Mustamlaka davrida O’rta Osiyo tarixiy geografiyasi - География - Рефераты

Mustamlaka davrida O’rta Osiyo tarixiy geografiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90.5 KB

Mustamlaka davrida O’rta Osiyo tarixiy geografiyasi Reja: 1. XIX va XX asr boshlarida O’rta Osiyoning siyosiy-xududiy bo’linishi Turkiston o’lkasining tarixiy-geografik xususiyati va uning chegaralarini o’rganish 2. XIXasr oxirlarida O’rta Osiyo xududidagi milliy ozodlik kurashi tarixiy geografiyasi 3. 1917-24 yillar O’rta Osiyoning tarixiy geografiyasi 4. Turkistonda milliy-xududiy chegaralanishning o’tkazilishi 5. O`zb е kistonning 1924-1938 yillardagi ch е garalari va ma'muriy xududiy bo`linishi. 6. O`zb е kistonning XX asr 40-80 yillaridagi ma'muriy xududiy bo`linish tizimi.

XIX va XX asr boshlarida O’rta Osiyoning siyosiy-xududiy bulinishi Turkiston ulkasining tarixiy-geografik xususiyati va uning chegaralarini o’rganish Chor xukumati uzbek xonliklarini istilo qilib bo’lgach, mustamlakaga aylantirishga kirishdi. Ulkaning ma``muriy tuzilishi planlari ishlab chikish paytida mustamlakalarni boshqarishning kanday yullarini Markaziy osiyoga tadbiq etish masalasi ustida xukmron doiralarda ancha kiz-gin munozaralar buldi. Frantsuzlarning Tunis va Jazo-irdagi mustamlakachilik siesati metodlarini tadbik ki-lis`h kerak degan fikrdagi kishilar xam kup edi. Birok chor xukumati boshkacha yuldan bordi Frantsuzlarning tajribasi chor xukumatining kuzga kuringan chinovnigi K Avaz aytganidek "Xozirgi zamon tsivilizatsiyasidan chetda turgan Turkiston ulkasining yarim evvoyi xalklari" uchun tugri kelmaydigan va xaddan tashkari liberal siesat deb xisoblandi. Chorizm Markaziy osiyoda mustamlakalarni ezish va maxalliy xalklarni milliy kul kilib olish borasida uz siesatini vujudga keltirdi Bu sistemani boshka kupgina davlatlarninng mustamlakalarini boshkarish metodlariga nisbatan ancha samarali deb buladi. Turkistonni boshkarishda chorizm tuzgan tartibni ma-xalliy mexnatkashlarni ezishga, ularni xukuklarini bu-tunlay nazar-e``tiborga olmaslikka asoslangan edi. Ge-neral-gubernator S M Rukovskiyning 1899 yilda "podsho xazratlariga" yuborgan dokladida chor xukumatining ma-xalliy axoliga munosabati yakkol tavsiflab bergan doklad asosida "rus ma``murlarining tub joy axolini tinmay nazorat kilib turishini mustaxkamlash zarur" chunki " uz xonlari va amirlarining uz boshimchalik bilan olib borgan cheksiz xukmronligiga azaldan odatlanib kolgan xalklarga nisbatan odamiylik va insonparvarliu keng usullarini kullab bulmaydi" degan fikr etardi. Ulkaning ma``muriy tuzilish Markaziy osiyo xalklarining tarixan vujudga kelgan joylashishlariga ularning ikti-sodiy va milliy manfaatlariga butunlay zid edi. Turki-ston chor Rossiyasining mustamlakasiga aylantirilganligi natijasida usishi xalk ommasi ikkieklama rus burjua-ziyasi va maxalliy ekspluatatorlar zulmi ostida koldi. Turkistonni boshkarish tartibi birdaniga vujudga kel-gani yuk.

1865 yilda endigina tashkil etilgan Turkiston viloya-tini boshkarish tugrisida muvakkat nizom e``lon kilindi. Bu nizomning asosiy maksadi "ruslarning yangi er- mulklarida shu erlarni boshkarishning umumiy negizla-rini belgilab berish yuli bilan osoyishtalik va xav-fsizlik urnatishdan" iborat buldi. Yangi viloyatda butun xokimiyat xarbiy boshliklar ku-liga topshirib kuyildi. Viloyat ma``muriyatiga maxalliy axolining turmushiga, ularening er va xukukiy munosa-batlariga aralashishga urinmay shu axoli ustidan umumiy nazorat kilib turish vazifasi yuklandi. 1867 yilda pod-sho Turkistonni boshkarishning yangi loixasini tasdik-ladi Shu loixaga binoan Turkiston viloyati mustakil Turkiston general-gubernatorligiga aylantirildi. Yangi nizomning asosiy mazmuni "ma``muriy xokimiyat bilan xarbiy xokimiyatni bir-biridan ajratmay, bir mushtarak kulda birlashtirish" edi. Turkiston ulkasini boshkarish tugrisidagi nizom ge-neral-gubernatorga juda katta xokimiyatni topshirib kuygan edi. Bu nizomga kura unga kushni davlatlar bilan diplomatik munosabatlarda bulish, axoliga solinadigan soliklarning mikdorini belgilab berish, rus grajdan-lari xukukini berish, byudjet mablaglarini sarflash, maxalliy axolidan bulgan shaxslar uchun ulim tugrisidagi xukmlarni tasdiklash, xukm kilinganlarning gunoxini kechish va shu kabi xukuklar burilgan edi. Shunday ki-lib,1867 yilgi nizom Turkiston general-gubernatorligi yangi mustamlakadagi xalk ommasini kurkitib, itoat et-tirib turish imkoniyatini ta``minlab berdi. 1873 yilda general Kaufman Turkistonni boshkarish tugrisidagi nizomning yangi loixasini xokimiyatni kuchaytirish goyasi bilan sugolilgan edi. 1884 yili aloxida komissiya tuzildi. Bu komissiya Turkiston ulkasini boshkarish tugrisidagi nizomni ish-lab chikdi. 1886 yilda uni podshoning uzi ma``kulladi Markaziy osiyo uzil-kesil istilo kilinib bulganidan keyin Tur-kiston general gubernatorligi 151533255kv chakirim te-ritoriyaga ega buldi va uzining xajmi jixatidan Fran-tsiya, Germaniya, Avstro-kemriya teritoriyalarini kushib xisoblaganda teng keladigan bulib koldi. Ma``muriy jixatdan Turkiston general gubernatorligi 90 yillarning oxirida beshta oblastga Yettisuv, Sirdare, Fargona, Samarkand va Zakaspiy oblastlariga

bulishgan edi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi xam Turkiston ge-neral- gubernatorligining nazorati ostida edi. Toshkent shaxri general-gubernator markazi bulib koldi. 1867 yilda Turkiston general-gubernatorini fakat ikki oblast Sirdare va Yettisuv oblasti bor edi. Fargona 1867 yil Kukon xonligining janubidagi erlardan,1887 yil Zarafshon okrugidan Samarkand eng esh Zakaspiy oblasti 1881 yil Zakaspiy, axaltaka, marv, tajang okrug-laridan tashkil etildi. 1882 yil Yettisuv oblasti dasht yana Turkiston general-gubernatori tarkibiga utadi Xonlik tuzumining keyingi usish yilida sinfiy kurash ayniksa keskinlashdi. Chunki bu davrda Xudoerxon xarbiy kontributsiyasi tulganligi sababli ulpon va soliklar juda kupayib ketgan edi Sugd daresi atrofida Kirgizlarning 1871 yilning baxoridagi kuzgoloni davrida xokim zulmi xam uzboshimchaligiga karshi oshkora katta galaenlarning biri buldi. Xon bu kuzgolonni bostirish uchun 2000ga yakin sarbozlar yuborib kuzgolon katnashchilaridan kattik uch oldi. 1873 yil ma-xalliy xokimlarning jabr-zulmi, soliklar, jumladan chorva soliklarini oshirganligi sababli Kirgizlar bosh kutardi. Kirgizlar Ma``mur Mirganiev ismli kishini xon ki-lib kutaradilar. Xudoerxon ularga karshi ukasi Sulton murodxonni ikki martta yuboradi ya``ni u ikki safar xam toglarda sargardon bulib, ishini bitira olmay kaytadi. Keyinrok Pulatxon barcha kirgizlarga bosh bulib kuz-golon kutaradi. Pulatxon soxta ism edi. Vokea asli bun-day bulgan edi. Xalk noroziligidan foydalanib, kirgiz feodal zadogonlari xokimiyatni kulga olishga xarakat kildilar. Kirgizlar Buxoroda yashaetgan Murodxonning ugli Pu-latxon ularning taklifini kabul kilmadi. Toshkentlik boy mulla Abdulmuminning maslaxati bilan nomdanak degan joydagi nosfurush Mullaisxok Xasan ugli Pulatni Chustga chakirib, uni 1873 yil Pulatxon nomi bilan xon deb kutardilar. Xudoerxon Pulatxonga karshi vazir Abduraxmon ofto-bachi va kaynisi mulla iso avlieni yuboradi. Pulatxon kuzgoloni yil urtalarida boshlanib, ularning katnashchi-lari soni 300 dan ortik emasdi. Yangi Namangan va Ko-sondagi

dexkonlar kuzgoloniga kushilishi natijasida ularning soni kupayib ketdi. Janglarda maxalliy bek-larning kushinlari maglubiyatga uchradi. Kuzgolon fakat Xudoerxonnigina tashvishga solib kuymay uning xabari Peterburgga etib bordi. Kuzgolonchilar uzlariga karashli yuborilgan Abdurax-mon oftobachi kushini bilan Namangan yakinida jang kildi Kuzgolonchilar Namanganni tashlab chikdi va Chotkol toglariga chekindi Andijondagi xalk xarakatini bosti-rish uchun yuborilgan Iso avlie, Xolnazar dod-xo,Abduraxmon oftobachilar xonga karshi fitna uyushtir-di. Xonning ugillari Nasriddin va Sultonmurodbeklar xam fitnaga kushiladi. Nasriddinbek xon buladi va ular Pulatxon bilan birlashadi. Shu tarika kuzgolonning ikkinchi davri boshlandi. Kuzgolonga endi oftobachi va Pulatxonlar boshchilik ki-lishadi Xudoerxon 1875yil 22 iyulda Kukondan chikib Toshkentga ruslar panoxiga kochadi. Kuzgolonchilar soni avgustda 15- 16000 kishiga etdi. 1917-1924 yillarda O’rta Osiyoning tarixiy geografiyasi. 1917 yil fevral oyida Rossiyada demokratik inkilob galaba kozondi va podsho xokimiyati agdarilib, kup par-tiyalik muvakkat xukumat tuzildi. ekin kup utmay Lenin boshlik bolsheviklar XKS tuzdilar. Jaxon urushi va Rossiyadagi bu kabi inkilobiy vokealar uz navbatida Turkistonga xam uz ta``sirini kursatdi. Joylarda ishchi va soldat deputatlari sovetlari tuzila boshlandi. Bu sovetlar xayatiga asosan evropalik axoli vakillari kirdi. Shu bilan bir vaktning uzida ijtimoiy-milliy tar-kibiga kura vakillariga ega kumitalar xam tashkil topdi Muvakkat xukumatning karori bilan 1917 7 apreldagi karori bilan 9 kishidan iborat Turkiston kumitasi yuborildi. Turkiston jamoatchiligi ya``ni sharoitlarda ulka mus-takilligini kulga kiritishga xarakat kildi va bu goya turli shakllarda ilgari surildi. Muvakkat xukumat Turkmanistondagi ijtimoiy xarakatni kulladi. Ulkaning axolisi xam siesiy kurash jabxasiga tortildi. Jadidlar paydo bulib kelaetgan milliy demokratik kuchlarning etaksimi bulib maydonga chikdi. 1917 yil 9 martda Toshkntda Munavar kori Abdurashidxonov

boshchi-ligida "Shuroi islom" tashkiloti tuzildi. Ulkadagi ev-ropalik tayangan ishchi va soldat deputatlari sovetdagi bolsheviklarni yukladilar 1917 yilda sul unsurlar Toshkent yangi shaxar xokimiyatini uzgartirib, uni kulga oldi. Natijada Toshkentda ulkadaga siesiy muxit keskin-lashdi. Keyinchalik xokimiyatni egallab olgan bolshevik-lar Turkiston ma``muriyati tuzumi, uning muxtoriyati ma-salasini batamom inkor etaolmadi. 1918yil 20apreldi ulka ishchi va soldatlarining sovetning U-chi s``ezdi ochildi. 1917 yil 7aprel kuni Said olimxon mamlakatda isloxotlar utkazish tugrisida farmon chikardi. Lekin amirlikdagi ijtimoiy xarakatning kuchayishi tomonlar munosabatlarini keskinlashtirib yubordi. Mamlakat ichidagi siesiy axvol keskinlashib bordi. Ichki va tashki muxolif kuchlar amir xokimiyatini agda-rish uchun tayergarlik kura boshladi. 1920 yil avgust oyida Frunze boshlik Turkiston frontining kushinlari "kuzgolon kutargan. Buxoro mexnatkashlariga erdam kur-satish" nikobi ostida Buxoro shaxrini tup va ukka tutdi. 1920 yil 2 sentyabrda Buxoro inkilob kilindi 14 sentyab-rda umumbuxoro inkilobiy kumitasi va xalk nozirlari kengashi tuzildi. 1920 yil 8 oktyabrida Buxoro xalk sovet respublikasi tuzildi. 1927yil 23 sentyabrida konstitutsiya kabul ki-lindi. 1924 yil sentyabrida BXSR tugatilib, BUXSSR deb atala boshlandi. Markaziy osiyo respublikalarini chegaralash deb atalgan tadbirda 1924yil 27 oktyabrida BUXSSR tuga-tilib, uning erlari yangi tashkil etilgan UZSSR, Turki-ston SSR va Tojikiston SSRga kushildi. 1917 yil 5aprel kuni Xivada esh Xivaliklarning tala-bi bilan xon xokimiyatini cheklovchi manfest e``lon ki-lindi lekin bu uzokka chuzilmadi. Kizil armiya sovet Rossiyasi Xorazmga xam taxdid solardi. 1917yil Turk-manlar sardori xon Kurbonmamed Xivaga kaytib kelib, kiska vakt ichida bir yarim turkmanlar dastasini tupladi va xokimiyatni kulga kiritdi. 1918-20 yillar xonlikni idora etdi Kizil armiya 1919 yilning sunggi kunlari xonlikning shimolidan, janubdan tajovuzkorona bostirib kirib, 1920 yil boshida bir kancha shoxlarni ishgol kildi va Xiva xoni Saidabdulla-xon taxtdan voz kechishga majbur buldi.

Muvakkat xukumat 26 aprelda Xorazm xalk (sovet) res-publikasi(XXSR) tuzilganligini e``lon kildi 1918 yil baxorida Fargona vodiysining yakin atrofdagi yirik ma``muriy markazda temur yul stantsiyalari, kishloklarda Turkistonliklar otryadlarining kizil armiya kushinlari bilan kurolli tuknashuvi boshlanib ketdi. Turkistonlik otryadlarning jangovor otryadlarini (sovet)xokimiyati dastlab karokchi va talonchilar tudala-rining chikishlari deb bildi. Bu xarakatlarning barchasi milliy istiklol uchun kilingan xarakatlar edi. Bu xarakat rivojining ayrim davrlarida nom chikargan etakchilari kichik va katta ergashlar, Muxammad aminbek, Shermuxammad, Ibroximbek kurboshilar buldi Turkiston xalklarining ozodlik va mustakillik uchun olib borshan kurashlari gox goliblik, gox maglublik bilan davom etib, eng ommaviy tus olgan U 30-chi yillarning urtalarigacha davom etdi. Istiklolchilik xarakati asosan Fargona vodiysi, Surxon voxasi xududlarida kuchli bulan 1917 yil 26 yan-varida Kukon shaxrida ulka musulmon axolisi jamoatchi-ligi favkulodda 3-chi kurultoyi buldi. Undan kariyb 200 vakil katnashdi. Asosiy masala Turkistonni demokratik yul bilan boshkarish tomon kadamkor belgilash deb Turkiston mux-toriyati millatlarni uz takdirini uzi belgilash xukuki xakidagi bolsheviklarga xos shiordan foydalanib, Tur-kistonning tula mustakilligini ekladi. Uziga butun xokimiyatning berilishini talab kilib chikdi va organni boshkarib turish uchun Turkiston mu-vakkat xukumatini tuzdilar. Bunga Muxammadjon toji- boev, Islom Shoaxmedov, M Chukaev va boshkalar boshkardi Turkiston muxtoriyati keng xalk ommasi tomonidan ma``kullandi. Toshkent va boshka joylarda shu xukumatga karshi na-moyishlar bulib utdi, ammo ishchi va soldat sovetining boshida turgan bolsheviklar Turkiston muxtoriyatini tan olmadilar va uni erli xalk manfaatini inkor etdi.

O`zb е kistonning 1924-1938 yillardagi ch е garalari va ma'muriy xududiy bo`linishi. O’zb е kiston tabiati va tabiiy boyliklarini o`zlashtirish uzoq o`tmishga borib taqaladi, chunki odamlar paydo bo`lgandan xozirgi kungacha tabiat bilan uzviy bogliq. U tabiatning bir jonzodi xisoblanar ekan. Undan doimo foydalangan va o`z maqsadlari yo`lida foydalangan. Bu yurtning tabiiy sharoiti va iqlimi qulayligi tufayli odamlar ko`prok joylashib istiqomat qilganlar. Bu xaqda bizga arx е ologlarimiz tomonidan topilgan ko`plab manzilgoxlar misol bo`la oladi. O`zb е kiston xududida yashagan qadimgi odamlar d е xqonchilik va chorvachilik, xunarmandchilik bilan shug`ullangan, buning uchun xududda xar tomonlama sharoit е tarli bo`lgan. Xozirgi O`zb е kiston davlati xam g е ografik joylashishi iqlim sharoiti va tabiati jixatdan xalqlarning yashashi uchun qulaydir. O`zb е kiston R е spublikasi Markaziy Osiyoning markaziy qismida joylashgan. O`zb е kiston g е ografik o`rniga ko`ra O`rta Е r d е ngizi bo`yidagi Italiya, Yunoniston, Turkiya kabi mamlakatlar bilan taxminan bir k е nglikda joylashgan. Ammo O`zb е kistonning tabiiy sharoiti subtropik o`lkalardan katta farq qiladi. Chunki R е spublikasiz xududi ok е an va d е ngizlardan nixoyatda uzoqda Е vrosiyo mat е rigining ichkarisida joylashgan. U nam va iliq musson xavo oqimlari kirib k е lishi mumkin bo`lgan xind ok е anidan tog`lar bilan to`silgan quruq va sovuq oqimlari k е ladigan shimol tomoni ochiqdir. O`zb е kiston asosan Sirdaryo bilan Amudaryo oralig`ida joylashgan. R е spublikamizning s е rquyosh issiq iqlimi shirali poliz ekinlari, shuningd е k uzum, anjir,o`rik, anor kabi issiq o`lkalarga o`ziga xos shirin-shakar m е valar, paxta xamda kanop singari t е xnika ekinlari е tishtirishga imkoniyat bor. Bizning bu o`lkamizning iqlim va tabiiy sharoiti ob-xavosi xaqida qadimdan olimlar o`z fikrlarini o`z asarlarida bildirganlar. «Av е sto» kitobida tuproq, xavo,suv xaqida ma'lumot b е rilgan. Z.M.Bobur «Boburnoma» asarida Movoraunnaxr shaxarlari iqlimi, tabiati, poliz va m е valari xaqida bunday d е ganlar»»Farg`ona viloyati b е shinchi iqlimdandur.Sharqi Qashg`ar, g`arbi Samarqand,janubi Badaxshon sarxadi tog`lar,

shimolida agarchi butun shaxarlar borlar, muxtasar viloyatdur, oshliq va m е vasi farovon, girdogirdi tog vok е bo`liptur» («Boburnoma) 5-b е t). Andijon shaxri xaqida:» Andijon Farg`ona viloyatining poytaxtidir. Oliligi vofir, m е vasi farovon,qovun va uzumi yaxshi bo`lur. Andijonning noshpatisidan yaxshiroq n е m е noti bo`lmas». («Boburnoma» 5-6-b е tlar).»Boburnoma» asarida Bobur Mirzo Mavoraunnaxrdagi Buxoro, Samarqand, T е rmiz shaxarlari Qoshg`ar, Balx, Qobul, Xind diyori xaqida qimmatli ma'lumotlar qoldirib k е tganlar. O`zb е kiston R е spublikasining xozirgi maydoni 447,7 ming kv.m xorijiy davlatlar bilan taqqoslanadigan bo`lsa. Buyuk Britaniyadan 2 baravar, Shv е tsariyadan 11 baravar, B е lgiyadan 14, Armanistondan 15 baravar katta. O`zb е kiston ch е garalarining ko`p qismi t е kislikdan o`tganli sababli transport va iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish uchun k е ng imkoniyat bor. R е spublikamizning shimoli ustyurt palatasi Orol d е ngizi va Qizilqum cho`lidan o`tib Qorojontog`dan tizmasining shimoliy-sharqiy ch е kkasida tugaydi. Qirg`iziston bilan ch е gara Piskom tizmasining qirrasi Chotqol tizma tog`lari, Farg`ona tizma tog`ining g`arbi va Oloy tizma tog`larining etaklaridan o`tadi. Tojikiston bilan bo`lgan ch е garasi qurama, Turkiston, Zarafshon, Xisor, Bobotog` orqali o`tadi. Amudaryo orqali 90 km masaofada Afg`oniston bilan ch е garadosh, Turkmaniston bilan janubi-g`arbdan Amudaryo, Ko`xitang tog`lari, Amudaryo o`ng soxili va qumli cho`llardan iborat. R е spublikamiz axoli jixatidan ancha zich joylashgan xisoblana di. Unda 25 mln. dan oshiq axoli yashaydi. Axolisi jixatidan Saudiya Arabistonidan 2 baravar, Shv е tsariya axolisidan 3, Mug`ulistondan 10 baravar ko`pdir. Axolining 75 foizi o`zb е klar, 60 foizi yoshlar, 123 dan oshiq millat yashaydi. O`zb е k, tojik, turkman, qirgiz, rus, tatar, kor е ys, mg`gul, uygur, yaxudiy, n е mis, qozoq va boshqalar. O`zb е kiston R е spublikasida: .12 viloyat,1 ta Qoraqalpog`iston M.J. 2.181 ta tuman.3.168 ta qishloq tumani.4.18 ta shaxar tumani.5.12 ta shaxarlar.6.10 ta R е spublikaga bo`ysinuvchi shaxar.

O`zb е kiston davlatimiz tarkibiga kiruvchi quyidagi viloyatlar bor: 1.Andijon viloyati: markazi Andijon. 397,4 ming kishi yashaydi. 1941 yil 6 mart kuni tuzilgan, xududi 41.24 ming kv.km.14 ta tumani bor. Bu Andijon xakida yuqorida aytganimizd е k Bobur Mirzo «Boburnoma» asarida ajoyib ma'lumotnomalar b е rganlar. 2.Buxoro viloyati: shimoldan Qozog`iston, g`arbda Turkmaniston va Qoraqalpog`iston, janubdan Qashqadaryo va Samarqand viloyatlari bilan ch е garadosh. Markazi Buxoro shaxri. 25 ming kishi yashaydi 1938 yil 15 yanvarda Buxoro viloyati tashkil topgan. Е r maydoni 144.2 ming kv.km. D е ngiz satxidan 226 m е tr balandlikda,50 isiydi. 6 shaxar,10 ta posyolka.13 tumandan iborat. Axolisi 1500,3 ming kishi. 80 dan oshiq millat yashaydi. 3.Jizzax viloyati: Markazi Jizzax shaxri.1973 yil 29 d е kabrda tuzilgan. Е r maydoni 20,49 ming kv.km. Axolisi 9750 kishi,11 tumandan iborat. 4.Navoiy viloyati: Markaziy Navoiy shaxri.1982 yil 30 apr е lda tashkil topgan, е r maydoni 110,99 mingkv.km. Axolisi 750 ming kishi,8 tumandan iborat. 5.Namangan viloyati: Markazi Namangan shaxri.1941 yil 6 martda tashkil topgan. Е r maydoni 7,44 ming kv.km. Axolisi 1450 ming kishi,11 tumandan iborat.1960 yil 25 yanvarda bu viloyat tugatilib Andijon va Farg`ona viloyatlariga qo`shib yuborilgan edi. 1967 yil 18 d е kabrda u yana qaytadan tuzildi. 6.Samarqand viloyati: Markazi Samarqand shaxri. 1938 yil 15 yanvarda tuzilgan. Е r maydoni 16,37 ming kv.km. Axolisi 2700000 kishi, 16 tumandan iborat. 7.Sirdaryo viloyati: Markaziy Guliston shaxri. 1963 yil 16 f е vral kuni tuzilgan, е r maydoni 4,99 ming kv.km. Axolisi 700000 kishi, 9 tumandan iborat. 8.Surxondaryo viloyati: Markazi T е rmiz shaxri. 1941 yil 6 mart kuni tashkil topgan. Е r maydoni 20,8 ming kv.km. Axolisi 1850 ming kishi. 14 tumandan iborat. 9.Toshk е nt viloyati: Markazi Toshk е nt shaxri. 1938 yil 15 yanvarda tuzilgan. Е r maydoni 15,59 ming kv.km. Axolisi 2550 ming kishi, 15 tumandan iborat.

10.Farg`ona viloyati: Markazi Farg`ona shaxri.1938 yil 15 yanvarda tuzilgan. Е r maydoni 6.76 ming kv.km. Axolisi 2844 ming kishi. 15 tumandan iborat. 11.Xorazm viloyati: Markazi Urganch shaxri, 1938 yil 15 yanvarda tuzilgan. Е r maydoni :.05 ming kv.km. Axolisi 1670 ming kishi, 10 tumandan iborat. 12.Qashqadaryo viloyati: markazi Qarshi shaxri.1943 yil 20 yanvarda tuzilgan. Е r maydoni 28,57 ming kv.km. Axolisi 2240 ming kishi.14 tumandan iborat.1960 yil 25 yanvarda Qashqadaryo viloyati tugatilib, uning xududi Surxondaryo viloyatiga b е rilgan. 1969 yil 7 f е vralda yana qayta tashkil etilgan. 13.Qoraqalpog`iston R е spublikasi: Markazi Nukus shaxri. O`zb е kiston r е spublikasi tarkibidagi suv е r е n d е mokratik Qorakalpogiston R е spublikasi d е b e'lon qilingan vaqti 1992 yil 9 yanvar. Е r maydoni 166,59 ming kv.km. Axolisi 1549 ming kishi, 15 tumandan iborat. Yuqorida ta'kidlab o`tganimizd е k O`zb е kiston tabiati qadimdan xilma-xil va go`zal bo`lib uni o`rganish va foydalanishi ibtidoiy odamlar davridayoq boshlangan. Ibtidoiy jamoa odamlari yashash davrini davrlashtirish uning foydalali qazilmalar va tabiat ashyolaridan foydalanganlar. Odamlar oddiy tosh qurollari, mis, bronza va t е mir qurollaridan foydalanishni bilgan bo`lsa bu m е tallarni tabiatdan olgan. Odamlar urug` jamoalari va sinfiy jamiyat davrlarida xam tabiat boyliklaridan foydalanganlar. Inson o`z xayoti davomida t е mir, mis, qalayni, oltin, tuz, ko`mir va boshqa tabiiy boyliklarni o`rganib undan foydalanganlar. K е yingi davrlarga k е lib tabiatni o`rganuvchi tabiatshunos olimlar vujudga k е ldi. Yunon olimi G е rodotning»Tarix» kitobida O`zb е kiston xududi,tabiati va g е ografiyasiga oid ma'lumotlar bor.Daryo.ko`l,r е lf yunon va rim olimlari Kvint Kurtsiy Ruf va Arion va Ptol е m е ylar Markaziy Osiyo daryolari Amudaryo.Zarafshon,Sirdaryo xakida fikr bildiradi.Ptol е m е yning 8 jildli g е ografiya asari o`rta asrlarda yashagan arab va eron sayyoxlari Ibn Xurdodb е kning «Masofalar va mamlakatlar» kitobida Turkiston tabiati, daryo va kullari, cho`l va tog`lari xaqida yozadi.

Ibn Rustad o`z asarlarida Ustyurt g е ografiyasi xaqida yozadi. Abu Isxoq Istaxriyning «Iqlimlar kitobi», Yoqut ibn Abdullaning «Mamlakatlarning alfavit ruyxati»,Ibn Botutaning asarlarida Turkiston shaxar davlati va tabiati iqlimi, daryolari xaqida ma'lumotlar bor. Al Xorazmiy « Е rning tasviri» asarida 537 ta е r yuzidagi punkt va 200 dan oshiq tog`lar tafsiloti bor. Axmad Farg`oniy «Astronomiyaga kirish»,Abu Nasr Forobiy «Ilmlarning k е lib chiqishi»,Abu Bakr Narshaxiy «Buxoro tarixi»,Abu Rayxon B е runiyning «Xindiston»,»G е od е ziya»,»Kartografiya»,»At- Takvim»,»Ossor-ul Baqiya», Zaxriddin Muxammad Boburning «Boburnoma» asari. Rus sayyoxlaridan 1721-1725 yillarda Floro B е n е vin е Buxoro, Xiva shaxarlari va Amudaryo bo`ylari va oltin boyliklari xaqida yozadi. 1740-43 yillarda D.Gladih е v va I.Muravinlar Xiva xonligi, Orol d е ngizi va Sirdaryo tabiati xakida ma'lumot b е radi. 1774-82 yillarda F. Е fr е mov «9 yillik sayoxat» asarida Qoraqum, Qizilqum cho`llari, Zarafshon soxili va Farg`ona vodiysi xaqida,1794-1820-21 yillarda rus olimlari T.S.Burnash е v, A.N е gri, F.F.B е rg Orol d е ngizi, Qizilqum, Zarafshon xaqida ma'lumot b е radi. O`rta Osiyo tabiati va iqlimi, tabiat boyliklari xaqida A.P. F е dch е nko, Mushk е tov, V.A. Obruch е v, A.S.B е rglar t е kshirib o`zlarining qimmatli ma'lumotlarini qoldirishgan. O`zb е k olimlaridan X. Xasanov, A.Azatyan, R.Raximb е kov, I.Inog`omov, T.Mirzoli е v, A.Asomov, Sh.Qaroto е vlar O`zb е kiston tabiati, foydali qazilma boyliklari va iqlimi xaqida shug`ullanib qimmatli ma'lumotlar to`plaganlar. O`zb е kiston R е spublikasi iqlimi ok е an va d е ngizlardan uzoqda Е vrosiyo mat е rigining ichki qismida joylashganligi, kontin е ntal iqlimga ega bo`lib osmoni ochiq, s е roftof, uzoq davom etuvchi issiq va quruq yozi bilan birmuncha sovuq qishi bilan tavsiflanadi. O`zb е kiston xududidagi iqlim sharoitlari tufayli uning s е runum tuproqlari, shifobaxsh suvlari tufayli bu yurtda xosildorlik yaxshi bo`ladi. Ba'zi ekinlardan yiliga 2 martagacha xosil olish mumkin. Bu iqlimni yuzaga

k е ltiruvchi omillar: g е ografik o`rni, r е l е fi, quyosh radiatsiasi, xavo masalalaridir. O`zb е kiston iqlimining o`zgarib borishida е r usti xolati, axolining o`sishi xam sabab bo`ladi. O`zb е kiston xududi qadim zamonlardan xozirgi kungacha е r osti va е r usti foydali qazilma boyliklariga nixoyatda boydir. O`zb е kiston xududidagi bu qazilma boyliklari oltin, mis. Qo`rgoshin, rux, ko`mir va boshqa m е tallardan xunarmandchilik, chorvachilik va d е xqonchilikni rivojlantirish va boshqa soxalarda k е ng foydalanilgan. O`zb е kiston xududidagi bu boyliklar xozirgi kunda xam xalk xo`jaligi va qishlok xo`jaligining turli soxalarida qo`llanilmoqda. Yangi zamonaviy t е xnika-t е xnologiya, qidiruvchilar g е ologlar va fan-t е xnika taraqqiyoti tufayli bu tabiiy boyliklardan ko`plab turlari topilib ulardan samarali foydalanilmoqda» gaz, simob, volfram, vismut, molibd е n, margan е ts, n е ft maxsulotlari. Xrom, titan, toshko`mir, qo`rgoshin, alyumin, qalayi va boshqa tabiiy boyliklardir. Bu tabiiy boyliklarning ko`pligi uchun xorijiy davlatlarning qiziqishi O`zb е kiston mustakiq bo`lganidan so`ng yana xam ortib xamkorlikdagi zavod, fabrikalar, qayta ishlash korxonalari qurilmokda.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelalak yo`q. –T.: Sharq. 1998. 2. Hasanov M. Sayyoh olimlar. –T.: 1974. 3. Ahmedov E.A. O`zbekiston shaharlari. –T.: O`zberiston. 1991. 4. O`zberistonda etno-demografik jarayonlar. Xalqaro konferensiya materiallari. 1-2-qismlar. T.: 2005. 5. Bobojonova D. O`zbekistonda demografik jarayonlar va ularning xususiyati. – T.: Fan, 1995. 6. Xidirov A. Chag`oniyon tarixi. –T.: Islom universiteti.2001. 7. O`rolov A., Suvonqulov I. Allomalar olami. T.: O`bekiston, 1991.

Похожие

O’rta Osiyoning ilk o’rta asrlardagi tarixiy geografiyasi

1917-1924 yillarda O’rta Osiyoning tarixiy geografiyasi

XVIII asrning ikkinchi yarmi XIX asrning birinchi yarmida O’rta Osiyo tarixiy geografiyasi

Qadimgi davr O`rta Osiyo tarixiy geografiyasi

O’rta Osiyoning ibtidoiy jamoa va antik davrdagi tarixiy geografiyasi