосилаларининг қамбари билан белгиланади . Муз босиш эпохалари вақтида Дунё океанининг сатҳи пасайган, қуруқлик майдонлари эса кенгайган. Шу туфайли Британия ороллари бир неча бор материк билан туташган, Евросиёнинг шимолидаги материк саёзлиги очилиб қолган, Беринг бўғози ўрнида Евросиё ва Шимолий Америка орасида кўприк вужудга келган. Шу кўприк орқали икки материк орасида ҳайвонлар алмашган, у орқали Осиёдан Шимолий Америкага одам келган. Ҳозирги одамларнинг аждодлари жанубий, ички тропик районлардан тарқалиб, аста-секин Ўрта ер денгизи ва Европанинг ўрта қисмини эгаллаган. Музоралиғи эпохаларида ва охирги муз босиш чекингандан сўнг, улар Европанинг шимолига, ундан эса Шимолий Америкага ўтган. Сўнгги муз босиш эпохасининг охиригача (8-10 минг йил илгари) қуруқлик Жанубий-

Шарқий Осиёда ҳозиргига қараганда кенгроқ бўлган. Бу кўприк орқали Австарлияники билан ҳайвонлар алмашган ва Австралияга ҳам одам ўтган. Муз босиш эпохасидан сўнг Дунё океанининг сатҳи кўтарилган ва шу туфайли Евросиёнинг ўлчами ва кўриниши бирмунча ўзгарган : трансгрессия материкнинг шимолида ва ғарбида Атлантика ва Шимолий Муз океанларининг эпиконтинентал денгизлари пайдо бўлишига олиб келган, шимолий-ғарбда Шимолий Америка ва жанубий-ғарбда Австралия билан қуруқлик орқали алоқа батамом тўхтаган. Ички денгизлар – Б олтиқ, Қора денгизларнинг ўлчами ва сатҳи бир неча бор ўзгарган. Каспий денгизи ажралиб қолган. Музларнинг эриб кетиши ва иқлимнинг аста-секин илиб бориши арктика флора ва фаунасининг шимолга чекинишига ва уларнинг қисман тоғли районларга кўчишига олиб келган. Материкларнинг ички районларида арид иқлим шароитларида ксерофит ўсимликлар кенг тарқалади . Г олоцен давомида Евросиёда иқлим шароитларининг ўзгариши бир неча бор такрорланган, аммо энди муз босиш эпохаларидагидек кескин бўлмаган . Органик дунёси. Кайнозойда Евросиёнинг Ўрта ер денгизи минтақасидан шимолда иқлим ва органик дунё мезозой эрасининг охиридагига қараганда ўзгача бўлган (246-расм) . Жанубда иқлим иссиқ ва нисбатан нам, шимолий районларда эса мўътадил илиқ ва нам бўлган. Бундай шароитларда кўпчик авлодлари ва оилалари ҳозирги вақтда ҳам мавжуд бўлган бой, асосан дарахтсимон ёпиқ уруғли флора ривожланган. Шимолда булар игнабарглилар аралашган барг ташловчи дуб, бук, ёнғоқ, каштандан иборат ўрмонларни ташкил этган. Жанубда пальмалар, тропик игнабарглилари, папоротниклар ҳукмдорлик қилишган. Майсали ўтлар ҳали кенг тарқалмаган. Асосан сутэмизувчилардан иборат бўлган фауна шаклланган бўлиб, уларнинг орасида йиртқичлар (кейинчалик қирилиб кетган) ва туёқлилар устуворлик қилишган. Ҳақиқий қушлар ҳам пайдо бўлган. Бу ҳудуднинг флора ва фаунаси кейинчалик ҳозирги органик дунёни ҳосил қилган.

Палеогеннинг ҳайвонот дунёси бўр давридаги оламшумул қирилишдан кейин сезиларли даражада янгиланган. Қуруқликдаги ва денгиздаги улкан рептилиялар йўқолиб кетади. Уларнинг ўрнини тез ривожланаётган сутэмизувчилар эгаллайди. Палеоген сутэмизувчилари хилма-хил бўлган. Олигоценда энг йирик сутэмизувчилар носорогларнинг қадимий вакиллари бўлган. Улар саванналарда яшаган. Олигоценда содда тузилган чўчқалар, туялар ва буғилар яшаган. Палеогеннинг бошлариданоқ яриммаймунлар деб аталувчи приматларнинг содда гуруҳлари - лемуралар пайдо бўлган . Фақат эоценнинг охиридагина ҳақиқий маймунлар – антроподалар пайдо бўлган . Эоценда носорогларнинг аждодлари – йирик шохсиз ҳайвонлар пайдо бўлади. Эоценнинг охирида улардан диноцератлар келиб чиққан (247-расм). Уларда бир жуфт шохлар, ханжарсимон ўткир кликлари ва жуда кичик мия бўлган. расм. Палеоген ладшафти. расм. Диноцерат. Эоцен жуфттуёқлилари орасида а нтракотерийлар оиласи муҳим аҳамиятга эга бўлган (248-расм).

расм. А нтракотери йлар вакили - Элометрикс (Elomeryx) . расм. Кўршаполоқ и карониктерис . Э оцен да дастлабки кўршаполоқлар пайдо бўлади. Улар ҳозирги кўршаполоқларга жуда ўхшаш, узун ингичка бармоқларига таранг тортилган теридан иборат қанотларга эга бўлган (249-расм). Эоценда ҳозир яшаётган хартумлиларнинг аждодлари пайдо бўлади. Уларнинг бивниси кичик, хартуми чўзиқ устки лабидан иборат бўлган . Улардан пастки жағи тўғри бурчак остида пастга осилган динотери ялар келиб чиққан (расм) . Динотери ялар жағининг учида бивнлари ва ҳақиқий хартуми бўлган . Улар зич ўсимлиқлар ўсувчи нам ўрмонларда ҳаёт кечиришган . Эоценнинг охирига келиб дастлабки филларнинг аждодлари - палеомастодонтлар пайдо бўлади (расм). Уларнинг хартуми унча катта бўлмаган, аммо устки жағида бивнилари бўлган. Палеомастодонт эоцен хартумлилари орасида энг йириги бўлган, унинг вазни 2 т гача борган.

расм. Динотерий лар (Deinotherium) . расм. П алеомастодонт лар. Қуруқлик ф лораси орасида ёпиқуруғлилар ривожланишини давом эттирган. Уларнинг таркибида пальмалар, магнолиялар, миртлар, фикуслар, улкан секвойялар, араукариялар ва кипарислар етакчилик қилишган. Неогенда қуруқликдаги организмлар таркиби кучли ўзгаради. Айниқса сутэмизувчиларда чуқур ўзгаришлар содир бўлади. Улар зич ўрмонларда, ўрмончўлларда, чўллар ва яримчўлларда яшашга мослашган. Ҳозирги замон йиртқичлари, туёқлилари ва хартумлиларининг оилалари ва авлодлари пайдо бўлган ва кенг тарқалган. Энг йирик хартумлилар турининг вакили Mammuthtis imperator ўрта плейстоценда биринчи муз босиш оралиғида Шимолий Американинг жанубидаги текисликларда тарқалган. Ўзининг деярли тўрт метрли бўйи билан у ҳозирги африка филидан фарқ қилган. Бивни 4,2 м гача борган (252- расм). Бу мамонтнинг яхши сақланган скелети Техас, Колорадо, Небраска, Канзас ва Оклахомада топилган.

расм. Мамонтлар. Қушларнинг орасида ғозтурна - диатрима кенг тарқалган (253-расм). Тез югурувчи, баландлиги 2 м га борувчи бу қуш Шимолий Америкада тарқалган . Унда тўтиқушникига ўхшаш катта тумшуқ, бақувват ўткир тирноқлари бўлган. Бу йиртқич қуш йирик ҳайвонларнинг ҳам душмани бўлган. Тимсоҳсимонлар эоценда анча камайиб кетган . Уларнинг орасида аллигатор лар кенг тарқалган , иккинчи ўринни гавиал лар (254 -расм ), учинчи ўринни эса ҳақиқий тимсоҳлар эгаллаган . Эоцен тимсоҳсимонларининг узунлиги 70 см д ан 6 м гача етган . Одам эволюцияси. Ерда одамнинг тарихи 2 млн. йилга я қ ин. Аммо бу вақт одамнинг Ерда якка хокимлик қилиши ва ер яқинидаги фазо бўшлиғини ўзлаштириши учун кифоя қилган . Одамнинг пайдо бўлиши ташқи кўриниши бўйича ҳозирги замон одамсимон маймуни ва одамнинг умумий аждоди бўлган приматларнинг узоқ эволюцияси жараёни билан боғлиқ. Гарвард университети антропология профессори У. Хауэльс тахминан 20 млн. йил илгари Европа, Ҳиндистон ва Хитойда яшаган, одамсимон маймунни эслатувчи дриопитекни умумий

бобокалон деб ҳисоблаган. Дриопитек гуруҳидан тахминан 12 млн. йил олдин рамапитек – одамнинг дастлабки аждоди ажралиб чиқади. Ташқи кўриниши бўйича у кўпроқ маймунга ўхшаш, аммо одамнинг баъзи белгиларига эга бўлган. расм. Д иатрима лар. расм. Г авиал а. 1938 йили Танзаниядаги Иоганнесбург яқинида (Жанубий Африка) яшаган таниқли Жанубий Африкалик палеонтолог Роберт Бром одамга ўхшаш мавжудотнинг қолдиқларини топган ва у Paranthropus robustus деб ном олган (255-расм). Парантропус неогеннинг охирида – тўртламчи даврнинг бошларида, яъни бундан 3,1 дан 1 млн. йил илгари яшаган. Бўйи бир ярим метрдан ошиқроқ бўлган бу мавжудотнинг вазни 70 кг га яқин бўлган. Бу «деярли одам» икки оёқлари билан ҳаракатланган, аммо қаддини унча тик тутмаган. Унинг бош суяги ва пастки жағи австралопитекникига қараганда йирикроқ бўлган. Парантропус ўсимликлар билан озиқланган. Бу ўтхўр гоминид африка ўрмонларида яшаган. Бу тармоқ авлод қолдирмасдан қирилиб кетган. Кимберлидан 130 км шимолдаги Таунг (Ботсвана) шаҳри яқинида палеонтолог Раймонд Дарт томонидан 1924 йилда Australopithecus africanus («жанубий маймун») қолдиғи топилган . Бу парантропуснинг замондоши бўлиб бўйи шимпанзеники ёки ёш горилланикидек бўлиб, қаддини тик тутиб юрган. Ўзининг ҳаёт тарзи бўйича парантропусдан батомом фарқ қилган: очиқ чўлларда тарқалган бўлиб, турли жониворларни ов қилган. У ҳозирги

одамларнинг аждодига бошқа гоминидлар орасида энг яқини бўлган. Австралопитек Африк ада парантроп билан бир вақтда яшаган (3,3 - 1 млн. йил илгари ). расм. Одамнинг қадимий аждоди п арантропус. Австралопитек бундан 6-1,5 млн. йил илгари яшаган . Австралопитек ўз эволюци ясининг асосий босқичларини ўтаб бўлган . Одам каби австралопитек очиқ жойда тик туриб тез югураолган . Унинг бўйи 90-120 см бўлган. Австралопитек суяк, тош ёки ёғочдан ясалган оддий қуроллардан фойдаланиб, ов қилган. Кениядаги Рудольф кўли яқинидаги ётқизиқларда австралопитек қолдиқлари билан биргаликда оддий тош қуроллар - 5-8 томони ўткирлаштирилган дарё ғўлактошлари топилган. Бу қуролларнинг ёши 2,6 млн. йил. Бундан 1,5 млн. йил илгари тўпланган ёшроқ қатламларда Баринчо кўли (Кения) яқинида қадимги гулхан излари, куйдирилган гил бўлаклари, кремнийли ўтирғич ва австралопитекларнинг суяклари топилган. Буларнинг барчаси «жанубий маймун», миясининг ҳажми 400 см 3 гина, яъни ҳозирги одамларникидан тўрт марта кам бўлсада, нисбатан юксак ривожланганлигидан далолат беради.

Одамнинг ривожланишидаги навбатдаги муҳим қадам бўлиб «тик қоматли одам» -Homo erectus нинг 1 млн. йил илгари пайдо бўлиши саналади (256-расм). Шу пайтдан бошлаб приматлар - «Homo» да янги фарқловчи сифатларини кўрсатувчи ва одамнинг пайдо бўлишини белгиловчи янги авлод вужудга келади. Бир қатор антропологлар (масалан, Р.Лики) баъзи австралопитеклар - «уддобурон одам» - Homo habilisни дастлабки одам деб ҳисоблайди. «тик қоматли одам» оловдан фойдаланган ва дастлабки қўл рубиласини яратган (аббевил маданияти). Эрамиздан 250 минг йил илгари Европада дастлабки «ақлли одам» Homo sapiens тарқалган. Бу ҳозирги кўринишдаги одамнинг энг қадимий вакили бўлган. «Ақлли одам» нинг қирқувчи қуроллари бир хил, яхши ишланган, уларга оддий геометрик шакллар берилган (ашел маданияти). Бундан олдинги 150000-35000 йиллар орасида Европа, Африка, Осиёда палеоантроплар (неандерталлар) - Homo авлодининг анча юксак шаклланган вакиллари тарқалган. Неандерталлар турли-туман ретуш қўлланган кремнейли қуроллар яратган бўлиб, бу маълум маънода прогресс ҳисобланган (мустьер маданияти). расм. Тик юрувчи одам. Одам эволюциясининг кейинги тарихи унча аниқ эмас. К романьон лар номини олган одамлар Европ а , Африк а , Хитойда тарқалган . Уларнинг бош суяги ҳозирги одамларникига жуда ўхшаш бўлган ва неандертал ларникидан анча фарқ қилган . Улар фақат массив кўзусти валик лари ва йирик курак тишлари

билан н еандертал ларга ўхшаш бўлган . Кроманон лар тош қуроллардан ( найза , болға , пичоқ ) фойдаланган ва яшаш учун яхши мослашган. Улар ҳозирги одамларнинг бевосита аждадлари бўлган деб ҳисобланади. Турли ирқларнинг пайдо бўлиш масаласи ҳам мунозарали ҳисобланади: ё улар умумий аждодга (моноцентрик гипотеза), ёки ҳозирги ирқлар турли йўллар билан (полицентрик гипотеза) келиб чиққан. Бунда бир нарса аниқ: кроманьонларнинг пайдо бўлиши билан одам тўла-тўкис шаклланган бўлиб, кейинги 35-40 минг йил давомида амалда физиологик эволюцияга учрамаган. Одамнинг эволюциясини аждодларининг тош қотган қолдиқлари бўйича тиклаш муайян узилишларга эга ва охиригача аниқ эмас. Баъзи олимлар Африканинг шимолий ва шарқий қисмларида бундан 4-1 млн йил илгари яшаган Australopithecenes (қаранг: австралопитек) туридан келиб чиққан деган фикрни билдиришади. Олимларнинг бошқа гуруҳи эса биз ҳали топилмаган аждодлардан келиб чиққанимизни тахмин қилишади. Одамники деб талқин қилиш мумкин бўлган энг қадимий тошқотган қолдиқлар - бу Homo habilis (уддабўрон одам), бундан 2 млн. йил илгари яшаган. Навбатдаги эволюцион босқич бўлиб бундан тахминан 1,5 мил йил илгари пайдо бўлган Homo erectus (тик юрувчи одам) саналади. Homo sapiens (ақилли одам) турининг энг қадимги қолдиқлари тахминан 250 000 йил деб саналади. Ривожланишнинг, эҳтимол, қўшни тармоғи бўлган неандерталлар (Homo sapiens eanderthalensis) бундан тахминан 130 000 - 30 000 йил илгари Европада ва Ғарбий Осиёда яшаган. Ҳозирги замон одамлари Homo sapiens ёки кроманьонлар дастлаб 100 000 йил олдин пайдо бўлган. Одамнинг барча турлари, Homo sapiens дан ташқари, ҳозирги вақтгача қирилиб кетган.

расм. Одамнинг аждодлари: Australopithecus afarensis (A), А. Africanus (В), Homo Habilis (С), Н. erectus (D), Н Erectus (Е) ва Н Sapiens sapiens (F). Тош қотган қолдиқлар одам эволюцияси тўғрисида тўлиқ маълумот бермасада, биз одамларнинг одамсимон маймунлардан келиб чиққанини биламиз (257-расм). Одамнинг энг қадимий аждоди австралопитек Australopithecus afarensis (A) тахминан 5 млн йил илгари Африканинг шимолий-шарқида яшаган. Кейинги 3-4 мил. Йил давомида у А. Africanus (В) га эволюцияланган. Оддий тош қуроллардан фойдаланган уддобўрон одам Homo Habilis (С) ундан 500 000 йил кейин пайдо бўлган. Тик юрувчи одам Н. erectus (D) 750 000 йил илгари Африкадан бутун дунёга тарқалган. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, Н Erectus дан икки тармоқ ривожланган. 40 минг йил илгари қирилиб кетган неандертал (Е) ақилли одамнинг Н Sapiens sapiens (F) энг илк вакиллари томонидан сиқиб чиқарилган. Фойдали қазилмалари. Боксит. Палеогенда бокситларнинг латеритли ва латерит-чўкинди генезисли улкан конлари платформаларда ҳам, ҳаракатчан қамбарларда ҳам шаклланган. Олигоцен эпохасида марганецнинг йирик конлари пайдо бўлган. Уларнинг орасида Қораденгизбўйи (Никопол), Кавказорти (Чиатура) ва Ғарбий Африка (Моанда) конлари алоҳида аҳамиятга эга. Шимолий Америка, Ғарбий Сибири жануби ва Шимолий Қозоғистондаги баъзи оолитли темир маъданлари ҳам палеоген ёшига эга.

Тўртламчи даврда ҳам экватор ва нам-тропик вилоятларда нураш қобиқларининг шаклланиши давом этмоқда. Уларнинг орасида латерит қопламаларининг аҳамияти катта. Экваториал, тропик ва субтропик иқлим қамбарларида металли нураш қобиқлари шаклланади. Уларда кобальт, никел, мис, марганец ҳамда турли иссиқбардош гиллар тўпланади . Нефт ва газ. Улкан нефт конлари Эрон, Ироқ, Марказий Осиё (Фарғона, Афғон-Тожикистон ботиқлиги) ва Венесуэладаги палеоген ётқизиқлари билан боғлиқ. Мароккаш, Алжир ва Тунисдаги фосфорит конлари ҳам палеогенда ҳосил бўлган. Шу ёшдаги соф олтингугурт конлари Эронда, Мексика кўрфазининг соҳилларида, Боливия, Аргентина, Чили ва Карпатортида кенг тарқалган. Неоген ётқизиқлари билан боғлиқ бўлган фойдали қазилмалар орасида нефт ва газ конлари муҳим аҳамиятга эга. Дунёда разведка қиланган нефт ва газ заҳираларининг учдан бири неоген ётқизиқлари билан боғлиқ. Улкан ва жуда катта нефт ва газ конлари орогенларнинг тоғолди ва тоғоралиғи ботиқликларида жойлашган. Шундай конларга Форс -Месопотам ва Кордильера-Анд нефтгазли ҳудудлар и мисол бўлади . Булар Эрон, Ироқ, Саудия Арабистони, Қ увейт, Катар, Венесуэла, Мексика кўрфази нефтегазли ҳавзаларидир. Шимолий Евросиёда нефт ва газа конлари Шимолий Кавказ ва Кавказортида , Каспий денгизи акваториясида, Ғарбий Туркманистон, Карпатолди, Карпаторти ва Сахалинда мавжуд. Кўмир. Неогеннинг аҳамияти бўйича иккинчи фойдали қазилмаси бўлиб кўмир ҳисобланади. Улар амалда барча континентларда тарқалган. Темир. Неоген ётқизиқлари орасида оолитли ва қатламли темир маъданлари ҳам мавжуд (Керч яримороли) . Жанубий ва Марказий Америка, Кариб ҳ авзаси о ролларида (Куба ва б.), Африка, Ҳиндистон ва Австралиядаги нураш қобиқларида боксит, темир, марганец, никел ва кобальт конлари мавжуд .

Юқорида санаб ўтилганлардан ташқари неоген ётқизиқларида калий тузлари , ош тузи, фосфорит, трепел ва бошқалар учрайди . Тўртламчи давр ётқизиқлари билан боғлиқ бўлган фойдали қазилмаларни бир неча генетик гуруҳларга бўлиш мумкин. Бу турли сочилмалар, чўкинди йўл билан ҳосил бўлган маъданлар, номаъдан ва ёнувчи фойдали қазилмалар ва ерости сувларидир. Сочилма конлар орасида олтин, платина, касситерит, олмос, ильменит, циркон, рутил муҳим аҳамиятга эга. Кўлларда ва кўл-ботқоқликларда ҳосил бўлган темир маъданлари, денгиз соҳилларидаги фосфорит конкрециялари ва Дунё океанининг чуқур қисмларида кенг тарқалган темир-маргенецли ва мис-ванадийли конкрециялар алоҳида аҳамиятга эга.

Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

Похожие

Мезозой эраси

Тоғ жинсларининг абсолют ва нисбий ёши

Геохронология. Ер пустининг ривожланиш тарихи тугрисидаги асосий маълумотлар. Геологик хариталар ва кесимлар

Ернинг ички геодинамик жараёнлари. Тектоник ҳаракатлар ва тектоник структуралар

Хорижий Евросиёнинг фойдали казилмалари