Иссиқлик алмашиниш ускуналари - Геология - Рефераты

Иссиқлик алмашиниш ускуналари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1319.376953125 KB

Иссиқлик алмашиниш ускуналари Режа: 1. Умумий тушунчалар 2. Юзали иссиқлик алмашгичлар 3. Аралаштирувчи иссиқлик алмашгичлар 4. Регенератив иссиқлик алмашгичлар 5. Юзали иссиқлик алмашгичларни ҳисоблаш

1. УМУМИЙ ТУШУНЧАЛАР Нефть ва газни қайта ишлаш саноатида суюқлик ва газларни иситиш ва совитиш, буғларни конденсациялаш каби иссиқлик жараёнлари кенг тарқалган. Бундай жараёнлар иссиқлик алмашиниш ускуналарида амалга оширилади. Иссиқлик алмашиниш жараёнларида қатнашувчи моддалар иссиқлик ташувчи агентлар деб юритилади. Юқори ҳароратга эга бўлиб, ўзидан иссиқликни иситилаётган муҳитга берувчи моддалар иситувчи агентлар деб юритилади. Совитилаётган муҳитга нисбатан паст ҳароратга эга бўлган ва ўзига муҳитдан иссиқликни олувчи моддалар совитувчи агентлар деб аталади. Нефть ва газни қайта ишлаш технологиясида кўпинча бевосита иссиқлик манбаси сифатида ёқилғиларнинг ёнишидан ҳосил бўлган газлар ва электр энергияси ишлатилади. Бундай бевосита иссиқлик манбаларидан иссиқлик олиб, ўзининг иссиқлигини ускуналарнинг деворлари орқали иситилаётган муҳитга берувчи моддалар оралиқ иссиқлик ташувчи агентлар деб аталади. Оралиқ иссиқлик ташувчи агентлар қаторига сув буғи, иссиқ сув ва юқори ҳароратли иссиқлик ташувчи моддалар (қиздирилган сув, минерал мойлар, органик суюқликлар ва уларнинг буғлари, суюлтирилган тузлар, суюқ металлар ва уларнинг қотишмалари) киради. Оддий ҳароратгача (10÷30 0 С) совитиш учун сув ва ҳаво каби совитувчи агентлар кенг ишлатилади. Иссиқлик алмашиниш ускуналарида иссиқликни бериш ёки олиш учун қўлланиладиган агентларни танлашда уларнинг қуйидаги хоссаларига аҳамият берилади: 1) керакли муҳитни иситиш ёки совитиш даражаси ва уни бошқариш имконияти; 2) минимал массавий ва ҳажмий сарфларда юқори иссиқлик алмашиниш тезлигига эришиш; 3) қовушоқлиги кам, зичлик, иссиқлик сиғими ва буғ ҳосил бўлиш иссиқлиги юқори; 4) ёнмайдиган, заҳарсиз, иссиқликка чидамли бўлгани маъ қ ул; 5) иссиқлик алмашиниш

ускунаси тайёрланган материални бузмаслиги керак; 6) камёб бўлмаслиги ва арзон бўлиши зарур. Кўпчилик шароитларда иситувчи агентлар сифатида ишлаб чиқаришдан чиқаётган маҳсулотлар, ярим маҳсулотлар ва чиқиндиларнинг иссиқликларидан фойдаланиш иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқдир. Саноатда иссиқлик алмашиниш жараёнлари қуйидаги мақсадлар учун олиб борилади: 1) жараён ҳароратини берилган даражада ушлаб туриш; 2) совуқ маҳсулотларни иситиш ёки иссиқ маҳсулотларни совитиш; 3) буғларни конденсациялаш; 4) эритмаларни қуйилтириш ва ҳоказо. Бу жараёнлар алоҳида олинган иссиқлик алмашиниш ускуналарида ёки технологик ускуналарнинг ўзида амалга оширилади. Иссиқлик алмашиниш ускуналари умуман олганда иккига бўлинади: иссиқлик алмашиниш ускуналарининг ўзи ва реакторлар. Иссиқлик алмашиниш ускуналарида иссиқлик алмашиниш асосий жараён ҳисобланади. Реакторларда эса физик-кимёвий жараёнлар асосий ҳисобланиб, иссиқлик алмашиниш эса ёрдамчи жараёндир. Нефть ва газни қайта ишлаш ва кимё саноатлари корхоналарида қўлланиладиган технологик ускуналарнинг катта бир улушини иссиқлик алмашиниш ускуналари ташкил қилади. Кимё саноатида ишлатиладиган иссиқлик ускуналари умумий ускуналарнинг ўртача ҳисобда 15-18 % ни ташкил этса, нефть ва газни қайта ишлаш саноатида эса бу рақам 50 % га тенг. Саноатда турли-туман иссиқлик алмашиниш ускуналари қўлланилади. Иш принципига кўра иссиқлик алмашиниш ускуналари уч турга бўлинади: 1) юзали иссиқлик алмашгичлар; 2) аралаштирувчи иссиқлик алмашгичлар; 3) регенератив иссиқлик алмашгичлар. Нефть ва газни қайта ишлаш саноатида кенг ишлатиладиган қувурли печлар алоҳида турни ташкил этади. Бу ҳақда тўлиқ маълумот 9-бобда келтирилган. Юзали иссиқлик алмашгичларда иссиқлик ташувчи агентлар бир-бири билан девор орқали ажратилган ва иссиқлик биринчи иссиқлик ташувчи муҳитдан иккинчисига уларни ажратувчи девор орқали ўтади.

Аралаштирувчи ускуналарда иссиқлик ташувчи агентларнинг ўзаро тўқна шуви ва аралашуви натижасида иссиқликнинг алмашиниши юз беради. Регенератив иссиқлик алмашгичларда қаттиқ жисмдан ташкил топган бир хил юза навбат билан турли иссиқлик ташувчи агентлар билан контактда бўлади. Қаттиқ жисм унга тегиб ўтган иссиқлик ташувчидан иссиқлик олиб исийди; бошқа иссиқлик ташувчи ўтганда эса қаттиқ жисм ўз иссиқлигини унга бериб совийди. Иссиқлик алмашиниш ускуналари қуйидаги белгиларга кўра синфланади: конструктив тузилиши бўйича-қувурдан қилинган ускуналар (қобиқ-кувурли, «қувур ичида қувур», змеевикли ва бошқалар); иссиқлик алмашиниш юзаси листли материалдан тайёрланган ускуналар (пластинали, спиралсимон ва бошқалар); иссиқлик алмашиниш юзани тайёрлашда нометал материаллар (графит, пластмасса, шиша ва ҳоказо) дан фойдаланилган ускуналар. Ишлатилиш мақсадига кўра – совуткичлар, иситкичлар, буғлаткичлар, конденсаторлар. Иссиқлик ташувчи агентлар ҳаракатининг йўналишига кўра – тўғри, қарама-қарши, кесишган ва ҳоказо йўналишли ускуналар. Саноат ускуналарида иссиқлик алмашинишнинг шарт-шароитлари ҳар хил бўлади. Иссиқлик алмашиниш ускуналари турлича агрегат ҳолат (газ, буғ, томчили суюқлик, эмульсия ва ҳоказо), ҳар хил ҳарорат ва босим қийматлари ҳамда маълум физик-кимёвий хоссаларга эга бўлган иш муҳитлари учун мўлжалланган бўлади. Бунинг учун маълум бир жараён учун ҳақиқий шарт-шароитни ҳисобга олган ҳолда тегишли иссиқлик алмашгич танлаб олинади. 2. ЮЗАЛИ ИССИҚЛИК АЛМАШГИЧЛАР Нефть ва газни қайта ишлаш технологиясида қобиқ-қувурли, змеевикли, қўш қувурли, намловчи, пластинали, спиралсимон, ғилофли, қиррали иссиқлик алмашиниш ускуналари кенг ишлатилади.

Қобиқ қувурли иссиқлик алмашгичлар. Бундай ускуналар саноатда энг кўп тарқалган. Қобиқ-қувурли иссиқлик алмашгичлар қобиқ ичига жойлашган қувурлар тўпламидан иборат бўлиб, қувурларнинг учлари тўрларга маҳкамланган бўлади (8.1-расм). Ускуналарнинг юқориги ва пастки 8.1- расм . Бир йўлли қобиқ - қувурли иссиқлик алмашиниш ускунаси : 1-қобиқ; 2-қувур тўрлари; 3-қувурлар; 4-қопқоқ; 5,6-иссиқлик ташувчи агентлар(I ва II) кирадиган ва чиқадиган штуцерлар; 7-болт; 8-қистирма. қисмларида қапқоқ фланец ёрдамида қувур тўрига бириктирилади. Юқориги ва пастки қопқоқларда иситилаётган ёки совитилаётган агентларни бериш учун штуцер мўлжалланган. Қувурлар тўрларга развальцовка, пайвандлаш, сальникли қистирма қўйиш ва бошқа усуллар ёрдамида бириктирилиши

мумкин (8.2-расм). Иссиқлик ташувчи агентнинг биринчиси қувурларнинг ичида, иккинчиси эса қувурлар ва ускунанинг ички девори оралиғидаги бўшлиқда ҳаракат қилади. 8.1-расмда бир йўналишли қобиқ-қувурли иссиқлик алмашиниш ускунаси кўрсатилган. Бунда иситилувчи газ ёки суюқлик қопқоқдаги патрубка орқали битта қувурдан кириб, ўша қувурдан чиқиб кетади. Кўпинча, бу турдаги иситкичларда иситилаётган ва иссиқлик бераётган муҳитлар бир-бирига қарама-қарши йўналишда ҳаракат қилади. Иситувчи агент доим иситкичнинг юқориги қисмидан ва иситилаётган муҳит эса ускунанинг пастки қисмидан қувурлар ичига берилади. Бу муҳитларнинг йўналиши иситкичдаги йўналишга мос келади, чунки иситилаётган вақтда ҳарорат ортиши ва камайиши билан уларнинг зичликлари ўзгаради. Масалан, буғ ўз иссиқлигини бериб совиши натижасида унинг зичлиги ошиб, пастга қараб ҳаракат қилади. Бундан ташқари, муҳитларнинг бу йўналишида 8.2-расм. Қувурларни қувур тўрларига бириктириш усуллари: а) развальцовка; б) ариқчалар орқали развальцовка қилиш; в) пайвандлаш; г) сальникли қистирма қўйиш. уларнинг тезликлари бир хил тақсимланиб, ускунанинг кўндаланг кесимида иссиқлик алмашиниш ўзгармас бўлади. Агар муҳитларнинг йўналиши

аксинча бўлса, яъни иситувчи агент ускунасининг пастки қисмидан қувурлар ва қобиқ оралиғидаги бўшлиққа ва иситилаётган муҳит иситкичнинг юқориги қисмидаги қувурларга берилса, у ҳолда буғ иссиқлигини бериб совиши натижасида унинг зичлиги ошиб юқорига кўтарилмайди. Натижада пастки қувурлар билан қобиқ орасидаги бўшлиқда кондесат тўпланиб, буғнининг бу бўшлиқ орасидан ўтиши қийинлашади ва иссиқлик алмашиниш жараёнининг тезлиги камаяди. Бу иссиқлик алмашгичларда суюқликларнинг сарфи кам бўлганда уларнинг қувурлардаги тезлиги анча кичик бўлиб, натижада иссиқлик алмашиниш коэффициенти ҳам кам бўлади. Иссиқлик ташувчи агентларнинг тезлигини ошириш учун кўп йўлли иситкичлар ишлатилади. 8.3- расм . Кўп йўлли ( қувурлар ичидаги бўшлиқ бўйича ) иссиқлик алмашгич : 2 I II I I 1 II 2

1-қопқоқ; 2-тўсиқлар; I, II-иссиқлик ташувчи агентлар. Кўп йўлли иссиқлик алмашгичларда қувурларни секцияларга бўлиш учун ёки муҳитнинг ҳаракат йўлининг сонига қараб ускунанинг қопқоғи билан қувур тўрининг орасига тўсиқлар ўрнатилади (8.3, 8.4- расмлар ). Бунда ҳар бир секциядаги қувурларнинг сони бир хил бўлиши керак . Кўп йўллик иссиқлик алмашгичларда бир йўналишли ускуналарга нисбатан муҳитларнинг тезлиги йўлларнинг сонига қараб мутаносиб равишда ўзгаради . 8.4-расм. Кўпли йўлли (қувурлар ташқарисидаги бўшлиқ бўйича) иссиқлик алмашгич: 1-қобиқ; 2-йўналтирувчи тўсиқлар; I, II –иссиқлик ташувчи агентлар. Саноатнинг барча тармоқларида 2, 4 ва 6 йўлли иссиқлик алмашгичлар ишлатилади. Чунки йўлларнинг сони ортиши билан гидравлик қаршилик ортиб, иссиқлик алмашиниш ускунасининг тузилиши мураккаблашади. Бир йўлли ва кўп йўлли қобиқ-қувурли иссиқлик алмашгичлар вертикал ва горизонтал ҳолатда бўлади. Вертикал иссиқлик алмашиниш ускуналарини ишлатиш қулай, уларнинг тузилиши содда ва кам жойни эгаллайди. Горизонтал иссиқлик алмашиниш ускуналари кўпинча кўп йўлли қилиб тайёрланади. I I II 1 2

Қобиқ-қувурли ускуналарда қобиқ билан қувурлар орасидаги ҳаракатларнинг фарқига қараб қувур ва қобиқнинг узайиши ҳар хил бўлади. Шунинг учун қобиқ-қувурли ускуналар тузилишига кўра икки хил бўлади: 1) қўзғалмас тўрли иссиқлик алмашгичлар; 2) компенсацияловчи мосламали иссиқлик алмашгичлар (бундай ускуналарда қувурларнинг турли даражада узайишига имкон бор). Қўзғалмас тўрли иссиқлик алмашгичларда иссиқлик таъсирида қувурлар ва қобиқ ҳар хил узаяди, шу сабабли бундай ускуналар қувурлар ва қобиқ ўртасидаги ҳароратлар фарқи катта бўлмаганда (50 0 С гача) ишлатилади. Ҳароратлар фарқи 50 0 С дан катта бўлганда қувурлар ва қобиқнинг ҳар хил узайишини йўқотиш учун линзали компенсаторли (8.5-расм, а) ҳаракат- чан қувур тўрли (8.5-расм, б), U –симон қувурли (8.5-расм, в) ва бошқа турдаги қобиқ-қувурли иссиқлик алмашиниш ускуналари ишлатилади. Линзали компенсаторли бўлган ускуналар қувурлар ва ускуна девори ўртасидаги босим 6·10 5 Па гача бўлганда қўлланилади. 8.5-расм. Қобиқ ва қувурларнинг турлича узайишини компенсация қиладиган қобиқ-қувурлари иссиқлик алмашгичлар: а) линзали компенсаторли; б) ҳаракатчан қалпоқчали; U-симон қувурли;

1-қобиқ; 2-қувурлар; 3-линзали компенсатор; 4-ҳаракатчан қалпоқча. Ҳаракатчан қалпоқчали иссиқлик алмашгичлар ҳароратлар фарқи катта бўлганда ишлатилади. Бу ускунада пастдаги қувур тўри ҳаракатчан бўлиб, бунда қувурлар тўплами ускунанинг қобиғида ҳарорат таъсирида узайганда ҳам бемалол ҳаракат қилади. Қувурларнинг узайишини йўқотувчи компенсацияли ускуналарнинг тузилиши мураккабдир. U–симон қобиқ-қувурли иссиқлик алмашгичларда иссиқлик таъсирида қувурларнинг узайишидаги компенсацияни қувурларнинг ўзи бажаради. Шунинг учун уларнинг тузилиши содда бўлиб, қувурлар тўплами битта қўзғалмас тўрга ўрнатилади. Бу ускуналарда қувурларнинг ички юзасини тозалаш қийин ва қувурларни тўрга жойлаштириш эса жуда мураккабдир. Қобиқ-қувурли иссиқлик алмашгичларда қувурлар тўрга уч хил усул билан жойлаштирилади: а) тўғри олтибурчаклик қирралар бўйлаб; б) концентрик айланалар бўйича; в) квадратнинг томонлари бўйлаб (8.6-расм, а, б, в). Кўпинча қобиқ-қувурли иссиқлик алмашгичларда қувурлар тўғри олтибурчаклик қирралар бўйлаб жойлаштирилади, чунки бунда қувурлар ихчам жойлашиб, уларнинг сони кўпроқ бўлади. Айрим вақтларда қувурларнинг юзасини тозалаш осон бўлишини назарда тутиб қувурлар тўрга квадрат томонлари бўйлаб жойлаштирилади. 8.6-расм . Қувурларни қувур тўрларига жойлаштириш усуллари:

а) тўғри олтибурчакнинг қиррали бўйлаб; б) квадратнинг томонлари бўйлаб; в) концентрик айланалар бўйлаб; 1-ускуна қобиғи; 2-қувурлар; t- қувурлар қадами; d-қувурлар диаметри. Қобиқ-қувурли ускуналарда юқори иссиқлик бериш коэффициентларига эришиш учун иссиқлик ташувчи агентларнинг тезлигини анча катта бўлиши керак: газлар учун 8-30 м/с, суюқликлар учун энг ками билан 1,5 м/с. Қобиқ-қувурли иссиқлик алмашиниш ускуналари қуйидаги афзалликларга эга: ихчам, металл кам сарф қилинади, иссиқлик алмашиниш юзаси катта, қувурларнинг ичини тозалаш осон. Бу ускуналар камчиликлардан ҳам ҳоли эмас: иссиқлик ташувчиларни катта тезлик билан ўтказиш қийин, қувурларнинг ташқарисидаги бўшлиқни тозалаш ва таъмирлаш имкони кам. Қўш қувурли иссиқлик алмашгичлар. Бундай ускуналарни «қувур ичида қувур» туридаги иссиқлик алмашгичлар деб ҳам юритилади. «Қувур ичида қувур» туридаги ускуна бир неча элементлардан тузилган. Ҳар бир элемент катта диаметрли ташқи қувур ва концентрик ҳолда жойлашган ички кувурдан иборат. Ички қувурдан иситилаётган муҳит ҳаракат қилса, қувурлараро бўшлиқдан эса совитилаётган агент ҳаракат қилади. Қўш қувурли иссиқлик алмашгичлар йиғма ёки нойиғма ҳолида, бир ва кўп оқимли қилиб тайёрланиши мумкин. 8.7-расмда бир оқимли иссиқлик алмашгич кўрсатилган. Бу ускуна бир неча элементлардан тузилган бўлиб, ҳар бир элемент ташқи (ёки қобиқ сифатида) қувур 2 ва ички (ёки иссиқлик алмашувчи) қувур 1 дан иборат бўлади. Элементлар вертикал қаторга тизилган бўлиб, иссиқлик алмашиниш секциясини ташкил этади. Ички қувурлар тирсаклар 3 орқали, ташқи қувурлар эса фланецлардаги штуцерлар 4 ёрдамида бириктирилади.

Ички қувурларнинг ва қувурлараро бўшлиқнинг кўндаланг кесимлари кичик бўлганлиги сабабли кичик сарфларда ҳам иссиқлик ташувчи агентларни катта тезлик билан ўтказиш мумкин. Шунинг учун бу иссиклик алмашгичда юқори кўрсатгичли иссиқлик ўтказиш коэффициентига эришиш мумкин ва ускунанинг масса бирлигига тўғри келадиган иссиқлик миқдори қобиқ-қувурли ускуналарга нисбатан юқори бўлади. Бундан ташқари, иссиқлик ташувчи агентларнинг тезлиги катта б ўлгани учун, қувурларнинг юзасида ҳар хил ифлосликлар ҳосил бўлмайди. Бу турдаги ускуналар юқори босимда ва иссиқлик ташувчи агентларнинг сарфланиш миқдори кам бўлганда ҳам ишлайди. Уларнинг афзаллиги: иссиқлик ташувчи агентлар катта тезликка эга бўлганлиги учун иссиқлик ўтказиш коэффициентининг қиймати ҳам катта, ускунани тайёрлаш осон, гидравлик қаршилиги кам. Иссиқлик алмашиниш кўрсатгичлари бир хил бўлган шароитда «қувур ичида қувур» турдаги ускуналар қобиқ-қувурли ускуналарга нисбатан ўлчамлари катта бўлади ва тайёрланиши учун кўп металл сарфланади. 8.7-расм . Қўш қувурли иссиқлик алмашгич: 1-ички қувурлар; 2-ташқи қувурлар; 3-тирсаклар; 4-бирлаштирувчи патрубкалар; I ва II – иссиқлик ташувчи агентлар.

Намланувчи иссиқлик алмашгичлар. Бундай ускуналар ташқи томонидан суюқ ҳолдаги иссиқлик ташувчи (одатда сув) билан намланиб турувчи змеевиклардан иборат (8.8-расм). Тақсимлаб берувчи тарнов орқали сув юқориги қувурга берилиб, ундан кейин пастки қувурга тушади. Кетма-кет ҳамма қувурлардан ўтгач, сув қувурларнинг тагида жойлашган йиғгичга тушади. Одатда бундай совиткичлар очиқ ҳавода жойлаштирилган бўлади. Афзалликлари: совитувчи сувнинг сарфи кам, тузилиши содда ва арзон, қувурларни тозалаш осон. Намловчи иссиқлик алмашиниш ускуналари асосан суюқлик ёки газларни совитиш ҳамда буғларни конденсациялаш мақсадида ишлатилади. 8.8-расм. Намланувчи иссиқлик алмашгич: 1-тарнов; 2-тирсак; 3-қувур; 4-йиғгич. Змеевикли иссиқлик алмашгичлар . Бундай ускуналарда 25÷75 мм ли қувурлардан тайёрланган спиралсимон змеевиклар суюқлик билан тўлдирилган идишда ўрнатилади . Ботирилган змеевик қувурларидан газ ёки буғ ҳаракатланади . Змеевикли иссиқлик алмашгичларнинг диаметри идишнинг ўлчамларига кўра 300÷2000 мм га тенг бўлиши мумкин . Суюқлик билан тўлдирилган идишнинг ҳажми катта бўлгани ва идиш ичидаги суюқликнинг тезлигини жуда кичик бўлганлиги учун змеевикнинг ташқи девори томонидаги буғ билан суюқлик орасидаги иссиқлик бериш коэффициенти ҳам кичик қийматга эга бўлади . Ускунанинг ҳажмини

камайтириш ва суюқликнинг тезлигини ошириш учун унинг ичига стаканга ўхшаш идиш туширилади (8.9- расм ). Змеевик қувурларида ҳаракатланаётган буғнинг босими 0,2÷0,5 МПа гача бўлганда змеевик узунлигининг қувур диаметрига нисбати 200÷245 бўлиши мумкин . Агар бу нисбатнинг миқдори катта бўлса , буғ конденсати змеевик қувурларининг пастки қисмида йиғилиб , иссиқлик алмашиниш тезлиги камаяди ва гидравлик қаршиликлар ортиб кетади . Афзаллиги : тузилиши содда , тайёрлаш осон , иссиклик алмашиниш юзасини алмаштириш қулай , идишдаги суюқликнинг ҳажми катта бўлганлиги сабабли режимнинг ўзгаришларига унча сезгир эмас . Камчиликлари : ўлчами ва гидравлик қаршилиги катта , идишдаги суюқликнинг тезлиги кам бўлганлиги учун змеевикнинг ташқарисидаги иссиқлик бериш коэффициенти кичик , қувурларнинг ички юзасини тозалаш қийин . 8.9-расм. Змеевикли иссиқлик алмашгич: 1-змеевик; 2-қобиқ; 3,4-патрубкалар; I, II-иссиқлик ташувчи агентлар. Пластинали иссиқлик алмашгичлар. Бундай ускуналар юпқа металл листлардан тайёрланган бир неча қатор параллел қат-қат бурма қилинган пластиналардан тузилган бўлади (8.10-расм). Пластиналар

ўртасидаги каналлар икки гуруҳга бўлинади: биринчи гуруҳ каналларидан иссиқлик ташувчи агент ҳаракат қилса, иккинчи гуруҳ каналларидан эса иссиқлик қабул қилувчи агент ҳаракат қилади. Пластиналар А ва Б бош плиталари ва тортиш винти (схемада кўрсатилмаган) ёрдамида сиқилади, пластиналар оралиғига резинали қистирмалар жойлаштирилган. Б плитанинг юқориги чап штуцери орқали кирган иссиқ суюқлик ( I ) 4-5 ва 2-3 пластиналар оралиғидаги бўшлиқларни эгаллайди ва А плитадаги пастки ўнг штуцер орқали ташқарига чиқарилади. Совуқ суюклик эса ( II ) А плитадаги пастки штуцер орқали ускунага кириб, 1-2 ва 3-4 пластиналар оралиғидаги бўшлиқларни эгаллайди, сўнгра Б плитадаги юқориги ўнг штуцер орқали ташқарига чиқади. 8.10-расм. Пластинали исссиқлик алмашгич: а) қурилманинг схемаси: А,Б – бош плиталар; 1-5-қат-қат бурма қилинган пластиналар; I, II -иссиқлик ташувчи агентлар;б) пластинанинг тузилиши; 1,4-резинали қистирмалар; 2,3-I-суюқлик учун тешиклар; 5,6-II- суюқлик учун тешиклар. Саноат миқёсида ишлаб чиқарилаётган пластинали ускуналарнинг иссиқлик алмашиниш юзаси пластиналарнинг асосий ўлчамларига кўра 2 дан ба

600 м 2 гача етади; бундай ускуналарни босимнинг қиймати 1,6 МПа гача ва иш муҳитнинг ҳарорати – 30 дан + 180 0 С гача ўзгарганда ишлатилади. Пластинали ускуналар суюқлик ва буғ (газ) ўртасида иссиқлик алмашинишни ташкил этишда совитгичлар, иситгичлар ва конденсаторлар сифатида фойдаланилади. Пластинали иссиқлик алмашиниш ускуналари қалинлиги 1 мм бўлган металл листдан тайёрланади. Пластинали қат-қат бурамаларнинг кўндаланг кесими одатда баландлиги 4-7 мм ва асоси 14-30 мм бўлган тенг томонли учбурчак кўринишга эга. Бурамалар горизонтал, «арчасимон», горизонтал бурчак билан ва бошқа кўринишларда тайёрланади. П л астиналарнинг материали – рухланган ёки коррозияга бардош пўлат, титан, алюминий, мельхиор. Ускунанинг таянчлари ва сиқувчи плиталари қалинлиги 8-12 мм бўлган углеродли пўлатдан тайёрланади. Бундай иссиқлик алмашиниш ускуналари жуда ихчам бўлиб, иккала иссиқлик ташувчиларни катта тезлик билан ўтказиш имкониятига ва юқори иссиқлик ўтказиш коэффициентига эга. Гидравлик қаршилиги эса кам. Бироқ, бундай ускуналар катта босимларга бардош бера олмайди, иссиқлик алмашгич таъмир қилингандан сўнг пластиналар орасидаги тегишли зичликни яна ҳосил қилиш қийин. Спиралсимон иссиклик алмашгичлар. Бундай ускуналар тўғри тўртбурчаклик кесимга эга бўлган иккита каналлардан иборат (8.11-расм). Каналлар юпқа металл пластиналардан тузилиб, улар иссиқлик алмашиниш юзаси вазифасини бажаради. Спиралларнинг ички томонидаги учлари ажратувчи тўсиқ орқали бириктирилган. Каналлар системаси қопқоқ ёрдамида беркитилган. Саноатда иситиш юзаси 10-100м 2 бўлган спиралсимон иссиқлик алмашгичлар ишлаб чиқарилади; бундай ускуналар иш муҳитнинг ҳарорати 20-200 0 С бўлганда вакуум билан ҳам, 1 МПа гача босим билан ҳам ишлаши мумкин. Спиралсимон иссиқлик алмашгичлардан суюқлик-суюқлик, газ-

суюқлик ўртасида иссиқлик алмашиниши ташкил этишда ҳам буғлар ва буғ- газли аралашмаларни конденсациялаш мақсадида фойдаланиш мумкин. 8.11-расм. Спиралсимон иссиқлик алмашгич: 1,2-спиралсимон листлар; 3-тўсиқ; 4-қопқоқлар; 5-фланец; 6- қистирма; 7-спираллар оралиғида маълум масофани ушлаб турувчи металл парчаси; 8-суюқликларнинг кириш ва чиқиш штуцерлари. Афзалликлари: тузилиш ихчам, тайёрлаш оддий, иккала иссиқлик ташувчи агентни катта тезлик билан ўтказиш мумкинлиги учун катта иссиқлик ўтказиш коэффициентига эга, гидравлик қаршилиги кўп йўлли қобиқ-қувурли ускуналарникига қараганда кам. Камчиликлари: тайёрлаш ва таъмирлаш мураккаб, 1 МПа дан ортиқ босим билан ишлаш мумкин эмас. Ғилофли иссиқлик алмашгичлар. Бундай ускуналарда (реакторларда) иситиш ёки совитиш бошқа жараёнлар билан (масалан, кимёвий) биргаликда олиб борилади. 8.12-расмда қўш деворли ёки ғилофли ускунанинг схемаси кўрсатилган. Бунда иссиқлик алмашиниш юзаси вазифасини реакторнинг девори бажаради. Ғилоф 2 қобиқ 1 га фланецлар 4 ёрдамида бириктирилган. Ускуна деворининг ташқи юзаси ва ғилоф оралиғидаги бўшлиқда иссиқлик ташувчи агент (масалан, сув буғи) 8 5 5

циркуляция қилади. Ускунанинг ичида эса иссиқликни қабул қилувчи агент (суюқлик) бор. Бу турдаги ускуналарнинг юзаси чегараланган (10 м 2 гача) бўлиб, ғилофдаги ортиқча босим 1 МПа дан ортмаслиги керак. 8.12-расм. Ғилофли иссиқлик алмашгич(а) ва ғилофни ускунага бирик-тириш усуллари(б-фланец ёрдамида; в-пайвандлаш йўли билан): 1-идишларнинг қобиқлари; 2-иситиувчи ғилофлар; 3-ҳалқалар; 4- фланецлар. Оқимлар: I-совуқ суюқлик; II-иссиқ суюқлик; III-буғ; IV-конденсат; V-ҳаво. Девордан суюқлик муҳитига иссиқлик беришни жадаллаштириш учун идишнинг ичига механик аралаштиргич жойлаштирилади. Айрим пайтларда қурилма ичидаги суюқлик буғ ёки сиқилган газ билан ҳам аралаштирилиши мумкин. Қиррали иссиқлик алмашгичлар. Техникада анчагина кўп қўлланилиб туриладиган баъзи иссиқлик алмашиниш жараёнларида иссиқлик IVII III V I вба

ўтадиган юзанинг икки томонидаги иссиқлик бериш коэффициентлари бир- биридан катта фарқ қилади. Масалан, ҳавони конденсация бўлаётган сув буғи билан иситишда, буғдан деворга иссиқлик бериш коэффициентиα1=10000 ÷15000 Bm /(м2⋅K) бўлса, девордан иситилаётган ҳавога иссиқлик бериш коэффициенти α2=10 ÷15 Bm /(м2⋅K) бўлади. Бундай шароитда самарадорлиги кам бўлган иссиқлик ташувчи агент (ҳаво) томонидаги қувурлар қиррали қилиб тайёрланади. Натижада иссиқлик алмашиниш юзасини катталашиб, буғдан ҳавога ўтган иссиқлик миқдори кўпаяди. 8.13- расмда қувурлари қиррали қилиб тайёрланган иссиқлик алмашгичларнинг элементлари кўрсатилган. Тадқиқотлардан маълумки, қувурларнинг юзалари 8.13-расм . Қиррали иссиқлик алмашгичларнинг элементлари: а-қирралари кўндаланг кесим бўйича жойлаштирилган; б,в-қирралари ўқ кесими бўйича жойлаштирилган; г-қирралари қат-қат бурмали қилиб таёрланган. қиррали қилинганда иссиқлик алмашиниш юзасининг кўпайишидан ташқари, қирралар оқимнинг гидродобсимон ҳолатда келишига ёрдам берганлиги

сабабли иссиқлик бериш коэффициенти ҳам ортади. Шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, бунда иссиқлик ташувчи агентни ҳайдаш учун бўлган сарф кўпаяди. Ташқи юзаси қиррали қилиб тайёрланган қувурлар бир неча турга бўлинади: 1) бўйлама қиррали (8.14-расм, а); 2) кесилган қиррали (8.13-расм, б); 3) кўндаланг қиррали (8.13-расм, в); 4) спиралсимон қиррали (8.13- расм,г). Қирраларнинг самарадорлиги иссиқлик бериш коэффициенти (α) орқали белгиланади. Қиррали қувурлар ишлатилганда α нинг қиймати қирранинг баландлиги, шакли ва материалига боғлиқ бўлади. Агар α нинг қиймати юқори бўлиши шарт бўлмаса, пўлатдан тайёрланган қирралардан фойдаланиш етарли бўлади, мабодо α катта қийматларга эришилиши зарур бўлган пайтда мисли ёки алюминий қирраларни қўлланиш мақсадга мувофиқ 8.14-расм . Қиррали қувурлар: а) бўйлама қиррали; б) кесилган қиррали; в) кўндаланг қиррали; г) спиралсимон қиррали. ба в г

бўлади. Қувурнинг ичидаги термик қаршилик катта бўлган пайтда чегара қатламни емирадиган ёки гидробсимон ҳолатга келтирадиган турбулизаторлардан фойдаланилади. Турбулизаторлар сифатида турли қўшимчалар (спираллар, диафрагмалар, дисклар) ва насадкалар (ҳалқалар, шарлар) ишлатилади; булардан фойдаланилганда қувурнинг қаршилиги кўпаяди. 8.15-расмда оқимни гидробсимон ҳолатга келтиришга ёрдам берадиган қўшимча (диафрагмали, дискли, спиралли) қувурлар кўрсатилган. Масалан, қувур ичига диафрагма ўрнатилганда оқим Rе=140 бўлгандаёқ турбулент ҳолатга ўтади (қўшимчаси бўлмаган қувурда эса бу ҳолат Rе=2300 бўлганда юз беради). Демак, диафрагмали қувурда иссиқлик алмашиниш тахминан 4 маротаба тез боради. 8.15-расм. Турбулизация қиладиган қўшимча қувурлар: а) диафрагмали; б) дискли в) спиралли.

3. АРАЛАШТИРУВЧИ ИССИҚЛИК АЛМАШГИЧЛАР Бундай иссиқлик алмашиш ускуналари юқори самарали технологик ускуналар қаторига киради. Иссиқлик ташувчи агентларнинг тўғридан-тўғри контакти асосида иссиқлик алмашиниш юз беради, бунда ускуна деворининг термик қаршилиги бўлмайди. Шу сабабдан аралаштирувчи ускуналарда иссиқлик алмашиниш жараёнлари жадал суръатлар билан боради. Ушбу иссиқлик алмашгичлардан иссиқлик ташувчи агентларни ўзаро аралаштириш мумкин ёки технологик шарт-шароит бўйича иссиқлик ташувчи муҳитларни аралаштириш зарур бўлган ҳолатларда фойдаланилади. Кўпинча аралаштирувчи иссиқлик алмашгичлар сув буғини конденсация қилиш, сув ва газларни (одатда ҳавони) иситиш ва совитиш учун ишлатилади. Бундай ускуналар тузилишига кўра бир неча турга бўлинади: барботажли, токчали, насадкали, ичи бўш (суюқликни сочиб берадиган). Буғ ёки газнинг суюқ ҳолатга ўтиш жараёни конденсация дейилади. Нефть ва газни қайта ишлаш саноатида конденсация жараёни кенг тарқалган. Конденсация жараёни олиб бориладиган ускуналар конденсаторлар дейилади. Совитувчи агент вазифасини кўпинча сув, айрим ҳолларда ҳаво ва бошқа совуқ ташувчи агентлар бажаради. Конденсаторлар юзали ва аралаштирувчи бўлади. Юзали конденсаторларда конденсацияланаётган буғ ва совитувчи сув ўзаро иссиқлик ўтказувчи девор орқали ажратилган бўлади. Аралаштирувчи конденсаторларда эса буғ сув билан тўғридан-тўғри аралашиши натижасида конденсацияга учрайди. Буғ ва сувнинг ўзаро ҳаракатига кўра аралаштирувчи конденсаторлар қарама-қарши ва тўғри йўналишли бўлади. 8.16-расмда тўғри йўналишли аралаштирувчи конденсатор кўрсатилган. Конденсатор қобиғи 1 га қопқоқ 2 даги патрубка 3 орқали конденсацияланиш лозим бўлган буғ киритилади. Совитувчи сув сопло 4 орқали сочиб берилади. Иситилган сув конденсат ва

ҳаво билан биргаликда патрубка 5 орқали нам-ҳаво насоси 6 ёрдамида ташқарига чиқарилади. 8.17-расмда қарама-қарши йўналишли барометрик конденсатор кўрсатилган. Қобиқда 5-7 та токчалар бўлиб, уларда буғ ва сув ўзаро бевосита контактга ўчрайди. Токчаларда сувнинг баландлиги 40 мм га яқин бўлиб, токчалар чеккасидаги тўсиқлар ёрдамида ушлаб турилади. Токчаларнинг юзаси яхлит ёки ғалвирсимон бўлади. Кўпинча яхлит токчалар ишлатилади. Буғ пастки токчанинг тагига берилади ва юқорига қараб ҳаракат қилади. Буғ токчалар орасида сув билан аралашиши натижасида конденсацияга учрайди. Токчалар ўртасида масофа пастдан юқорига қараб камайиб боради, чунки буғнинг миқдори ҳам юқорига кўтарилган сари камаяди. Конденсаторга буғ ва совитувчи сув билан бирмунча ҳаво ҳам 8.16-расм . Тўғри йўналишли аралаштирувчи конденсатор:

1-конденсатор қобиғи; 2-қопқоқ; 3-буғнинг кириши учун патрубка; 4- сочиб берувчи сопло; 5-сув, конденсат ва ҳавони чиқариш учун патрубка; 6-насос. кириши мумкин. Ҳаво конденсаторнинг юқориги қисмидан томчи ушлагич орқали сўриб олинади. Томчи ушлагичда ҳаводан сув томчилари ажратилади; ажралган сув томчилари барометрик қувурга тушади. Барометрик қувурда конденсатордаги вакуумнинг қийматига тўғри келадиган сув устуни ушлаб турилади. Барометрик қувур ташқаридаги ҳавонинг ускунага кирмаслигига тўсқинлик қилиб, гидравлик затвор вазифасини бажаради. Конденсат ва сув барометрик идишга тушади, сўнгра ташқарига чиқариб юборилади. 8.17-расм. Қарама-қарши йўналишли барометрик конденсатор: 1-конденсатор; 2-томчи ушлагич; 3-токчалар;

4-барометрик қувур; 5-барометрик идиш. 4. РЕГЕНЕРАТИВ ИССИҚЛИК АЛМАШГИЧЛАР Бундай ускуналар бирорта иссиқлик ташувчини олдин бошқа иссиқлик ташувчи таъсирида иситилган қаттиқ жисм билан навбатма-навбат контакт қилишига асосланган. Қаттиқ жисм (насадка) қўзғалмас ва ҳаракатланувчи ҳолатда бўлиб, даврий равишда иссиқлик ташувчилар таъсирида исийди ёки совийди. Насадка сифатида ўтга чидамли ғиштлар, металл пластиналари ва шарлар, алюминий фольгаси ва бошқа материаллар ишлатилади. Қўзғалмас насадкали регенератив иссиқлик алмашгичнинг схемаси 8.18-расмда кўрсатилган. Иссиқлик ташувчилар кирадиган йўналишдаги 3 ва 4 клапанларнинг схемада кўрсатилган ҳолатида, ўнг камера 2 га қиздирилган иссиқлик ташувчи ( II ) юборилади ва насадканинг қизиши юз беради; шу пайтнинг ўзида чап камера 1 га совуқ иссиқлик ташувчи ( I ) юборилади, бунда унинг аввал қиздирилган насадка таъсирида иситиш юз беради. Маълум вақт ўтгандан сўнг клапанлар қарама-қарши томонга ўзгартирилади, бунда иссиқлик алмашиниш тескари йўналишда боради. Иссиқлик ташувчи агентлар йўналишидаги клапанлар ҳолатининг ўзгариши автоматик равишда бажарилади.

8.18-расм. Қўзғолмас қатламли регенератив иссиқлик алмашгичнинг ишлаш схемаси: 1,2-насадкали регенераторлар; 3,4-клапанлар; I ва II -иссиқлик ташувчи агентлар. Регенератив иссиқлик алмашгичларнинг бир қатор камчиликлари бор: қўшимча чанг тозалайдиган ускуналарни ўрнатиш талаб қилинади; газларни иситадиган ва совитадиган камераларни қисмлари абразив ейилишга учрайди. 5. ЮЗАЛИ ИССИҚЛИК АЛМАШГИЧЛАРНИ ҲИСОБЛАШ Юзали иссиқлик алмашиниш ускуналари ичида энг кўп тарқалган қобиқ-қувурли иссиқлик алмашгичларни лойиҳалаш учун турли ҳисоблашлар бажарилади. Ҳисоблашлар учун уч қисмдан иборат бўлади: 1) иссиқлик ҳисоби; 2) конструктив ҳисоблаш; 3) гидравлик ҳисоблаш; 4) механик ҳисоблаш; 5) техникавий-иқтисодий ҳисоблаш. Одатда бундай I 2 1 4 I II II

ҳисоблашлар бир неча вариантларда бажарилади. Танланган вариантни баҳолаш қуйидаги кўрсатгичларнинг бирортаси бўйича олиб борилади: фойдали иш коэффициенти; 1 м 2 юзага сарфланадиган энергия миқдори; энг мақбулликнинг техник-иқтисодий мезони ва бошқалар. Узлуксиз ишлайдиган, буғ-суюқлик муҳитларига мосланган қувурли иситгичнинг ҳисобини кўриб чиқамиз. Ускунанинг иссиқлик ҳисоби конструктив ва гидравлик ҳисоблашлар билан узлуксиз боғлиқликда олиб борилади. ИССИҚЛИК ҲИСОБИ Ушбу ҳисоблашдан асосий мақсад зарур бўлган иссиқлик алмашиниш юзаси F ни топишдир. F ни аниқлаш учун иссиқлик ташувчи агентларнинг сарфи, уларнинг дастлабки ва охирги ҳароратлари берилган бўлади. Бундай иссиқлик ҳисоби натижасида қуйидагилар аниқланади: 1) ўртача ҳароратлар фарқи ва иш муҳитнинг ўртача ҳарорати; 2) иссиқлик миқдори ва иш жимсларининг сарфи; 3) иссиқлик ўтказиш коэффициенти; 4) иситиш юзаси. Иссиқлик алмашгичда маълум бир эритма сув буғи ёрдамида иситилади. Ҳисоблаш учун қуйидаги бошланғич маълумотлар берилган бўлиши керак: 1) Иситилаётган эритманинг миқдори G, кг/с. 2) Эритманинг концентрацияси, %. 3) Эритманинг бошланғич ва охирги ҳароратлари t б , t 0 . 4) Иситкичнинг тури – вертикал, горизонтал, йўллар сони. 5) Иситувчи буғнинг босими, Р, Па ёки ҳарорати t, 0 С. 6) Пўлат қувурларнинг ички ва ташқи диаметри d u ва t т , мм. 7) Қувурларнинг узунлиги ℓ, м. 8) Эритманинг ҳаракат тезлиги w, м/с. 9) Иситиш юзасидан фойдаланиш коэффициенти, φ . Ҳисоблаш қуйидаги тартибда олиб борилади. Иситкичнинг ҳарорат шартларини аниқлаш. Тўйинган буғ босими Р га кўра унинг тўйиниш ҳарорати t т махсус қўлланмалардан топилади. Иситиш бошланишида ҳароратларнинг максимал (ёки катта) фарқи: Δ t ка = t т – t б . (8.1)

Иситиш охиридаги муҳит ҳароратларининг минимал (ёки кичик) фарқи: Δ t к u = t т – t 0 . (8.2) Δ t ка ва Δ t к u ларнинг қийматлари 8.19-расмдан аниқланади. Ўртача ҳароратлар фарқи қуйидаги тенглама орқали топилади: Δt ур = εΔt Δt ka − Δt ku 2,3 lg Δt ka Δt ku , (8.3) Δt ka Δt ku ∠ 2 бўлса, Δt ур ни қуйидагича аниқлаш мумкин: Δ t ўр = Δt ка+Δt ки 2 . (8.4) Иситилаётган муҳитнинг ўртача ҳарорати: t = t т – Δ t ур (8.5) Иситилаётган эритманинг физик катталикларини топиш. Ўртача ҳарорат (ва эритманинг концентрацияси) бўйича махсус қўлланмалардаги жадваллардан фойдаланиб, берилган иссиқлик ташувчи агентларнинг физик катталиклари топилади: 1) қовушоқлик μ , Па·с ёки ϑ , м 2 /с; 2) зичлик ρ , кг/м 3 ; 3) солиштирма иссиқлик сиғими с, Ж/(кг·К); 4) иссиқлик ўтказувчанлик λ , Вт/(м·К); 5) ҳарорат ўтказувчанлик a , м 2 /с; 6) Прандтл сони Pr = ϑ a .

8.19-расм. Юзали иссиқлик алмашгични ҳисоблашга доир. Иссиқлик миқдори ва буғ сарфини аниқлаш. Суюқликни иситиш учун кетган иссиқлик миқдори (Вт) қуйидаги тенглама ёрдамида топилади: Q = х G c ( t 0 – t б ) , (8.6) бунда х = 1,02 ÷ 1,05 – иссиқлик йўқотилишини ҳисобга олувчи коэффициент; G – суюқлик сарфи, кг/с; с – эритманинг ўртача солиштирма иссиқлик сиғими, Ж (кг·К); t 0 – суюқликнинг охирги ҳарорати, 0 С; t б – суюқликнинг бошланғич ҳарорати, 0 С. Буғ сарфи (кг/с) қуйидаги тенглама орқали аниқланади: D = Q i−θ , (8.7) i – иситувчи буғнинг энтальпияси, Ө - конденсатнинг энтальпияси, Ж/кг; θ= tT−(2÷ 50C ) . i – махсус қўлланмалардан берилган буғ босими Р бўйича олинади. Иссиқлик ўтказиш коэффициентини аниқлаш. Бир ва кўп қаватли текис юзалар учун иссиқлик ўтказиш коэффициенти К, Вт/(м 2 ·К) қуйидаги тенглама орқали ҳисобланади:

K = 1 1 α1 +∑ rg+ 1 α2 , (8.8) бу ерда α 1 ва α 2 – ҳароратлари юқори ва паст бўлган иссиқлик ташувчи агентлар учун иссиқлик бериш коэффициентлари, Вт/(м 2 ·К); ∑ rg – девор (девор ва ифлосликлар қатламлари билан биргаликда) термик қаршиликларининг йиғиндиси, (м 2 ·К)/Вт. Цилиндрсимон юзаларни ҳисоблашда, агар қувурнинг ички диаметри d u ни унинг ташқи диаметри d т га нисбати du dТ ¿0,5 ¿ бўлган шароитда, К ни ҳисоблашда (8.8) тенгламадан фойдаланиш мумкин. Бошқа ҳолатларда цилиндрсимон юзалар (қувурлар) учун иссиқлик ўтказиш коэффициенти К R 1 м қувур узунлигига нисбатан олинади В m /( м·К ) ва қуйидаги тенглама билан аниқланади: K R= π 1 α1du +∑ 1 2λln dT du + 1 α2dT +∑ r3 d3 , (8.9) бу ерда λ – девор материалининг иссилик ўтказувчанлик коэффициенти, Вт/(м·К); r 3 – ифлосликларнинг термик қаршиликлари, (м 2 ·К)/Вт; d 3 – қувурнинг ифлосликлар билан қопланган диаметри, м. Деворлардаги ифлосликларнинг иссиқлик ўтказувчанлиги (1/ r 3 ) иссиқлик ташувчининг турига, унинг ҳароратига ва тезлигига ҳамда девор материалига, иситувчи муҳитнинг ҳароратига, ускунанинг тозаланмасдан ишлайдиган даврига (қисқа қилиб айтганда, чўкма ёки коррозия маҳсулотининг турига) боғлиқ бўлади. r 3 нинг қийматларини фақат тажриба йўли билан аниқлаш мумкин. Ифлосликларнинг иссиқлик ўтказувчанлиги (1/ r 3 ) тўғрисидаги тахминий қийматлар тегишли адабиётларда келтирилган. Масалан, ўрта сифатли ифлосланган сув учун девордаги ифлосликнинг иссиқлик ўтказувчанлиги 1/ r 3 = 1400÷1860 Вт/(м·К).

Иссиқлик бериш коэффициентлари α 1 ва α 2 критериал тенгламалар ёрдамида топилади. Масалан, бизнинг мисол учун баландлиги Н бўлган вертикал қувурлар ўрами ташқи юзасида буғдан деворга берилаётган иссиқлик бериш коэффициенти α 1 қуйидаги тенглама билан аниқланади:α= 1,15 4 √ λ3ρ2rg μΔ tH . (8.10) Конденсатнинг физик-кимёвий катталиклари α, μ, ρ юпқа қатлам (пленка) нинг ўртача ҳарорати tпл= tT+tg 2 бўйича топилади. Конденсацияланиш иссиқлиги r тўйиниш ҳарорати tT га қараб аниқланади. Ҳароратлар фарқи қуйидаги айирмага тенг: Δ t = tT−tg . (8.2) бу ерда tg – деворнинг ҳарорати. Агар иситиш қувурлари горизонтал бўлса, бунда буғнинг қувур деворларига иссиқлик бериш коэффициенти қуйидагича аниқланади: α=0,728 4 √ λ3ρ2rg μΔ td . (8.11) бу ерда d – қувурнинг диаметри. Деворлардан иситилаётган муҳитга иссиқлик бериш коэффициенти ҳаракат режимига кўра ҳар хил критериал тенгламалар ёрдамида топилади. Ҳисоблаш тенгламасини топиш учун аввал Рейнольдс мезони R е аниқланади. Сўнгра тегишли критериал тенглама танланади. Масалан, турғун турбулент режимда ( Re ≥10 4 ) тўғри қувур ичидаги мажбурий ҳаракат пайтидаги иссиқлик бериш коэффициенти α 2 ни аниқлаш учун қуйидаги критериал тенгламадан фойдаланиш мумкин: Nu = 0,023 Re 0,8 Pr 0,4 (8.12) ёки

αd Э λ = 0,023 ( wd Э ϑ ) 0,8 ( cμ λ ) 0,4 , (8.13) бу ерда d Э = 4 S /П – эквивалент диаметри, S – оқим кўндаланг кесимининг юзаси, П – кесимнинг ҳўлланган периметри (думалоқ кесимли қувурлар учун d Э қувурнинг ички диаметрига тенг бўлади); w – иссиқлик ташувчи муҳитнинг ўртача тезлиги; λ, ϑ , с, μ – иссиқлик ташувчи агентнинг физи-кимёвий катталиклари, уларнинг сон қийматтлари муҳитнинг ўртача ҳарорати бўйича тегишли қўлланмалардан топилади. (8.12) тенгламаси тўғри қувур узунлиги ℓ ни унинг диаметри d га нисбати ℓ/ d >50 бўлган шароит учун натижа беради. Оралиқ режим учун (2300< Re <10 4 ) аниқ тенгламалар ишлаб чиқилмаган. Тахминий ҳисоблашлар учун қуйидаги тенгламадан фойдаланса бўлади: Nu = 0,008 Re 0,9 Pr 0,43 . (8.14) Ламинар режим учун ( Re <2300) қуйидаги критериал тенгламадан фойдаланиш мумкин: Nu = 0,17 Re 0,33 Pr 0,43 Gr 0,1 ( Pr Pr g) 0,25 , (8.15) бу ерда Gr = gl 3βΔt ϑ2 - Грасгоф мезони; ℓ – аниқловчи геометрик ўлчам (қувур учун – унинг диаметри, текис вертикал юза учун – унинг баландлиги); β – суюқликнинг ҳажмий кенгайиш коэффициенти; Δt – девор ва суюқлик (ёки тескари) ҳароратлари оралиғидаги фарқ; Pr – суюқликнинг ўртача ҳароратлари бўйича ҳисобланган Прандтл сони. Pr g – суюқликнинг девор ўртача ҳарорати бўйича ҳисобланган Прандтл сони. Сўнгра α нинг қиймати Нуссельт мезони орқали топилади: α = Nu λ l . (8.16)

Шундай қилиб, α 1 нинг қиймати тўғридан-тўғри (8.10) ёки (8.11) тенгламалар орқали топилади. α 2 нинг қийматини топиш учун энг аввал Нуссельт мезонининг сон қиймати суюқлик ҳаракатининг режимига кўра (8.12), (8,14) ёки (8.15) критериал тенгламалар ёрдамида аниқланади. Сўнгра Nu нинг сон қийматига асосан α 2 (8.16) ифода бўйича ҳисоблаб чиқилади. Ва ниҳоят К нинг қиймати (8.8) ёки (8.9) тенгламалар ёрдамида аниқланади. Иситиш юзасини топиш. Иссиқлик алмашгичнинг иситиш юзаси F (м 2 ) иссиқлик ўтказишнинг умумий тенгламасидан топилади:F = Q KΔt ур . (8.17) Бу юза учун қабул қилинган иситкичнинг схемаси қувурларнинг диаметри ва узунлигига кўра жойлаштирилади. Иситиш юзасини жойлаштириш иситкичнинг конструктив ҳисобини ташкил этади. КОНСТРУКТИВ ҲИСОБЛАШ Констуктив ҳисоблашнинг мақсади иссиқлик алмашиниш ускунасининг асосий ўлчамларини топишдан иборат. Бунда қуйидагилар аниқланади: ускуна қувурли қисмининг ўлчамлари, қувурларнинг сони, тўрда қувурларнинг жойлашуви, ускунанинг диаметри, унинг баландлиги, патрубкаларнинг диаметри. Ускуна қувурли қисмининг ўлчамларини аниқлаш. Битта йўлдаги қувурларнинг кўндаланг кесимини топамиз: fT= G ρw , (8.18) бу ерда G – суюқликнинг сарф, кг/с; ρ – суюқликнинг зичлиги, кг/м 3 ; w – суюқликнинг тезлиги, м/с. Битта йўлдаги қувурларнинг сони: n1= fT 0,785 du2 , (8.19) d u – қувурнинг ички диаметри, м.

Ҳамма йўллардаги қувурларнинг узунлиги: L= F π⋅dхҳn1 , (8.20) бу ерда F – иситкичнинг иситиш юзаси, м 2 , d Ҳ – қувурларнинг ҳисоблаш учун қабул қилинган диаметри, м; d Ҳ – қиймати α 1 ва α 2 нинг нисбатларига боғлиқ. Агар α 1 ≈ α 2 бўлса d Ҳ = 0,5( d n + d T ), α 1 >>α 2 бўлса, d Ҳ = d n , α 1 <<α 2 бўлса d Ҳ = d T . Йўллар сони: Ζ = L ℓ , (8.21) бу ерда ℓ – қувурларнинг қабул қилинган узунлиги ( ℓ = 1 ÷ 3м). Тўрда жойлашган қувурларнинг умумий сони: n = zn 1 . (8.22) Қувурларнинг тўрда жойлашуви. Қувурларнинг тўрда уч ҳил усул билан жойлаштирилиши мумкин: тўғри олтибурчакларнинг қирралари бўйлаб ; квадратларнинг томонлари бўйлаб; концентрик айланалар бўйлаб. Кўпинча биринчи усулдан фойдаланилади. Бунда тўрдаги қувурларнинг сони қуйидагича аниқланади: n 0 = 3 a(a−1)+1= 3 4 (б2−1)+1 , (8.23) a - катта олтибурчакнинг битта томонида жойлашган қувурлар сони; б = 2 a -1 – катта олтибурчакнинг диагонали бўйлаб жойлашган қувурлар сони. Қувурлар олтибурчакларнинг қирралари бўйича жойлаштирилганда тўрнинг бир қисми фойдаланилмай қолади. Шу сабабли a >8 бўлганда, қўшимча яна m миқдордаги қувурларни жойлаштириш имконияти пайдо бўлади. Бунда умумий қувурларнинг сони кўпаяди: n = n 0 + m . (8.24) Одатда m = (0,1÷0,18) n .

Ускуна қобиғининг ички диаметрини аниқлаш. Қобиқ ичига жойлаштирилган қувурли тўрнинг майдони қуйидаги тенглама орқали топилади: Ф = Ф Ф + Ф Э = Ф Ф ψ , (8.25) бу ерда Ф Ф – қувурлар томонидан эгалланган фойдали майдон; Ф Э – қувурлар жойлашмаган эркин майдон; Ψ – қувур тўридан фойдаланиш коэффициенти; олтибурчакли қирралари буйича жойлаштирилганда Ψ=0,6 – кўп йўлли, Ψ=0,9 – бир йўлли ускуналар учун. Битта қувурнинг фойдали майдони (8.20-расм) t 2 sinα га тенг ( t – қуврларнинг жойланиш қадами, α=60 0 – қувур қаторларининг марказий чизиқлари ҳосил қилган бурчак). Бунда ҳамма қувурлар n учун қувурли тўрнинг майдони: Ф = nt 2sin α ψ . (8.26) 8.20-расм. Битта қувур учун тўрнинг фойдали майдонини аниқлашга доир. (8.20) тенгламага асосан битта йўлли қувурларнинг иситиш юзаси (d Ҳ =d T бўлганда): F = n π d T ℓ . (8.27)

бундан n = F πd Tℓ . (8.28) Агар Ф = πD 0 2 4 ҳисобга олинганда қобиқнинг ички диаметри D 0 (м ҳисобида) қуйидаги тенглама билан аниқланади: D0=0,635 t dT√ Fd Tsin α ℓψ . (8.29) Ускуналарнинг тўла баландлигини топиш. Иссиқлик алмашиниш ускунасининг баландлиги (ёки узунлиги) қуйидаги тенглама билан топилади: Н = ℓ + 2 б + 2 h , (8.30) бу ерда ℓ – қувурларнинг узунлиги; б – тўрнинг қалинлиги, м; h – кирувчи ва чиқувчи камераларнинг баладлиги, м. Патрубкаларнинг диаметрини аниқлаш. Патрубкаларнинг ички диаметри берилган муҳитнинг сарфига ва ҳаракат тезлигига қараб аниқланади: D П = √ 4V πw , (8.31) бу ерда V – муҳитнинг ҳажмий сарфи, м 3 /с; w – муҳитнинг ҳаракат тезлиги, м/с. Ҳисоблаш учун қуйидаги тезлик қийматларидан фойдаланиш мумкин: суюқликлар 0,1÷2,5 м/с; газлар 2÷20 м/с; сув буғи 15÷60 м/с. ГИДРАВЛИК ҲИСОБЛАШ Гидравлик ҳисоблашдан асосий мақсад иссиқлик алмашиниш ускуналаридаги ишқаланиш ҳамда маҳаллий қаршиликларни енгиш учун

кетган босимни ва иш муҳитини ускунадан ўтказиш учун керак бўлган қувватни топишдан иборат. Қобиқ-қувурли иссиқлик алмашгичнинг қувурли қисми ҳамда кўндаланг тўсиқлари бўлмаган қувурлараро бўшлиғи учун гидравлик қаршилик (∆Р, Па) ни қуйидаги тенглама орқали аниқлаш мумкин: ΔP = ΔP U+ΔP MK = λΖℓ dЭ ρw 2 2 +∑ ξρw 2 2 , (8.32) бу ерда ΔP U - ишқаланиш қаршиликларини енгиш учун йўқотилган босим, Па; ΔP MK - маҳаллий қаршиликларни енгиш учун йўқотилган босим; λ – ишқаланиш коэффициенти; ℓ – қувурларнинг битта йўли узунлиги, м; Z – йўлларнинг сони; d Э – эквивалент диаметр, м; ρ – суюқлик ёки газнинг зичлиги, кг/м 3 ; w – оқимнинг тезлиги, м/с; ξ - маҳаллий қаршилик коэффициенти. Ишқаланиш коэффициенти λ муҳитнинг ҳаракат режимига ва қувур деворларининг ғадир-будирлик даражасига боғлиқ. Ламинар режимда (Re<2300) ғадир-будирлик ишқаланиш коэффициентига амалий жиҳатдан таъсир қилмайди ва думалоқ кесимли қувурлар учун λ нинг қиймати қуйидаги тенглама билан топилади: λ = 64 Re . (8.33) Турбулент режимда (2300<Rе<10 4 ) гидравлик текис қувурлар (шиша, мис, қўрғошин) учун: λ = 0,316 Re 0,25 . (8.34) Гидравлик ғадир-будир қувурлар (пўлат, чўянли) учун турбулент режимда (Re>2300) λ ни ҳисоблаш учун қуйидаги тенгламадан фойдаланилади: 1 √λ =− 2ℓg [ ε 3,7 +( 6,81 Re ) 0,9 ] . (8.35)

Re>10 5 бўлганда турбулент режим ўта ривожланган бўлиб, λ нинг қиймати Re га боғлиқ бўлмай қолади. Бундай ҳолат автомодел режим деб юритилади. Ушбу режимда λ нинг қиймати қуйидаги тенглама орқали аниқланади: 1 √λ = 2ℓg 3,7 ε , . (8.36) бу ерда ε =R/d Э – қувурнинг нисбий ғадир-будирлиги; d Э – қувурнинг эквивалент диаметри; R – қувур ғадир-будирлигининг ўртача баландлиги. Маҳаллий қаршиликлар коэффициентининг қийматлари тажриба йўли билан аниқланади ва тегишли қўлланмаларда берилган бўлади. Қобиқ- қувурли иссиқлик алмашиниш ускуналари учун ҳисоблашлар пайтида маҳаллий қаршиликлар коэффициентининг қийматларини қуйидагича олиш мумкин: Қ у в у р л и б ў ш л и қ Кирувчи ёки чиқувчи камера 1,5 Йўллар ёки секциялар оралиғида 180 0 га бурилиш 2,5 Қувурларга кириш ёки улардан чиқиш 1,0 Қ у в у р л а р а р о б ў ш л и қ Қувурлараро бўшлиққа кириш ёки ундан чиқиш 1,5 Қувурлараро бўшлиқдаги тўсиқ орқали 180 0 га бурилиш 1,5 Қувурлараро бўшлиқда 90 0 га бурилиш 1,0 Иссиқлик алмашгич учун ΔP нинг қиймати аниқлангандан сўнг, суюқликни ускуна орқали ҳайдаш учун керак бўлган насоснинг истеъмол қуввати ( N , кВт) топилади: N= GΔP 1000 ρη , (8.37) бу ерда G – суюқликнинг сарфи, кг/с; ρ – суюқликнинг зичлиги, кг/м 3 ; ∆Р – насос томонидан ҳосил қилинадиган босим фарқи, Па; η-насоснинг фойдали иш коэффициенти. Иссиқлик алмашиниш ускуналарини лойиҳалашда иссиқлик, конструктив ва гидравлик ҳисоблашлардан сўнг механик ҳисоблашлар

амалга оширилади. Ускуналарни механик ҳисоблаш йўллари тегишли адабиётларда берилган, шу сабабли бу усул устида тўхталмаймиз. Ушбу ҳисоблашлар одатда бир неча вариант бўйича олиб борилади. Бу вариантларнинг қайси бири мақсадга мувофиқ эканлигини аниқлаш учун техник-иқтисодий ҳисоблашлар қилинади.

Адабиётлар рўйхати 1. Скобло А.И., Молоканов Ю.К., Владимиров А.И., Щелкунов В.А. Процессы и аппараты нефтегазопереработки и нефтехимии. – М.: Недра, 200 0 . – 677 с. 2. Молоканов Ю.К. Процессы и аппараты нефтега з опереработки. – М.: Химия, 1980. – 407с. 3. Владимиров А.И., Щелкунов В.А., Щелкунов В.А., Круглов С.А. Основные процессы и аппараты нефтегазопереработки (краткий справочник). – М.: Нефть и газ, 1996. – 155 с. 4. Фарамазов С.А. Оборудование нефтеперерабатывающих заводов и его эксплуатация. – М.: Химия, 1978. – 352 с. 5. Рябов В.Д. Химия нефти и газа. – М.: Техника, 2004. – 287 с. 6. Коннова Г.В. Оборудование транспорта и хранения нефти и газа. – Ростов-на-Дону: Феникс, 2006. – 126 с. 7. Грищенко А.И., Галанин И.А., Зиновьева Л.М. и др. Очистка газов от сернистых соединений при эксплуатации газовых месторождений. – М.: Недра, 1985. – 270 с. 8. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 1. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 496 с. 9. Справочник нефтехимика. В двух томах. Том 2. Под редакцией Огородникова С.К. – Л.: Химия, 1978. – 592 с. 10. Фукс И.Г., Холодов Б.П. Нефть, газ и продукты их переработки. – М.: Нефть и газ, 1994. – 163 с.

Похожие

Иссиқлик ўтказиш асослари

Фаввора қудуқларининг устки ускуналари

Бурғилаш ускуналари ва механизмлари

Нефть ва газни қайта ишлаш жараёнлари ва ускуналари

Кимёвий реакторлар