XVIII asrning ikkinchi yarmi XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo tarixiy geografiyasi - География - Рефераты

XVIII asrning ikkinchi yarmi XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo tarixiy geografiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

XVIII asrning ikkinchi yarmi XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo tarixiy geografiyasi Reja: 1. Xonliklarning geografik o’rni 2. Axolining etnik tarkibi 3. Xonliklarning xujaligi 4. Xonliklarda ma``muriy boshqaruv 5. Turkistonning Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va O’rta Osiyo siyosiy-hududiy chegarasininng o’zgarishi. 6. XIXasrning 2-chi yarmida o’zbek xonliklarining Rossiya bilan munosabatlari keskinlashuvi.

Xonliklarning geografik o’rni O’rta Osiyo sharkiy Yevropa bilan juda kadim zamonlar-dan bizning eramiz boshlanmasdan ilgariek iktisodiy aloka boglangan edi. Bu alokalar keyingi davrlarda xam mavjud bulib, X asrda ayniksa Xorazm, Markaziy osiyo, Xazar xokonligi bilan u orkali esa, Rus bilan yakindan ikti-sodiy va siesiy alokalar kilgan. Mugullar xokimiyati davrida karvon savdosi ancha avj olgan Rus yilnomalarida XVI11asrda nijniy novgorodda kupgina Buxoro va Xiva savdogarlari yashaganligi xakida eslatib utiladi. Markaziy osiyo bilan asosan Volga buyi axolisi savdo kilgan 1-chi urinda Astraxanliklar keyin Kozonliklar, Nijniy Novgorodliklar, Saratovliklar kuprok pasad axolisi va Astraxan garnizonining mayda xarbiylari (otlik va pieda, tirandozlar va sokchilar, tupchilar) savdo kilgan-lar. Markaziy osiyo bilan savdo kiluvchi kupdan kup rus sav- dogarlari orasida boy Moskvalik savdogarlar mexmonla-ri va a``zolari ajralib tarar edi. XVIII asr oxiri XIXasr boshlarida Samarkand Buxoro amirligining markazi edi. Amirlik Eron, Xiva va Kozok tuzumlari bilan chegaralangan edi. Zarafshon, Kashkadare voxalaridan tashkari Surxondare viloyati xozirgi Tojikiston xududidagi Xisor, Xujand, Panjob, Panjikent va Zarafshon daresining yukori kismi, Turkmanistonning Murgobgacha bulgan barcha erlari, Nurota erlarining bir kismi, Chorjuy, Karshi, Karki, Balx, Shaxrisabz, Kitob kirgan XVIII asr 2-chi yarmida Buxoro amirligining mus-taxkamlanishi davlat tarkokligini tamomila tugutaolmadi. Yakin atrofda amir xokimiyatiga buysunmaydigan bir kator bekliklar erlari mavjud edi. Masalan, Jizzax va Uratepa xamda boshka mustakil va yarim mustakil tumanlar Buxoro xalki utrok va kuchmanchilardan iborat edi. XVI11asrning 2-chi yarmidan boshlab mamlakatda xujalik muayyan darajada Buxoro amirligining axolisi usa boshladi. Axoli soni XIXasr boshlarida sal kam 2 million kishiga etdi. Buxoro amirligininng tarkibiga kirgan barcha xudud-larda deyarli kup millatli xalklar yashardi. Amirlik axolisi tarkibiga kupgina elatlar kirar va ularning kupchiligini uzbeklar tashkil etardi. Kup sonli Tojiklar va turk karluklar, arablar,

eronliklarning avlodlari bulgan Marvliklar, muminlar va boshkalar ya``ni juxutlar va xindular utrok edi. Kichik va urta juzlardan chikkan kozoklar Buxoro amirligining shimoliy sharkida yashardi. Amirlikda shuningdek,Rossiya fukarosi bulgan 3000ga yakin tatarlar xam yashardi. Buxoro amirligining xalki utrok va kuchmanchilardan iborat edi. Kuchmanchi va yarim kuchmanchi axoli asosan Kashkadare va Zarafshon vodiy-sida joylashib kolgan. Kuchmanchi uzbeklarning kupgina kabilalarning avlodlaridan tarkib topgan ayrim maxal-liy turk kabilalarining avlodlari xususan, xitoy-kipchoklar markazlari shuningdek, amudarening ung soxili buylab,Chorjuydan boshlab,Turkmanlar xamda Kozoklar xam yarim kuchmanchi axoli bulib kolaverishadi. XIXasr urtalarida Xonliklarning barcha axolisining umumiy soni chamasi ikki yarim million kishidan ortik bulgan. Geografik jixatdan Xorazm uzaro katta kum saxrosi bilan bulingan Amudare suvi bilan sugorishadigan suv buyi deb nomlanuvchi va Kopetdog en boglaridagi tog buyi deb nomlanuvchi viloyatlardan tashkil topgan edi. XIXasrning boshidagi ma``lumotlarga karaganda "Xiva xonligining xududi 19 ming kv.millionga etib bu erda 900 000ga yakin axoli yashaydi" Xorazmga tegishli erlar 70 tu-manga bulingan edi. Xiva xonligining chengaralari bar-karor emas edi. Davlatdagi va kushni mamlakatlardagi siesiy axvolga karab uzgarib boradi. Xonlik kozok xon- larining erlari Eroon va Buxoro amirligi bilan chega-radosh edi. Xiva xonligining xududi XIXasrning butun 1-chi yarmi mobaynida doimo uzgarib turgan Turkman ko-rakalpok axolisi yashaydigan yangi tumanlar va viloyatlar xonlik tarkibiga kushilib Xiva xonligi chegaralari ancha kengaygan. Xiva xonligining axolisi 350-500 000 kishidan ibo-rat edi Utrok uzbek axolisi 65%, turkmanlar 28% bulib, kolgan axolini kozoklar va korakalpoklar tashkil etardi. Uzbeklar kabila-kabila urug-urug bulib,voxani shimo-liy kismida asosan Amudare tarmok ezgan mansabida joylashgan. Xonlik xududida jami 20 ta uzbek kabilasi bulib,ular orasida kungirot, mangit, nayman, kipchok, kiet kabilalari eng kuchli va kup sonli kabilalar edi. 1924 yilgi tekshirish vaktida Xiva shaxrida 4029 xo-nadon borligi aniklangan XIX asr feodal Xiva xonligida 140000 tagacha axoli xonadon bulgan. Axoli soni

belgi-langanda rus statistiklari xar bir xonadon 5 kishi deb xisoblangan. Shaxar axolisi 50 000 jondan iborat bu-lib,ulardan 25000tasi Xiva shaxrida yashar edi. Kukon xonligi XVI11asr oxiri XIXasrning 1-chi yar-mida shimolda Rossiya bilan garbda Xiva va Buxoro bilan janubda koratepa darvoz va kulob bilan sharkda Sharkon xonligi tarkibiga kuyidagi viloyat va shaxarlar kiradi. Sirdarening sul soxili bilan korategin oraligidagi Kukon viloyati Sirdarening ung soxilidan to Olatovgacha bulgan Namangan viloyati, Xujand shaxri, Xujand bilan Toshkent oraligidagi Uratepa viloyati xonlikning eng shimoliy viloyati. Bundan tashkari xonlikning tarkibiga Balxash kuli bilan Sirdarening yukori okimi oraligi erdagi erlar kiradi. Billur togining garbidagi korate-gin kulob, shugnon singari bir kator togli tumanlar xam Kukon xonligiga tegishli edi. Bu erlar Kukonliklarga XIX asrning 30 chi yillarida buysundirilgan bulsada, ular tez-tez kuldan ketib, Buxoro amirligi ixtieriga utib turardi. Kukon xonligining axolisi shu asrlarda 3000 ga yakin edi. Shu davrda Kukonda 80000, Toshkentda 60000 kishi yashagan Kukon xonligining axolisi asosan Uzbeklar, to-jiklar, kirgizlar, kozoklar, uygurlar, korakalpoklardan iborat edi. Bu erda oz mikdorda Yaxudiy-lar,xindlar,tetorchilar va boshka elatlarning vakillari xam yashar edilar. Utrok axolining kupchiligi uzbeklar bulib, ularning asosiy kismi bu erga XIXasr 1-chi yar-mida va undan oldin kuchib kelishgan edi. XVI11asrning 1-chi yarmidagi siesiy vokealar ayniksa, Buxoro xonli-gidagi majoralar Toshkent, Markaziy osiyoni shimoliy sharkiy tuplamlariga bostirib kelishi axolining Fargona vo-diysiga kuchib kelishiga sabab buldi. Xisor singari Fargona xam geografik jixatdan kulay joylashgan bulib, turli majoralardan chetrokka turganligi sababli turli kuplab kishilar shu tomonlarga kuchib kelishardi. Kukon xonligi axolisining kup sonli guruxini kadimgi axoli avlodlari tashkil etgan. Ulardan bir kismi etnik tarzi va tili tojik tilini salab koyaga va togga yakin xamda Pomirninng tog dexkonchilik viloyatlarida kisman Tosh-kent viloyatida yashagan Fargona vodiysidagi murakkab etnik tarkibning eng kup sonli axoli guruxini turkiy-lar tashkil etgan. Ular Toshkent viloyati-da,Yettisuvda,kozok dashtlarining janubiy kismida yasha-gan. Bu guruxningg umumiy nomi xuddi Xiva dashtdek

"sart"bulgan kirgizlar va kuchmanchi uzbeklar xam ular bilan korishib ketib utroklashgan. Ming urugiga mansub uzbeklar ilgarirok utroklashgan. Musurmonkul kipchok mingboshi lavozimini egalaganda, Sheralixon xokimiyati davridan (1842-1845y) siesiy mavkei kuchli bulgan kip-choklar xam yarim kuchmanchi xalklar jumlasiga kirgan. Birok axoli musurmonkul kipchokning jazosini beradi. Kirgizlar xam kuchmanchi edi Xorazmdan kuchib kelgan ko- rakalpoklar xam kuchmanchi edi. Turkistonning Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va O’rta Osiyo siyosiy-hududiy chegarasininng o’zgarishi. Nikolay 1 O’rta Osiyoni bosib olishi zarurligini to-bora kuprok uylay boshladi. Uning O’rta osiyo xonliklari bilan munosabatlari kozoklar masalasi xal kilinaet-ganligi sababli keskinlashib ketdi. 1824yil kichik juz rus tobeligiga utsada, ayrim ovullar ruslarga buysun-maydi. Kozok erlariga Xiva va Kukon xonlari da``vo ki-lishadi Ruslar 1834yil Novo-Aleksandrovsk (mangishlok) va 1835 yil Orek va Trolitsk urtasida istexkomlar kura-di. Ruslarninng bu siesati 1837 yil Sulton Kosim ugli boshchiligidagi kozoklarning kuzgolon kutarishiga sabab buldi. Kozoklar kuzgoloni esa, V A Perovskiy uchun 1839 yil Xivaga karshi yurish uyushtirishga bir baxona buldi. Nikolay 1 xam uning rejasini kullab-kuvvatladi. Perovskiy otryadi muvoffakkiyatsizlikka uchrab, yarim yuldan ortga kaytdi. 1847 yil Sirdare mansabida Raim istexkomi kurildi 1848 yil nixoyat 1837 yili boshlangan Keshdagi Kosimov kuzgoloni bostirildi. Shu tarika ko-zoklar buysundirilib, Kukon, Buxoro va Xiva erlari uchun yul ochildi. 1852 yil Blaremberg otryadi Ok machitni bosib olishga urindi lekin uddasidan chika olmadi. 1851 yil Orenburg general-gubernatori bulgan Perovskiy 1853 yilda O machitni bosib oldi va bu erda Sirdare mudofaasi vu-judga keltirildi. 1847 yili Yettisuvda Kopol istexkomi kurildi 1850-1854 yillar ruslar Ili orti ulkasini egallab, 1854 yili Vernyiy istexkomiga asos solindi. 1853-1856 yillardagi Krim urushi ruslarni Markaziy osiyodan chalgitdi Ruslar Krim urushidan sung, Kavkaz bilan ovora bulib kolib, Markaziy osiyodan yana

chalgib koldi. 1860 yilda Ruslar Markaziy osiyoga nisbatan faol xarakatla-rini boshlab yuborishdi 1860 yilda Lishpekda ruslar va Kukonliklar urtasida tuknashuv yuz berdi va shu yili Tukmok kal``asini egalladi. Xalk noroziligi kuchayib uzbek, kozok va kirgizlar Toshkent xokimi Kanoatshox boshchiligida birlashdi. Shundan sung kuplab konli tuknashuvlar yuz berib, rus-lardan xam maxalliy axolidan talofatlar berildi. Ruslar 1863 yili suzokli, 1864 yili Avlie otani jang bilan egallaydi. Turkiston shaxri 1864 yil 12 iyunda Turkiston egallangach, musulmonlar ruslarga karshi "Mukaddas urush" e``lon kildi. Natijada, Toshkent chorizm boskinchilarga karshi kurash markaziga aylandi. Bu erga Margilondagi Yusufbek, Xujanddan Mirza Axmad Kushbegi kumondonligidagi kushinlar shuningdek, Andijon, Namangan,Ush va boshka joylardan xarbiy kismlar keltirildi. Barcha kushinlarga amir lashkar Alimkul boshchilik kildi. Buni eshitgan Chernyaev va Ve-revkinlar kapitan mayor boshchiligida kushin yuboradi lekin u Chimkent ostonalarida kup talofatlar berib, Turkistonga kaytib ketdi. 1864 yilning 27 sentyabrida Chernyaev Toshkentga yurish kiladi lekin kup talofatlar bilan Chimkentga kaytishga majbur buladi. 1865 yili 28 aprelida Chernyaev Chirchik enidagi Niezbek kal``asini bosib oladi. 1865 yil 17 iyun` kuni uzok kurashlardan sung Toshkent egallanadi. 1866 yili yanvarida Chernyaev Jizzaxga xujum kiladi 1868 yil Chernyaev urniga kelgan Ronolovskiy amir ku-shinlarini engadi. 1866 yil avgustda Toshkent, Xujand, Chirchikorti ulkasi Rossiya tarkibiga kirdi. 1867yil K L Kaufman Turkiston general-gubernatori etib tayinlanadi. 1868 yil 1 may kuni Chuponota tepali-gida amir kushinlari engilgach, 2 may kuni Samarkand ruslar kuliga utadi. 1868 yil 18 mayda Kattakurgon jangsiz egallandi Keyinrok amir kushinlari Zirabu-lokda xam engildi. 1868 yil 23 iyunda shartnoma imzolanib, amir tovon tuladi. Tashki siesat olib borishdan maxrum buldi Zira-bulokkacha bulgan erlar Rossiyaga utdi.

1873 yil may-iyun` oylarida Xiva xonligiga yurish uyushtirilib,Rossiyaga karam kilib olindi. 1873 yil 12 avgustdagi sulxdan sung Xiva xonligi siesiy mustakil-likdan maxrum buldi. 1868 yil Xudoerxon chorizm bilan sulx tuzib,unga tobe bulib koladi. 1873-76 yillar Kukon xonligida katta xalk xarakati bulib utadi. Xudoerxon bu kuzgolonni bostiraolma-gach,1875 yil 9 avgustdan ruslar kuzgolonni bostirishga kirishadi. 1875 yil 22 sentyabrda Nasriddinbek ruslar bilan sulx tuzadi va Sirdarening ung soxilidagi erlar Rossiyaga utadi. 1876 yil 24 yanvarda kuzgolon raxbarlaridan biri Ab-duraxmon oftobachi taslim buladi. 19 yanvarda Pulatxon asirga olinadi. Shu kuni Kukon xonligi tugatilib, urniga Fargona viloyati tuzilganligi e``lon kilinadi. 1880 yilda ruslar kaspiyortiga yurish kiladilar. 1881 yil 18 yanvarda Ashxobod bosib olingach,Markaziy osiyoni bosib olish tugallanadi. 1886 yil "Turkiston ulkasini boshkarish tugrisidagi nizom" ga kura Turkiston general-gubernatorligi beshta, Yettisuv, Sirdare, Fargona, Samarkand va kaspiyorti viloyatlari buysundi. Uz navbatida bu viloyatlarning xar biri uezdlarga bulinadi. Xozirgi Buxoro, Kashkadare va Surxondare viloyatla-riga kelsak, ular Buxoro amirligining asosini tashkil etardi, Xozirgi Xorazm viloyati, Korakalpogiston Res- publikasi xududlariga esa, Xiva xonligi va Amudare bu-limi tarixiga kirdi. Butun ulka Rossiya markazida bulganidek, ichki ishlar vazirligiga emas, balki xarbiy vazirlikka buysundi-rilgandi. Boshkaruvning barcha jixatlarini uz idorasiga olgan kuchli xarbiy ma``muriyat tuzildi. Birok xalk kuzgolonlaridan xavfsiragan chor xukumati xarbiy ma``muriyat bilan kuyidagi saylanuvchi ma``muri-yatning uziga xos shunday birikmasini ishlab chikdiki, u "xarbiy xalk boshkaruvi" degan rasmiy nom oldi. General-gubernator xuzurida erdamchilar xamda ulka-ning xarbiy va fukaro amaldorlaridan 7-10 kishilik kengash bor edi Viloyatlarni xarbiy gubernatorlar bosh-karganlar Uezdlarni esa, uezd boshliklari idora etishgan.

Turkiston ulkasidagi uezd boshliklarining Rossiyadagi xamkasabalaridan farkli tomoni shundaki, ular ma``mu-riy, politsiya va xarbiy xokimiyatni uzlarida birlash-tirganlar. Ular kul ostidagi axolidan istagan kishiga jarima solishlari va 7 kungacha kamab kuyishlari mumkin edi. Uezdlar bir necha uchastkalarga bulinib idora kilingan. Uchastkalarni kichik unvondagi (poruchik,shtabs-kapitan) xarbiy zobitlar boshkargan. Ular uchastka pristavlari sifatida "Turkiston ulkasini boshkarish xakidagi ni-zom"da kursatib utilgan. Uchastka pristavlari xarbiy boshkaruvning sunggi kichik bug’ini edi. Ulardan sung maxalliy kuyi ma`muriy muassasa turgan 1867 yilda kabul kilingan "vaktli nizom loyixasi"ga kura kishloklar boshkaruvi ruscha idora usu-lida olib borilgan. Kuchmanchi axoliga ikki boskichli(volos` va ovullar), utrok axoliga esa, bir boskichli(oksokollar idora kila-digan) boshkaruv joriy etildi. Chor mustamlakachilari ulkadagi er-suv munosabatla-rini uz manfaatlariga xizmat kildirishga intildilar. Ular avvalo erdan va suvdan foydalanishga tugridan- tugri aralashdilar Chorizm boskinchi ma``muriyati birinchi galda solik undirishga xarakat kildi. XIX asr oxirlarida Rossiya sanoati jadal sur``atda usdi Yangi tukimachilik markazlari uchun avvalo asosiy xom-ashe Turkiston paxta va pillasi kerak edi. Rossiyada ellanma mexnati asoslangan tukimachilik sanoatining tez usishi Turkistonda paxta yakka xokimligining kuchayishiga olib keldi. 1880 yilda Turkiston paxtasi rus sanoati extiejining 25%ni kondirgan bulsa xam rakam yil sayin oshib borib, birinchi jaxon urushi arafasida 50% ga etdi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelalak yo`q. –T.: Sharq. 1998. 2. Hasanov M. Sayyoh olimlar. –T.: 1974. 3. Ahmedov E.A. O`zbekiston shaharlari. –T.: O`zberiston. 1991. 4. O`zberistonda etno-demografik jarayonlar. Xalqaro konferensiya materiallari. 1-2-qismlar. T.: 2005. 5. Bobojonova D. O`zbekistonda demografik jarayonlar va ularning xususiyati. – T.: Fan, 1995.

Похожие

Mustamlaka davrida O’rta Osiyo tarixiy geografiyasi

O’rta Osiyoning XIV-XV hamda XVI-XVIII asrlardagi tarixiy geografiyasi

O’rta Osiyoning ilk o’rta asrlardagi tarixiy geografiyasi

Tarixiy geografiya fanining predmeti vazifalari va asosiy bo’limlari

Tarixiy geografiya fanining maqsadi va vazifalari. Tarixiy kartografiya