Ер ва унинг қобиқлари - Геология - Рефераты

Ер ва унинг қобиқлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

266 KB

Ер ва унинг қобиқлари Режа: 1. Ернинг умумий тавсифи 2. Ернинг сейсмотомографик модели. Геосфералар 3. Ернинг иссиқлик майдони 4. Ернинг магнит майдони 5. Ер пўстининг кимёвий таркиби

1. Ернинг умумий тавсифи Ернинг шакли. Ер шаклини эллипсоидга яқин деб билишнинг сабаби шундаки, агар эллипсоид айланасини Ер шаклига устма - уст қўйилса, у ҳолда океан юзаси баробарлигида олинган геоид чизиғига яқинлашади. Демак, Ер шаклини эллипсоид шаклига яқин бўлган геоид деб қабул қилинган (расм). Геоиднинг луғавий маъноси Ер ўзига хос шаклга эга демакдир. Уни биринчи бўлиб 1873 йилда немис физиги Листинг фанга киритган. Ҳақиқатдан ҳам Ер юзаси ғоят нотекис бўлиб, ўзига хос шаклга эга. Унинг энг баланд нуқтаси (Ҳимолай тоғидаги Жомолунгм чўққиси, 8848 м) билан энг чуқур ботиқ жой (Тинч океанидаги Мариан чўкмаси (11022 м) ўртасидаги фарқ 19870 м ни ташкил этади. У ҳеч қандай геометрик шаклларга тўғри келмайди. Ернинг бундай шаклда бўлишига асосий сабаб, унинг бир неча миллион йиллар давомида Қуёш ва ўз ўқи атрофида айланиши ҳамда ер юзасидаги ҳаво, сув, Ер ичидаги битмас - туганмас энергия таъсири остида бўлишидир. Сўнгги космик тасвирлар таҳлилидан келиб чиқиб, Ернинг шимолий қутбий радиуси жанубий қутбий радиусига нисбатан 21 км узун эканлиги аниқланган. Шунга асосланиб Ернинг шакли уч ўқли эллипсоид ёки кардиоид (юнонча: юракка ухшаш) деб аташ қабул қилинган. Эрамиздан икки аср олдин қадимги юнон олими Эратосфен Ернинг катталигини биринчи бўлиб ўлчаган. Эратосфен кундуз соат 12 да Қуёш нури ҳосил қилган ер юзасидаги бурчакни скафис (скафис - юнонча сўз бўлиб, масофа ўлчов асбоби) асбоби билан ўлчаб, сўнгги хулосасида Ер айланаси 250000 стадий (ёки 39500 км), радиусини 6290 км деб аниқлаган. Эратосфен аниқлаган Ер радиуси ҳозирги вақтда аниқланган маълумотдан 88 км, айланаси эса 575,7 км камроқ чиққан.

Энг сўнгги кузатиш- лар натижасида Ер катталигини қуйидаги миқдорий бирликлар би-лан белгилаш қабул қилинган: экваториал радиуси 6378,245 км, қутбий радиуси 6356,863 км, Ернинг ўртача радиуси 6371,110 км. Экватор айланаси эса 40075,7 км га тенг. Ернинг майдони 510 млн.км 2 , ўртача зичлиги 5,517 г/см 3 га тенг. Сайёрамиз юзасининг катта қисми (70,8%) сув билан қопланган, қуруқ-лик эса 29,2% ни ташкил этади. Дунё океани ўзаро боғланган туртта: Тинч, Атлантика, Ҳинд ва Шимолий муз океанларидан иборат. Қуруқлик олтита: Шимолий Америка, Жанубий Америка, Африка, Евросиё, Австралия ва Антарктида қитъаларидан иборат. Океан билан қуруқликнинг нисбати Шимолий яримшарда 61:39% бўлса, Жанубий яримшарда - 81:19% га тенг. Ернинг ташқи қобиқлари атмосфера, гидросфера ва биосферадан иборат бўлиб, улар ер пўсти шаклланишида муҳим ўринни эгаллайди. Бу қобиқлар бир-бири билан доимо ўзаро алоқадорликда бўлиб, Ернинг қаттиқ қобиғи билан материя ва энергия алмашинувида фаол иштирок этади. Атмосфера - ернинг газсимон ҳаво қатламидир. Атмосфера массасининг кўпгина қисми (90%) 16 км ли оралиқда жойлашган. Атмосфера уч қисмдан: тропосфера, стратосфера ва ионосфералардан ташкил топган (20- расм). расм. Ер шарининг фазодан кўриниши.

Тропосфера – атмосфера моддасининг аксарият қисмини (80%) ташкил этиб, қалинлиги 8-12 км га, экваторда эса 17 км га тенг, ҳаво ҳарорати бир хилда эмас. Стратосфера - 50-55 км гача бўлиб, ҳарорати юқори, унинг таркибида тирик организмлар фаолиятида ўта муҳим ўринни эгаллайдиган озон қатлами (25-30 км) жойлашган. Ионосфера - мезосфера, термо-сфера, экзосфераларга бўлинади. Ҳарорати жуда юқори (2000°С) бўлиб, унда ҳаво ультрабинафша нурлар таъсирида ионлашган ҳолатдадир. Атмосфе- ранинг юқори чегараси 1300 км. гача боради. Ундан юқори қисми-нинг таркиби сайёра-лараро бўшлиқ тарки-бига яқиндир. Атмосферанинг асосий кисми азот, кислород, аргон ва углероддан ташкил топиб, улар қуруқ ҳавонинг 99,9% га тенг. Ер юзасидаги жараёнларга катта таъсир этадиган атмосферанинг таркибий қисми намлик ҳисобланади. Атмосферадаги ҳаво массаси доимо ҳаракатда бўлиб, Ер юзасининг турли қисмларидаги ҳароратнинг текис тақсимланмаслигига сабабчи бўлади. расм. Атмосферанинг вертикал кесмаси.

Атмосферанинг тропосфера қобиғида кечадиган кўпгина табиий ҳодисалар об-ҳаво ва иқлимни юзага келтиради. Об-ҳаво - атмосферанинг табиий ҳолати бўлиб, шамол, ҳарорат, босим ва намлик билан белгиланади. Бу хусусиятларнинг маълум табиий-географик шароитдаги кўп йиллик ҳолати иқлимни ташкил этади. Иқлим юқори намгарчиликка ва ҳароратга эга бўлган гумид (тропиклар), юқори ҳароратли, қуруқ арид (чўл ва саҳролар) ва совуқ ҳароратли, нам нивал (баланд тоғликлар ва қутб зоналари) минтақалардан ташкил топган. Гидросфера. Бу қобиқнинг юқори чегараси очиқ ҳолатдаги сув ҳавзаларининг сатҳи билан белгиланади. Қуйи чегараси эса унчалик аниқ бўлмай, сувнинг газ ҳолатда бўлиш чегарасидан (374°К) ўтади. Гидросфера таркибида турли табиий хусусиятни намоён қилувчи табиий сувларнинг учта тури мавжуд. Булар океан ва денгиз сувлари, қуруқлик сувлари ҳамда музликлардир. Оралиқ ҳолатни ерости сувлари ташкил этади. Гидросферанинг умумий массасининг 1370 млн.км 3 ини (86,5%) океан сувлари, 0,5 млн.км 3 ни қуруқлик сувлари, 22 млн.км 3 ини қуруқликдаги музлар, 196 млн.км 3 ни эса ерости сувлари ташкил этади. Атмосферага нисбатан гидросферадаги горизонтал табақаланиш аниқ чегарага эга, яъни қуруқлик сувлари асосан чучук, океан ва денгиз сувлари эса шўр сувлар ҳисобланади. Океан сувларининг ҳар литрига 35 г туз тўғри келади. Қуруқлик ва денгиз сувлари кимёвий таркибига кўра кескин фарқланади: денгиз сувларида Nа + > Мg 2+ > Са 2+ ; Сl - > SО 4 2- > НСО 3 - ; қуруқлик сувларида Мg 2+ < Nа + < Са 2+ ; С1 - < SО 4 2- < НСО 3 - . Кўриниб турибдики, бу сувларда асосий ионлар тескари пропорционал ҳолатдадир. Ернинг гидросфера қобиғидаги сувлар Қуёш нури таъсирида доимий ҳаракатда бўлиб, узлуксиз айланма ҳаракат қилади. Айланма ҳаракатдаги сувларни қуйидаги бўлимларга ажратиш мумкин: атмосфера, океан ва

литосферадаги (каттиқ қобиқдаги), биоген (тирик организм таркибидаги) ва маиший-хўжалик сувлари. Атмосфера каби гидросфера ҳам Ердаги мураккаб жараёнларни ҳаракатга келтирувчи кучлардан бири ҳисобланади. Биосфера - Ернинг органик ҳаёт ривожланган қисмини бирлаштирувчи қобиқдир. Биосфера гидросферани тўлиқ, литосферанинг юқори ва атмосферанинг қуйи қисмини қамраб олади. Тирик организмларнинг (биосфера) яна бир асосий хусусияти шундан иборатки, у ҳар йили 3651011 т углеродни ва 15011 т сувни ўзлаштириб, 266 млрд. т эркин кислород ажратиб чиқаради. Бунда Дунё океанидаги биомасса атмосферадаги эркин кислороднинг асосий генератори ҳисобланади. 2. Ернинг сейсмотомографик модели. Геосфералар Ернинг ички тузилишини ўрганиш мураккаб масала ҳисобланади. Шу мақсадда фойдаланиладиган усуллар бевосита ва билвосита турларга бўлинади. Бевосита турига табиий очилмаларда (дарёлар ва жарликларнинг бортлари, ёнбағирлар) ва сунъий қазилган тоғ лаҳимларида (разведка канавалари, шурфлари, карьерлар, бурғи қудуқлари) тоғ жинслари ва структураларни бевосита ўрганувчи геологик усуллар киради. Бу усулларнинг ўрганиш чуқурлиги ушбу тоғ лаҳимларининг чуқурлиги билан белгиланади. Энг чуқур бурғи қудуғи Кола яриморолида қазилган бўлиб, унинг чуқурлиги 12261 м ни ташкил этади. Ернинг ички қобиқлари тўғрисида ксенолитлар - магма суюқлиги билан ер юзасига олиб чиқилган чуқурлик тоғ жинслари баъзи тушунчалар беради . Масалан, Лесото кимберлит трубкасида (Жанубий Африка) 250 км чамаси чуқурликда ётувчи тоғ жинсларининг вакили сифатида қаралувчи қўшимчалар топилган. Ҳозирги вақтда Ер қаърига юзлаб ва минглаб километр чуқурликка кириб борувчи ва у жойдаги моддалардан намуна олиб чиқувчи техника воситалари

мавжуд эмас. Шунинг учун ҳам сайёрамизнинг чуқурликдаги тузилиши космологик ва геофизик маълумотларни таҳлил қилишга асосланган , яъни фазо жисмлари (биринчи навбатда метеоритлар ва Ой) ёки Ернинг физик майдонлари ҳамда моделлаштиришга асосланган билвосита усуллар ёрдамида тадқиқ қилинади. Ернинг ички тузилиши ҳақидаги асосий маълумотларни қуйидаги геофи зик усуллар ёрдамида олинади : • Зилзилалар ёки портлатиш орқали ҳосил қилинган сунъий қайишқоқ тебранишларни қайд этувчи сейсмик ; • Оғирлик кучи майдонларини ўрганишга асосланган гравиметри к ; • Ернинг магнит майдонини ўрганувчи магнитометри к ; • Сайёрамизнинг иссиқлик майдонини ва унинг юзасида иссиқлик оқимининг зичлигини ўрганувчи геотерми к ; • Ер қаърининг электр ўтказувчанлигини ўрганувчи электрометри к тадқиқотлар. Бундай усулларнинг орасида зилзилалар таъсирида вужудга келадиган қисқа вақтли, 1 0 - 20 минут давомида амалда бутун сайёрамизни ёриб кирувчи сейсмик тўлқинлар майдонини ўрганувчи сейсмик усул асосийси саналади. Зилзилалар ўчоғида вужудга келган сейсмик тўлқинлар муҳит заррачаларининг қайишқоқ сурилиши йўли билан барча йўналишлар бўйича муайян тезликда тарқалади. Тўлқинлар тарқалиш хусусиятларига қараб бўйлама ва кўндаланг турларга бўлинади . Бўйлама тўлқинлар тўлқин тарқалиш йўналишида қайишқоқ ҳажмий уйғонишни (тебранишни) узатиши билан характерланади . Кўндаланг тўлқинлар тўлқин тарқалиш йўналишига перпендикуляр ҳолда қайишқоқ ҳажмий уйғонишни (тебранишни) узатиши билан олдингисидан фарқ қилади. Бўйлама тўлқинлар к ўндаланг тўлқинлар га қараганда катта тезликка эга. Бундан ташқари кўндаланг тўлқинлар суюқ муҳитда тарқалмайди. Умуман олганда сейсмик тўлқинлар оптика қонунларига бўйсунади – муҳитлар чегарасида турли тезликда тарқалувчи қайишқоқ тўлқинлар қайтади ва синади . Натижада тўғри тўлқинлар билан бир қаторда қайтган ва синган тўлқинлар ҳам қайд этилади. Қайтган ва синган тўлқинлар бу чегаралар ҳолати

тўғрисида ишончли ахборот манбаи бўлиб ҳисобланади ва Ернинг ички тузилишини ўрганишда кенг фойдаланилади . Улар Ер қаърида муҳитларни яққол ажратувчи чегаралар борлиги тўғрисида далолат беради ва тўлқинларнинг ҳаракат вақти ва тарқалиш тезлигидан фойдаланиб геосфера чегараларининг ётиш чуқурлигини аниқлаш имконини яратади. Ернинг ички тузилиши тўғрисидаги маълумотларнинг энг муҳим манбалари бўлиб сейсмик тўлқинларни келтириб чиқарувчи зилзилалар саналади. Дунёдаги сейсми к станци яларнинг сони кун сайин ошиб бормоқда. Бу эса, бир томондан, Ер қаъри тўғрисидаги маълумотлар ҳажмининг ошишига олиб келади ва, иккинчи томондан, олинаётган маълумотларни қайта ишлаш учун тез ишловчи компьютерлардан фойдаланишни тақозо этади . Бу эса сейсмик томография деб номланувчи усуллар мажмуасининг ривожланишига олиб келди . Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, биржинсли (гомоген) муҳитда сейсмик тўлқинлар тўғри чизиқ ҳолида тарқалади ва қайд этувчи станцияларга ҳисобланган вақтда етиб боради. Бир жинсли бўлмаган (гетероген) муҳитларда бошқача ҳол кузатилади. Сейсмик тўлқинлар аномал масса билан учрашганда ўз тезлигини ё оширади, ёки секинлаштиради, бунда тўлқинлар қайд этувчи станцияга ҳисобдаги вақтдан олдин ёки кечикиб келади. Шу йўсинда Ер қаъридаги нобиржинсликлар топилади. Сейсмологик маълумотларга кўра ҳозирги кунда Ер бағрида йигирматача ажратувчи чегара қайд этилади ва улар умумий тарзда Енинг концентрик зонал қатламли тузилиши тўғрисида далолат беради. Бу чегаралар орасида иккитаси : континентларда 30-70 км чуқурликларда ва океанлар остида 5-10 км да ётувчи Мохоровичич юзаси (Мохо ёки оддий М) ҳамда 2900 км чуқурликдаги жойлашган Вихерт - Гутенберг юзаси асосий саналади. Бу чегаралар сайёрамизни учта асосий қобиқларга ёки геосфераларга ажратади: • ер пўсти - Мохоровичич юзаси устида жойлашган Ернинг ташқи тош

қобиғи; • Ер мантияси - Мохоровичич (юқоридан) ва Вихерт - Гутенберг (пастдан) юзалари билан чегараланган оралиқ силикатли қобиқ; • Ер ядроси - Вихерт - Гуттенберг юзасидан пастда жойлашган сайёрамизнинг марказий танаси. Бу асосий чегаралардан ташқари геосфералар ичида асосан моддаларнинг бир турдан иккинчи турга фазовий ўтиши ва хоссаларининг ўзгариши билан ифодаланган бир қатор иккинчи даражали ажратувчи чегаралар мавжуд. Чуқурликдаги зоналарнинг моддий такиби ҳақида бевосита маълумотларнинг йўқлиги билвосита, биринчи навбатда сейсмологик маълумотлардан фойдаланишни тақозо этади. Сейсмологик маълумотлар бир қатор чегаравий шартларни (зичлик ўзгаришининг ўртача қиймати ер пўсти учун - 2,7 г/см 3 ва ялпи Ер учун - 5,52 г/см 3 , Ернинг айланиш ўқига нисбатан инерциянинг кузатиш моментидаги массаларнинг тақсимланишини ва б .) ҳисобга олганда, Ер моддалари зичлигининг чуқурлик ошиши билан ўзгаришини ҳисоблаб топиш имконини беради . Бу маълумотларга таянган ҳолда турли чуқурликларда босим ва ҳароратнинг қийматини баҳолаш мумкин. Ернинг ички тузилишида унинг ташқи «тош» қобиғи - ер пўсти алоҳида ўринни эгаллайди (21-расм). Чунки Ердаги барча тирик организмларнинг фаолияти, турли геологик жараёнлар, хилма-хил фойдали қазилма конлари айнан шу қобиқда мужассамланган. Ер пўстининг қалинлиги ҳам бир хилда эмас. Тоғли ўлкаларда у 60-70 км, текисликларда 35-45 км, океан остида эса 5-10 км ни ташкил этади. Бу қатламларда сейсмик тўлқинларнинг тарқалиш тезлиги ва тоғ жинслари зичлиги турличадир.

Ернинг мантияси энг йирик геосфер а саналади. У сайёра ҳажмининг 83% ва массасининг 66% га яқинини ташкил этади . Ер пўсти ва манти я орасидаги чегара одатда бўйлама сейсмик тўлқин-лар тезлиги нинг 7,5 - 7,6 д ан 7,9 - 8,2 км/с гача кескин ошиши орқали ифодаланган ва у Мохоровичич юзаси номи билан аталади . О кеан ларда бу чегара кучли ўзгаради. К онти-нент ларда ер пўстининг мантияга ўтиши жуда мураккаб кўринишга эга бўлиб, баъзи ҳолларда битта эмас, балки бир неча чегаралар кузатилади. Бу фазавий ўзгаришлар туфайли М юзасининг бир сатҳдан иккинчисига “сакраши” деб талқин қилинади. Мохоровичич юзасидан 670 км чуқурликдаги чегарагача ташқи ва ундан 2900 км гача ички мантия ажратилади (22-расм). Ташқи мантия 410 км чуқурликдан ўтувчи яхши ифодаланган ички сейсмик сатҳга эга бўлиб, бу чегара уни иккига бўлади. Мохо чегарасидан 410 км чуқурликкача борадиган устки қатлам Гуттенберг қатлами (В қатлам) дейилади. Унда сейсмик тўлқинлар ўтиш тезлигининг чуқурлик ошган сари тезлашиб бориши ва унинг пастки қисмида эса, аксинча, бирмунча сусайиши (3 %га) кузатилади. Бу мантия моддасининг юмшаган, қисман (бир неча фойизгача) суюлган ҳолатдалигидан далолат беради. Гуттенберг қатламининг бу қисми астеносфера (кучсиз қобиқ) номини олган. расм. Ер ички тузилишининг модели.

Гуттенберг қатламининг устки қисми ер пўсти билан биргаликда ягона қаттиқ қобиқни - литосферани ташкил этади. Том маъноси билан литосфера ўзига хос геосфера бўлиб, мантиянинг қолган қисмидан астеносферанинг фаол қамбари билан ажралган. Литосфера ва астеносфера биргаликда Ерда тектоник жараёнлар кечадиган тектоносфер ани ташкил этади . Литосфера ва астеносфера – бу табиий, аниқроғи реологи к тушунчадир . Улар ўзларининг қовушоқлиги билан фарқ қилади. Литосфера қаттиқ ва мўрт, астеносфера эса анча пластик ва ҳаракатчандир . Ўрта океан тизмасининг ўқ қисмида литосфе ра ва астеносфер а орасидаги чегара баъзи жойларда атиги 34 км чуқурликда жойлашган , яъни ли - тосфера фақат ўзининг устки қисмидангина иборат . Океанларнинг четларига қараб литосфера қалинлиги ўзининг остки қисми, асосан мантиянинг устки қисми (литосфера мантияси) ҳисобига ошиб боради ва континентлар билан чегарасида 80-100 км гача етиши мумкин. Континентларнинг марказий қисмида, айниқса Шарқий Европа ёки Сибир сингари қадимий платформаларнинг қалқонлари остида литосферанинг қалинлиги 150-200 км гача ва ундан ортиқ (Жанубий Африкада - 350 км); баъзи маълумотларга кўра у 400 км гача боради, яъни амалда бутун Гутенберг қатлами лиосфера таркибига киради. Континентларнинг бундай вилоятлари учун кўпинча бир-бирининг устида жойлашган бир неча қатлам кузатилади ҳамда горизонтал йўналишда уларнинг узлуклилиги тахмин қилинади. Астеносфера қатламларининг (линзаларининг) ётиш чуқурлиги 100 дан бир неча юз километрларгача ўзгаради.расм. Ернинг кесмаси.

Гуттенберг қатламидан пастдаги 410-670 км оралиқда Голицин қатлами (С қатлами) жойлашган бўлиб, у чуқурлик ошган сари сейсмик тўлқинлар тезлигининг жуда кескин ошиши билан характерланади. Уни ўрта мантия ёки мезосфера - ташқи ва ички мантия орасидаги оралиқ зона деб ҳам аташади. Голицин қатламида қайишқоқ сейсмик тўлқинлар тезлигининг 9 дан 11,4 км/ с ошиши мантия моддаси зичлигининг тахминан 10% га ўзгариши билан тушунтирилади. Бу ҳол минералларнинг қайта ўзгариши - бир минералнинг атомлари зичроқ жойлашган иккинчисига: оливиннинг - шпинелга, пироксеннинг - гранатга ўтиши билан боғлиқ. Петрологи к ва экспериментал маълумотлар бу қатламни асосан гранатдан таркиб топган деб ҳисоблашга имкон беради . Қатлам кимёвий таркибининг муҳим компонент и бўлиб сув саналади, унинг миқдори 1 % га яқин . Ички мантия 670 км чуқурликдан бошланади ва Ернинг радиуси бўйича 2900 км гача боради. Ташқи ва ички мантия чегараси бўлиб 670 км чуқурликдаги сейсмик бўлим ҳисобланади. У бутун сайёра бўйича кузатилади ва сейсмик тўлқинлар тезлигининг сакраб ошиши ва ички мантия моддаси зичлигининг ошиши билан далилланади. Бу сатҳ мантия жинслари минерал таркибининг ўзгариш чегараси бўлиб ҳам ҳисобланади. Ички мантияга мос келувчи босим ва ҳароратда моддалар ҳолати бўйича ўтказилган экспериментлар шуни кўрсатадики, қуйи мантия ўрта матния минералларининг янада ўзгариши маҳсулотлари бўлган перовскит (MgSiO 3 ) ва магнезиовюстит (Fe,Mg)O дан такиб топган бўлиши лозим. Қуйи мантия икки қатламдан - D' (670-2700 км) ва D" (2700-2900 км) иборат. Улардан биринчиси бўйлама ва кўндаланг тўлқинларнинг чуқурлик сари ошиб бориши билан характерланади. Унда сейсмик тўлқинларнинг тарқалиш тезлиги сайёра учун максимал кўрсаткичга етади: бўйлама тўлқинларники 13,6 км/с, кўндаланг тўлқинлар тахминан 7,3 км/с. 2700-2900 км чуқурликда унинг остки юзаси яқинида ўзининг хоссалари билан оралиқ D' қатламидан фарқ қилувчи қобиқча (D" қатлами)

ажратилади. Бунда бўйлама тўлқинлар тарқалиш тезлигининг бирмунча пасайиши кузатилади ва у Ернинг ташқи ядросига ўтишдаги ўзгаришлар натижаси ҳисобланади. Ташқи ядро билан бевосита туташган D" қатлами унинг таъсирига учрайди, чунки ядро ҳарорати мантиянинг ҳароратидан анча ортиқ. Бу қатлам Ер юзасига йўналган ва мантия орқали ўтувчи плюмлар деб аталувчи иссиқ масса оқимини туғдиради деган тахминлар бор. Улар Гавай ороллари , Исландия ва б . каби йирик вулканизм вилоятларини ҳосил қилади. D" қатламининг устки чегараси аниқланмаган, унинг сатҳи ядро юзасидан 300 км гача ўзгариши мумкин. Бу қатлам совиётган ядродан мантияга энергиянинг нотекис ўтишини акс эттиради . Ер ядроси сайёра ҳажмининг 17 % ва массасининг 34 % ни ташкил этади. Ҳажм ва масса улушларининг бундай нисбати ядро ва мантия табиий параметрларидаги кескин фарқ билан тушунтирилиши мумкин. Вихерт – Гутенберг чегарасида жойлашган ядро ва мантия чегарасида бўйлама тўлқинлар тезлигининг 13,7 дан 8,1 км/с гача кескин пасайиши, кўндаланг тўлқинларнинг сўниши ва моддалар зичлигининг 5,5 дан 10 г/см 3 гача сакраб ўсиши кузатилади. Кўндаланг сейсмик тўлқинлар бу чегарадан пастга ўтмайди. Сейсмотомография маълумотлари бўйича ядро юзаси нотекис бўлиб, амплитудаси 56 км гача борадиган пастликлар ва баландликларни ҳосил қилади. Ядронинг тузилишида уч элемент ажратилади: ташқи ядро (Е қатлами), ички ядро (G қатлами) ва оралиқ қобиқ (F қатлами). Қалинлиги 2080 км ли ташқи ядро кўндаланг сейсмик тўлқинларни ўтказмайди, бу унинг суюқ ҳолатдалигидан дарак беради. Ташқи ядродаги конвекция Ер магнит майдонини келтириб чиқаради деб тахмин қилинади . Радиуси 1250 км га тенг ички ядро катта зичликка эга - 12,1-13,4 г/см 3 . Ички ядронинг таркиби темирникелли (Fe 0,9, Ni 0,1) ҳисобланади. Бу ерда босим 360 ГПа, ҳарорат эса 6500-6800 °С га боради. Ташқи ва ички ядролар

орасидаги оралиқ қатлам олтингугуртли темирдан - троилитдан (FeS) таркиб топганлиги эҳтимол қилинади. Оралиқ қатлам F - нисбатан юпқа қобиқ бўлиб, унинг қалинлиги 40 км га яқин. 3. Ернинг иссиқлик майдони Ер совуқ осмон жисмлари жумласига киради . Космик бўшлиққа ташқаридан оладиганига нисбатан кам иссиқлик беради . Унинг юзасига Қуёшдан келаётган улкан энергети к оқим таъсир этади . М. Д. Хуторск ий маълумотлари бўйича у 5,5 • 1024 Дж/ йилга тенг бўлиб, ўзининг хусусий иссиқлиқ оқимига нисбатан 10 минг марта кўп . Бу энергиянинг 40 % га яқини синиб, космик бўшлиққа қайтади . Қолган қисми атмосфер а , гидросфер а ва биосфер ани иситишга сарф бўлади. Фақат 2% энергиягина тоғ жинсларининг нураши, чўкинди жинсларнинг ҳосил бўлишига сарф бўлади, органик моддаларда ва ёнувчи фойдали қазилмаларда тўпланади. Қуёш энергияси Ернинг энг устки қатламининг ҳароратини белгилайди ва у иқлимнинг суткалик ва фаслий ўзгаришини таъминлайди. Ҳароратнинг суткалик ўзгариши 12 м чуқурликкача, фаслий ўзгариши эса 30 м гача таъсир кўрсатади. Тоғ жинсларига ҳароратнинг фаслий ўзгариши таъсир этмайдиган чуқурликдан пастки сатҳ доимий ҳарорат қамбари ёки нейтрал қатлам дейилади. Ҳароратнинг фаслий ўзгариши таъсир кўрсатувчи юза қатламининг бутун ҳажми гелиотермозона дейилади. Ундан пастки қатламларда ҳарорат Ернинг ички энергетик ресурслари билан белгиланувчи ички қисмида геотермозона жойлашган. Нейтрал қатламнинг гипсометрик сатҳида тоғ жинсларининг ҳарорати шу ҳудуднинг ўртача йиллик кўрсаткичига тенг. Масалан, у Ўрта Осиё учун 20 0 С, Тайм ир учун 13°С га тенг . Минтақага боғлиқ ҳолда домий ҳарорат қамбари турли чуқурликларда жойлашган бўлади .

1868 йили инглиз физиги У. Томсон (лорд Кельвин) ташаббуси билан шахта ва бурғи қудуқларида чуқурлик сари ҳароратнинг ўзгариши тизимга солинган. Бунда ҳар 100 м да ҳарорат ўртача 2,5 - 3,5°С га ошиши аниқланди . Шундан бошлаб геотермия аниқ далилларга асосланган бўлди . Ер иссиқлик майдонининг бош геотермик параметр лари бўлиб: - геотермик градиент; -геотермик босқич; -иссиқлик ўтказиш коэффициенти; -иссиқлик сиғими ; -иссиқлик оқимининг зичлиги ; -иссиқлик генераци яс и катталиги кабилар ҳисобланади . Геотермик градиент тоғ жинслари ҳароратининг масофа бирлигида ўзгаришини ифодалайди. Геотермик градиентга тескари бўлган катталик геотермик босқич дейилади. У ҳарорат 10° га ошиши кузатиладиган оралиқни белгилайди. Б. Гуттенберг маълумотларига кўра геотермик градиент ер шарининг турли нуқталарида сезиларли фарқ қилади. Унинг максимал қиймати минимал қийматидан 15 мартадан ортиқ бўлиб, бу минтақаларнинг эндоген фаоллигини ва улардаги тоғ жинсларининг турлича иссиқлик ўтказиш хусусиятларини кўрсатади. Қадимий Шарқий Европа платформасининг кристалли қалқонида қазилган Кола ўта чуқур бурғи қудуғининг (ЎЧБ) 11 км чуқурлигида ҳарорат 200°С ни ташкил этган бўлиб, бу кўрсаткич геотермик градиент 18°С ва геотермик босқич 55 м га тенглигини кўрсатади. Геотермик градиентнинг энг юқори қиймати океан ва континентларнинг ҳаракатчан зоналарида, паст қиймати эса континентал пўстлоқнинг энг турғун ва қадимий участкаларида кузатилади. Градиентларнинг ўзгариши кўпинча 1 км да 20 дан 50°С гача оралиқда, геотермик босқичники эса 15-45 м диапозонда амалга ошади. Ер шари учун ўртача геотерми к градиент 1 км да 30°С н и , геотерми к босқич эса 33 м ни ташкил этади .

Геотермик градиент Ер иссиқлик майдонининг муҳим параметри саналади, аммо у маълум вақт оралиғида жинс ҳажмидан қанча миқдорда иссиқлик ўтиши тўғрисида тўлиқ тушунча бермайди, яъни Ернинг иссиқлик сарфини характерламайди. Зеро, бир хил ҳарорат градиентида турлича иссиқлик ўтказиш қобилиятига эга бўлган жинслар орқали турлича иссиқлик миқдори ўтади. Тоғ жинсларининг иссиқлик ўтказиш хусусияти иссиқлик ўтказиш коэффициентини (К) характерлайди ва у ҳарорат градиенти 1 га тенг бўлганда вақт бирлигида ўтувчи иссиқлик миқдорига тенг бўлади. Тоғ жинсларининг иссиқлик ўтказиш коэффициенти уларнинг моддий таркиби ва тузилишининг қуйидаги хусусиятларига боғлиқ: - таркибидаги минералларнинг хоссалари ва уларнинг ўзаро м у носабатига ; - кристалларнинг кристалланиш даражаси (аморф, нотўлиқ кристалли жинслар тўлиқ кристаллиларига нисбатан иссиқлик ўтказиши ёмонроқ бўлади) ва ўлчамларига; - жинс таркибига кирувчи фазалар (қаттиқ, суюқ, газсимон) нисбатига. Бошқа барча тенг шароитларда жинснинг сувга тўйинганлиги унинг иссиқлик ўтказиш қобилиятини оширади; - тоғ жинсларининг текстуравий, хусусан иссиқлик ўтказишини пасайтирувчи, айниқса, бўшлиқлари газ билан тўлган ғоваклигига. Ғоваклар бўшлиғининг структураси ҳам муҳим аҳамиятга эга. Иссиқлик майдонига иссиқлик оқимининг зичлиги тўлиқ характеристика беради. Қадимий платформ аларнинг иссиқлик оқими нисбатан бир хил ва унинг зичлиги 35 д ан 55 мВт/м 2 гача . Сибир платформ асининг шимолий қисми учун исиқлик оқими 21 мВт/м 2 дан паст . Платформа ҳудудларидаги рифт ботиқликлари қамбарида иссиқлик оқимининг қиймати ўртача 70-80 мВт/м 2 , баъзан 165 мВт/м 2 га боради (Байкал рифти).

Тоғ тизмалари, айниқса ёш тоғлар ҳам иссиқлик оқимининг юқори қийматига эга. Кавказ учун унинг қиймати 13 д ан 100 мВт/м 2 гача оралиқда ўзгаради . Ўрта океан тизмалари (ЎОТ) қамбарларида иссиқлик оқимининг қиймати жуда юқори (1500 мВт/м 2 гача), ўртачаси 400-600 мВт/м 2 ни ташкил этади. Т рансформ али ер ёриқлари зонасида иссиқлик оқимининг қиймати 135 д ан 360 мВт/м 2 гача боради . Иссиқлик оқимининг энг юқори қиймати Исландия, Байкал, Қизил денгиз, Шарқий Тинч океани тепаликлари, Ўрта Атлантика, Ҳинд океани тизмалари, Охота ва Япон денгизлари учун характерли. Иссиқлик оқими сайёранинг ички қисмидан фазо бўшлиғига ҳар йили 1020 Дж иссиқлик чиқаради. Бу энергия зилзилалар , вул кан фаолияти , гидротермал фаолликнинг йиллик энергиясидан 100 марта ортиқ . Иссиқлик оқими Ернинг ички қисмидан юзасига кўтарилиб чиқади ва кейинчалик икки усулда фазога тарқалиб кетади . 1. Кондуктив иссиқлик оқими сифатида (тоғ жинсларининг иссиқлик ўтказиш қобилияти ҳисобига). 2. Вулканизм жараёнлар ва гидротермал фаолиятларда иссиқликнинг конвектив чиқарилиши (23-расм). К ондуктив оқимлар билан иссиқлик чиқарилиши қуввати конвектив усулдагидан 100 баробар кўп . Иссиқлик режимидаги ра - диоактив парча - ланишнинг ҳис - саси турлича баҳоланади . Ер тарихида кейин - ги 200 млн йил ичида ярим пар - чаланиш расм. Гейзерлар орқали иссиқлик оқимининг ер юзасига чиқиши. www.ekosystema.ru

даври 106 - 107 йил бўлган 26 А1, 10 Ве, 60 Fe, 36 C1 каби қисқа даврли и з отоплар пар-чаланган . 87 Rb, 115 In, 148 Sm, 235 U, 238 U, 232 Th, 40 K каби узоқ даврли изотопларнинг миқдори камайган . Кейинги учта изотоп ҳозирги кунда ҳам Ернинг иссиқлик режимига катта ҳисса қўшади. Радиоген энергиянинг умумий миқдори (0,42)•1031 Дж ни ташкил этади. Радиоген энергиянинг ажралиб чиқиши Ер моддаларининг гравитацион дифференциациясини амалга оширган ҳамда ядро, мантия ва ер пўстининг шаклланишига олиб келган. Инсонлар яна кўп йиллар давомида ер қаърининг иссиқлигидан ўзининг хўжалик фаолиятида фойдаланади. Геотермал энергетика анъанавий иссиқлик манбаларининг йилдан-йилга реал муқобиллари бўлиб бормоқда. 4. Ернинг магнит майдони Ер – ўз айланиш ўқига нисбатан тахминан 11,5 градусга оғишган ўқ бўйича магнитланган магнит майдонига эга гигант шар. Ер нинг магнит майдони (геомагнит майдон ) тўғрисида бир неча фикрлар бор . Унинг вужудга келишига сабаб Ер ядросидаги электр токи бўлиши эҳтимолдан узоқ эмас. Сейсмологик маълумотларга кўра Ернинг ташқи ядроси суюқ тана хоссаларига эга бўлиб, унинг анча қисми бошқа элементларнинг (никел ёки олтингугурт) қўшимчаларига эга темирдан таркиб топган. Бошқа сабаблар билан бир қаторда, Ернинг айланиши ташқи ядрода плазма ҳолатидаги моддаларнинг турбулент оқимига олиб келади. Бу ҳодиса индукцион табиатдаги электр токини келтириб чиқаради ва у Ер сиртида, унинг яқинидаги бўшлиқда магнит майдонини ҳосил қилади. Геомагнит майдон нафақат Ер сиртида, балки ундан анча узоқда ҳам мавжуд бўлиб, у сунъий йўлдошлар орқали қайд этилган. Ер сиртидан узоқлашган сари геомагнит майдон Ер марказигача бўлган масофанинг кубига пропорционал ҳолда аста-секин сусайиб боради.

Магнитосфера Қуёш йўналишида чўзилган шаклга эга. Кундузги ёруғ томонидан у Ер радиусидан 814 марта узоқ масофага чўзилган. Юқори энергия заррачалари билан тўлган м агнитосфера радиацион қамбарларни ҳосил қилади . Магнит майдони таъсирида бу ерда электрон лар ва протон лар каби зарядланган заррачаларнинг ҳаракати амалга ошади . Бу заррачалар электронли ва протонли радиацион қамбарларни ҳосил қилиб, магнитосферада муайян траекториялар бўйича ҳаракатланади . Магнит мили геомагнит майдонда унинг куч чизиқларига параллел мўлжалланади . Магнит милининг учлари Ернинг шимолий ва жанубий магнит қутбларини кўрсатади. Магнит қутблари географик қутблар билан мос тушмайди. Магнит мили шимолий учининг йўналиши билан географик қутб йўналиши орасидаги бурчак магнит оғиш бурчаги дейилади. Компас мили географик қутб йўналишидан шарққа оғса шарқий (мусбат) ва ғарбга оғса ғарбий (манфий) ҳисобланади. Магнит оғиши муайян пайтда ер шарининг турли нуқтларида турлича бўлади. Магнит оғиши градусларда ўлчанади. Магнит мили Ер юзасига муайян бурчак остида жойлашган бўлади. Компас мили билан горизонтал текислик орасидаги бурчак магнит энгашиши дейилади . Агар магнит милининг шимолий учи Ер ичига мўлжалланган бўлса энгашиш мусбат ҳисобланади. Шимолий яримшар учун у мусбат, жанубий яримшар учун эса манфийдир . Магнит энгашиши 90° га тенг бўлган нуқталар магнит қутблари дейилади . Юқорида қайд қилинганидек магнит қутблар ўз ўрнида турмайди, вақтлар ўтиши билан силжиб туради. Магнит харитасида бир хил энгашишга эга нуқталарни туташтирувчи чизиқ изоклин дейилади. Нулли энгашишга эга нуқталарни туташтирувчи чизиқ магнит экватори дейилади. Магнит энгашиши I ҳарфи билан белгиланади. Геомагнит майдоннинг хусусиятлари нафақат фазода, балки замонда ҳам ўзгаради. Магнит майдонининг ўртача йиллик ўзгариши асрий вариация , бир йил учун ўзгариши эса аср йўли дейилади. Магнит оғиши асрий

вариациянинг энг юқори қийматига эга. Масалан Лондон учун кейинги 400 йилда магнит оғиши 30° дан ошган. Ер шари бўйича магнит оғиши ўзгаришини кўргазмали тасаввур этиш учун изопоралар харитаси тузилади. Изопорлар - бу бир хил аср йўли қийматига эга бўлган нуқталарни туташтирувчи чизиқлардир. Аср йўлининг катталиги вақт давомида ўзгаради ва унга ҳозирги вақтда геофизиклар катта эътибор беришади. Турли геологик эпохаларда магнит қутбларининг ўрнини аниқлаган олимлар Ер юзаси бўйлаб қутблар силжиб туради деган хулосага келишган. Бундан ташқари, магнит майдонининг инверцияси ҳам амалга ошган: шимолий ва жанубий магнит қутублари ўзаро ўрин алмашган. Инверция даврийлиги 5 дан 20 млн йилгача ўзгаради. Ҳозирги вақтда қутбларнинг ўзаро ўрин алмашиш даврлари ошиб бормоқда. Геомагнит майдоннинг манбаи ҳисобланган Ер ядросигача бўлган масофанинг узоқлиги туфайли унинг кучланганлиги ер юзасида нормал горизонтал градиентга боғлиқ ҳолда чизиқли қонун бўйича ўзгариши лозим. Реал ўлчашлар натижаси нормал ўзгаришлардан фарқ қилади. Кучланганлик нормадан паст ёки юқори бўлиши мумкин. Магнит майдони кучланганлигининг муайян жой учун кўрчаткичидан четлашуви магнит аномалияси дейилади. Унинг сабаби ер пўсти кесмасида тоғ жинслари таркибининг ўзгаришидир. Магнит аномалиялар турли қалинликлари билан ва ҳар хил чуқурликларда жойлашган нотекис магнитланган тоғ жинслари томонидан вужудга келтирилади. Шунинг учун ҳам квадрат километрнинг улушларидан (маҳаллий аномалиялар) кўплаб квадрат километрларни (минтақавий аномалиялар) эгаллаган майдонларда кузатилади. Магнит майдонининг кучланганлиги бўйича аномалиялар баъзан нормал майдонлардан бир неча баравар юқори бўлади. Масалан , Курск магнит аномалия си (КМА) нормал майдондан тўрт марта ортиқ .

Геомагнит майдон ер пўстини ташкил қилувчи тоғ жинсларига таъсир қилади. Барча моддалар уларга магнит майдонининг таъсири бўйича ферромагнитларга, парамагнитларга ва диамагнитларга бўлинади. Фақат ферромагнитларгина магнит майдон таъсирида сезиларли даражада магнитланади ва ўзлари ҳам магнитга айланади. Ферромагнитлар ташқи магнит майдон таъсиридан чиққандан сўнг ҳам ўзларида қисман магнит хоссаларини сақлаб қолади. Бу ҳодиса қолдиқ магнитланиш дейилади. Агар у кейинги даврларда тоғ жинслари Кюри нуқтасидан (модда тўлиқ магнитсизланиш ҳарорати) ортиқча қиздирилмаса ҳамда агар бирламчи магнитли минераллар иккиламчи номагнит минераллар билан ўрин алмашмаган бўлса, сақланиб қолади. Кюри нуқтасининг қиймати турли минералларда бир-биридан фарқ қилади ва у 450 д ан 700 ° С гача ўзгаради . Тоғ жинслари турли минераллар, жумладан ферромагнитлардан таркиб топган бўлади. Бундай минералларга магнетит, гематит, ильменит, титаномагнетит, пирротин ва бошқа ба ъ зи минераллар киради . Ушбу минералларга эга бўлган тоғ жинслари бирламчи қолдиқ магнитланишга эга бўлади . Ернинг магнит майдони геофизика, атмосфера физикаси, астрофизика ва бошқалар сингари кўпчилик фанларнинг ўрганиш объекти ҳисобланади. Геология ва геофизикада геомагнит майдонидан ер пўстининг муайян майдонларининг геологик тузилишини (магнитометрик суратга олишнинг турли хиллари), чуқурлик геологик тузилишни (магнитотеллурик зондлаш), ёндош жинслардан ўзининг магнит хоссалари билан катта фарқ қилувчи фойдали қазилма конларини қидиришда фойдаланилади. 5. Ер пўстининг кимёвий таркиби Ернинг устки тош қобиғи - ер пўсти - таркиби ва келиб чиқиши турлича бўлган тоғ жинсларидан тузилган. Ҳар қандай тоғ жинси муайян

минералларнинг мажмуасидан таркиб топган бўлади, минераллар эса ўз навбатида кимёвий элементлар ёки уларнинг табиий бирикмаларидан иборат. Шундай қилиб, ер моддаси ташкил топишининг мураккабланиш тартибида қаралса қуйидаги тоифалар қаторидан иборат бўлади: кимёвий элемент - минерал - тоғ жинси. Қуйида айнан шу тартибда ернинг моддий таркиби кўриб чиқилади. Ер пўстининг кимёвий таркиби тўғрисидаги кўпроқ ишончли маълумотлар бевосита ўрганиш мумкин бўлган унинг устки қисмига (16-20 км чуқурликкача) тааллуқли. Ер пўстининг кимёвий таркиби, унинг макон ва замонда ўзгариш қонуниятлари масалалари билан ҳали нисбатан ёш бўлган геокимё фани шуғулланади. Ҳозирги замон геокимёсининг маълумотларига кўра ер пўстида 93 та кимёвий элемент аниқланган. Уларнинг кўпчилиги турли изотопларнинг аралашмасидан иборат. Фақатгина 22 та кимёвий элемент (масалан, натрий, марганец, фтор, фосфор, олтин) изотопларига эгамас ва шунинг учун оддий элементлар дейилади. Ер пўстида кимёвий элементлар жуда нотекис тақсимланган. Кимёвий элементларнинг тарқалиши бўйича олиб борилган дастлабки кўламли тадқиқотлар америкалик геохимик Ф. Кларк томонидан ўтказилган. Турли тоғ жинсларининг 6000 та кимёвий таҳлилини математик йўл билан қайта ишлаб чиқиб Ф. Кларк ер пўстида 50 та энг кенг тарқалган кимёвий элементларнинг ўртача миқдорини аниқлаб чиққан. Илк бор 1889 йилда чоп этилган Ф. Кларк маълумотларига кейинчалик олимлар томонидан аниқлик киритилган. 1-жадвалда турли тадқиқотчилар бўйича ер пўстида энг кенг тарқалган элементларнинг кларки кўрсатилган. Келтирилган маълумотлар шуни кўрсатадики, ер пўстининг 98 % дан ортиқроғини ташкил этувчи бош элементлари бўлиб О, Si, Al, Fe, Ca, Na, К, Mg ҳисобланади. Уларнинг орасида биринчи ўринни кислород эгаллайди ва унинг ҳиссаси ер пўсти массасининг деярли ярмига тенг келади ва ҳажмининг 92 % га яқинини ташкил этади.

Кимёвий элементларнинг тарқалиш даражаси даврий системада тутган ўрни билан боғлиқ . Ўз вақтида Д. И. Менделеев таъкидлаганидек , ер пўстида энг кенг тарқалган элементлар даврий системанинг бошланишида жойлашган . Унда тартиб рақамининг сони ошиб бориши билан элементларнинг тарқалиши нотекис камайиб боради . Масалан, дастлабки 30 элементларнинг кларки камдан-кам ҳолларда фойизнинг юздан биридан кам бўлади ва одатда фойизнинг ўндан бир улушлари ёки бутун фойизлар билан ифодаланган. Қолган элементларда камдан-кам ҳолларда фойизнинг мингдан бир улушигача кўтарилувчи кичик кларклар устуворлик қилади. жадвал Ер пўстида энг кенг тарқалган элементларнинг оғирлик кларки Элемент лар Ф.Кларк бўйича (1924) А.П.Внногра - дов бў йича (1962) В.Мейсон бўйича ( 1971) А.А.Ярошев - ский бўйича (1988) 0 49,52 49,13 46,60 47,90 Si 25,75 26,00 27,72 29,50 Аl 7,51 7,45 8,13 8,14 Fе 4,70 4,20 5,00 4,37 Мg 1,94 2,35 2,09 1 ,79 Ca 3,29 3,25 3,63 2,71 Nа 2,64 2,40 2,83 2,01 К 2,40 2,35 2,59 2,40 H 0,88 0,15 - 0,16 Тi - 0,61 - 0,52 С - 0,36 - 0,27 S - - 0,10 Мn - - 0,12 Шундай қилиб, ер пўстида енгил элементлар устуворликка эга ва у оғир металлар билан бойиган бошқа ички геосфералардан фарқ қилади.

Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, кимёвий элементларнинг тарқалиши тўғрисидаги бизнинг тасаввуримиз ҳар доим ҳам уларнинг ҳақиқий кларкига тўғри келавермайди. Масалан , м ис, рух , қўрғошин каби одатдаги элементлар кам ҳисобланувчи цирконий ва ванадий дан кларки бир неча марта кам . Бундай номувофиқликнинг сабаби ер пўстида кимёвий элемент ларнинг юқори концентраци я — кон ҳосил қилишидаги турлича хоссасидадир. Ер пўстининг кимёвий таркиби геологик вақт давомида ўзгариб борган ва у ҳозиргача давом этмоқда. Кимёвий таркибининг ўзгаришидаги асосий сабаб бўлиб қуйидагилар саналади: - муайян элементларнинг радиоактив парчаланиш жараёнларида ўз- ўзидан ер пўсти шароитларида бардошлироқ бўлган бошқа элементларга айланиши; - бир геосферадан бошқа геосферага кимёвий элементларнинг миграциясига олиб келувчи Ер моддаларининг давом этаётган дифференциация жараёнлари. Ер пўсти кимёвий элементларнинг атомлари бир-бири билан турли кимёвий бирикмалар ҳосил қилади. Уларнинг ер пўстида учраш шакллари етарли даражада хилма-хил, аммо кимёвий элементлар асосан минерал шаклда мавжуд. Бунда баъзилари мустақил минерал турларни ташкил қилади, бошқалари эса бошқа минералларнинг кристалл панжарасига қўшимча тариқасида киради.

Адабиётлар : 1. Jo`liev. A . X ., Chiniqulov . X . Umumiy geologiya ( Oliy o ` quv yurtlarining geologiya fakulteti talabalari uchun darslik ). Тошкент, «Университет», 2005. 2. Общая геология: учебник. Под редакцией профессора А. К. Соколов ского. Т 1 . М.: КДУ, 2006. 3. Общая геология. Под редакцией А.К.Соколовского. Том 2. Пособие к лабораторным занятиям, М .: , 2006. 4. Историческая геология: учебник для студ. высш. учеб. за веде ний /Н.В.Короновский, В.Е.Хаин, Н.А.Ясаманов. — 2-е изд., пе рераб. и доп. — М. : Издательский центр «Акаде мия», 2006. 5. Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. Т., 2007. 6. Исломов О.И., Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий геология. Т., 1971. 7. Шораҳмедов Ш.Ш. Умумий ва тарихий геология. Тошкент, 1985. 8. Шораҳмедов Ш.Ш., Қодиров М.Ҳ. Умумий ва тарихий геоло гиядан лаборатория машғулотлари учун қўлланма. Т., 1988. 9. Хаин В.Е. Геология. М., 1993. 10. Қодиров М.Ҳ., Шораҳмедов Ш.Ш. Геологиядан амалий машғулотлар. Т., 1994. 11. Жўлиев А.Х., Соатов А., Юсупов Р. Геология асослари. Т . 2001. 12. Chiniqulov Kh. Litologiya (darslik). Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2008.

Похожие

Ер ости сувларининг баланси ва запаси

Ер ости сувларининг пайдо булиши ва таснифномалари

Ер шарининг шакли, тузилиши ва иссиклик режими

Нефт ва унинг таркиби

Ер ости сувларнинг классификацияси