Урта Зарафшон округи - География - Рефераты

Урта Зарафшон округи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94.5 KB

Ў рта З арафшон округи Режа: 1. Географик ўрни 2. Самарқанд ботиғи 3. Ўрта Зарафшон округи 4. Ўрта Зарафшон округида табиий ресурслар

Бу округ Туркистоннинг марказий йер пўстининг тектоник жараёнлар натижасида чўккан қисмида жойлашган Зарафшон водийсининг ўрта қисмини ўз ичига олади. Зарафшон водийси деярли кенглик бўйича шарқдан ғарбга 766 км чўзилган бўлиб, ғарб трмони очиқ ва нишабдир. Лекин, биз Ўрта Зарафшон округи деганда фақат Ўзбекистон ҳудудидаги Самарқанд ботиғи деб аталувчи қисминигина тушунамиз. Бу қисмда округ аниқ табиий чегаралар билан ўралган бўлиб, ғарбда Қуйи Зарафшон округидан Хазар йўлаги орқали ажралиб туради. Ўрта Зарафшон округи шимол томондан Чумқартоғ, Ғўбдинтоғ, Қароқчитоғ, Оқтоғ ва Қоратоғ, жанубдан Қоратепа, Зиёвуддин ва Зирабулоқ тоғлари билан ўралган, шарқий чегараси эса шартли равишда Тожикистон билан бўлган чегара орқали ўтади. Округнинг йер тозаси асосан палеоген, неоген ва антропоген давр чўкинди жинсларидан таркиб топган. Бу жинсларнинг устки қисмини эса Зарафшон дарёси ва унинг ирмоқлари олиб келган аллювиал ётқизиқлар қоплаб олган. Бу йер неоген давригача денгиз бўлган. Неоген давридаги алҳп орогенетик жараён таъсирида водий қуруқликка айланган, Зарафшон дарёси ўз ўзанини чуқурлаштириб, қатор кайирлар ҳосил қилган. Округнинг шарқий қисмида 6 та қайири бор. Бу қайирлар тўртламчи даврнинг аллювиал, пролювиал, эол жараёнлари туфайли вужудга келган шағал, конгломерат, қумоқ, қум, гил ва лёсс каби жинслардан ташкил топган. Округнинг энг баланд тоғ олди қисмларида ва Зарафшон дарёсининг 5—6 қайирларида кўпроқ қуйи тўртламчи даврнинг шағал, конгломерат каби жинслари учраса, 3—4 қайирларида ўрта ва юкори тўртламчи даврнинг қумоқ, қумли ва лёссимон ётқизиклари жойлашган. Зарафшоннинг 1—2 қайирларида ва энг янги кайирларида ҳозирги замон юмшоқ жинслари кенг тарқалган. Округнинг марказий қисмидан оқиб ўтувчи Зарафшон дарёси неоген даврида шаклланган бўлиб, узоқ геологик тарихга эга. У вужудга келгандан сўнг антропоген даврига қадар Турон текислигининг ўрта қисмида оққан. Антропоген даврининг бошлар.ида, Зарафшон дарёси ҳозирги Қизилқумнинг жанубий қисмини кесиб ўтиб, жануби-ғарбга қараб анча масофада оқиб, Қорақумнинг маркази оркали унинг жанубий қисмидан ўтувчи Кўҳна Амударёга қуйилган. Чунки бу даврларда Зарафшон

дарёсига Қашқадарё, Сангзор дарёлари хам ирмоқ сифатида қўшилганлиги сабабли у жуда серсув бўлган. Антропоген даврининг ўрталарида Амударё ўз йўналишини шимоли-ғарбга қараб ўзгартириб, ҳозирги Орол денгизи ўрнидаги чуқурликка сувини куя бошлаган, Зарафшон дарёси эса ўша даврда хам Амударёга ўз сувини қуйган. Лекин Зарафшон дарёсининг суви илгаригига нисбатан анча камайган эди. Сабаб, бу даврга келиб Зарафшон дарёсининг энг катта ўнг ирмоғи хисобланган Сангзор дарёси ўз йўлини шимолга буриб, хозирги Мирзачўл орқали Сирдарё ҳавзасига қўшилган. Зарафшон дарёси неолит даврининг охирларигача ҳозирги Махондарё ва Хўжайли ўзанлари орқали Амударёга қўшилиб турган. Сўнгра Зарафшон водийсида суғорма деҳқончиликнинг ривожланиши туфайли сув камайиб (милоддан аввалги I минг йилликнинг бошларида Махондарё, Хўжайли, Тойқир каби тармоқларида сув жуда кам бўлиб, Амударёга йетмай), қумлар орасида қуриб қолган. Ҳозир Зарафшон суви Самарқанд воҳасида, шунингдек Туятортар ариғи орқали Сангзор водийсида, Эски Анхор ариғи орқали Қарши чўлида суғоришга сарфланиши туфайли Бухоро воҳасида тугаб қолмоқда. Ўрта Зарафшон округининг релефи асосан ясси текислик бўлиб, шарқдан ғарбга томон нишабдир: Самарқанд шахри яқинида мтлоқ баландлик 727 м, Каттақўрғонда 450 м, Навоийда 347 м. Иккинчи томондан, округ марказий қисмидан шимолга ва жанубга — водийни ўраб турган тоғларга томон баландлаша боради. Бу қисм релефи ўнкир-чўнқир йерлардан иборат тоғ олди текисликларидадир. Зарафшон водийси релефининг ўзига хос хусусиятлари шундаки, у гоҳ кенгаяди, гоҳ тораяди. Зарафшон водийсининг ана шундай кенгайган жойида Самарқанд ботиғи жойлашган. Самарқанд ботиғи анча кенг, релефига кўра ўрқир қирлардан иборат бўлкб, ғарбда то Хазар йўлагигача 220 км га чўзилади. Унинг кенглиги 50—60 км га йетади.. Ботиқнинг жанубида унча баланд бўлмаган Қоратепа, Зиёвуддин, Зирабулоқ тоғлари, шимолда эса Қароқчитоғ, Оқтоғ ва Қоратоғлар жойлашган. Бу тоғларнинг Зарафшон округига қараган ёнбағирлари сойлар ва вақтли сувлар таъсирида йемирилган. Округнинг бу қисмида Зарафшон дарёсининг учта кўҳна қайирлари бўлиб, улар лёссимон юмшоқ жинслардан тузилган. Шу сабабли оқар сувлар натижасида улар ювилиб, жуда кўп жарлар ҳосил

қилган. Бундай жарлар, айниқса Самарқанд шаҳрининг жануби- шарқида ва жануби-ғарбида кўп. Ҳатто Самарқанд ботиғининг шимолий қисмидаги Оқтепа ва Андан сойлари орасидаги 220 квадрат километр ҳудудда 100 дан ортиқ жарлар вужудга келган. Демак, Самарқанд ботиғида релефнинг характерли хусусиятларидан бири — бу сув эрозиясидир. Ҳозирда жарларни вужудга келишига чек қўйиш, борларини кенгайтирмаслик учун бундай йерларга кўп йиллик экинлар (жар чеккаларига) дарахтлар ўтқазилмоқда. Самарқанд ботиғи ғарбга томон торайиб боради. Натижада Зиёвуддин ва Қоратоғнинг ғарбий давоми бўлган Абтобач, Азкалор, Хазар платолари бирбирига жуда яқинлашади ва Хазар йўлагини ҳосил қилади. Бу йерда Зарафшон водийси торайиб, унинг кенглиги 8—10 км бўлиб қолади. Хазар қишлоқидан ғарбга ўтгач, Зарафшон водийси яна кенгаяди ва пасаяди ҳамда Бухоро воҳасини ҳосил қилади. Ўрта Зарафшон округининг ҳозирги релефини вужудга келишида Зарафшон дарёси ва унинг шимолисй ҳамда жанубий қисмидаги тоғлардан бошланадиган сойлар катта ролҳ ўйнаган. Зарафшон дарёси округнинг ўрта қисмида қатор қайирлар ҳосил қилган. Тоғлардан бошланадиган вақтли дарёчалар ва сойлар Зарафшон қайиғини перпендикуляр кесиб, жуда кўп жарликлар хосил қилган ҳамда парчалаб юборган. Округнинг иқлими Туркистоннинг текислик қисмидагига ўхшаш ёз жазирама иссиқ ва қуруқ, қиш совуқ, ёғин кам бўлади. Лекин округ жанубий кенгликларда бўлганлигидан ва қисман. бўлсада, шимол, шимоли-шарқ ва шарқ томондан тоғлар билан ўралганлигидан қишда ҳаво ҳаддан ташқари совиб кетмайди. Январ ойининг ўртача ҳарорати —0° —1,3° бўлади. Баъзан Арктика ҳаво массаси кириб келганда энг паст ҳарорат —24° — 35 C гача пасаяди. Ёзда эса, аксинча, ҳаво очиқ бўлиб, жуда исиб кетади. Натижада июлнинг ўртача ҳарорати 26° —28°С атрофида бўлиб, энг юқори ҳарорат эса 40° —44°С га йетади. Округга баҳор ва кузда баъзан Арктика ҳаво массалари бостириб келиб, ҳавони совитиб юборади. Баҳорда бўладиган охирги совуқлар тахминан март ойининг учинчи ўн кунлигига, кузги баринчи совуқлар эса октябр ойининг учинчи ўн кунлигига тўғри келади. Округда бир йилда 213—215 кун совуқ бўлмайди. Ҳарорат +10°С дан юқори бўлган кунлар сони 212—215, вегетаўия

давридаги ижобий ҳароратларнинг йиғиндиси эса 4300°—5050° ни ташкил этади. Ўрта Зарафшон округида ёғин кам — ғарбдан шарққа томон ортиб боради: Навоийда (мутлоқ баландлиги 347 м) йиллик ёғин миқдори 177 мм, Каттақўрғонда (мутлоқ баландлик 465 м) 282 мм, Самарқандда (мутлоқ баландлиги 695 м) 328 мм. Ииллик ёғиннинг кўп қисми (44—49%) баҳор ва қишга тўғри келади, ёзда борйўғи 2,0—4,0 фойз ёғин ёғади. Ёғиннинг бир қисми қор тарзида тушади, лекин ҳароратнинг; юқори бўлиши туфайли қор қоплами узоқ турмайди, тез эриб кетади. Қишда қор қоплами ўртача 7—15 см қалинликда бўлиб, 20 кун эримай туради. Қуйи Зарафшон округида йил бўйи шимолдан, шимоли-ғарбдан ва шимоли-шарқдан шамоллар эсиб туради. Шамолнинг ўртача тезлиги секундига 2,0—2,2 м га тенг. Шамолнинг тезлиги округнинг ғарбий қисмида баҳор ва ёз ойларида ортса, кузда сустлашади, шарқий қисмида эса баҳорда шамолнинг тезлиги ортиб, қишда секинлашади. Бунга асосий сабаб Ўрта Зарафшон округининг шарқий қисмини шимолдан нисбатан баланд тоғлар билан ўралганлиги туфайли шимолий ва шимоли-шарқий шамолларнинг йўлини қишда тўсиб қолишлигидир. Округнинг асосий дарёси Зарафшондир. У Туркистоннинг катта сув артерияларидан бири бўлиб, Кўксув тоғ тугунида жойлашган Зарафшон музлигидан бошланиб, Амударёга 20 км йетмасдан Сандиқли ва Эшакчи қумлари орасига сингиб кетади. Шу масофада унинг узунлиги 781 км, ҳавзасининг катталиги 43 минг кв/км дир. Лекин шундан фақат 12,3 минг кв/км б)ўлган тоғли қисмидагина сув йиғилади, холос. Зарафшон дарёси ўзининг юқори қисмида Зарафшон музлигидан Мастчоҳ номи билан бошланади. У Айний Қишлоқи ёнида чап ирмоғи Фандарё билан қўшилгач, Зарафшон номини олади. Зарафшон дарёси тоғли қисмида кўпириб, тошларга урилиб, секундига 15—17 м тезликда оқади. Бу қисмида Зарафшон 200 га яқин ирмоқларни қўшиб олади. Бу ирмоқлар ичида энг муҳимлари чапдан қўшилувчи Фандарё, Қиштутдарё ва Мариёндарёдир. Қолган ирмоқлари кичик. Зарафшон дарёсини Панжакент шаҳридан ўтгандан кейин, округ ҳудудида биронта ҳам доимий оқадиган ирмоғи йўқ. Лекин суғориш натижасида суви камайиб, Зарафшон дарёсига қуйилмайдиган 120 та сой бор. Шу сойларнинг 50 таси Нурота-Оқтоғдан, қолгани Қоратепа, Зирабулоқ ва

Зиёвуддин тоғларидан бошланади. Бу сойларнинг энг муҳимлари Зарафшон тизмасидан бошланувчи Ургутсой, Омонқўтонсой, Камангарансой, Оғалисой, Сазангансой, Оқсой ва НуротаОқтоғдан бошланувчи Тусунсой, Оқтепасой, Тасмачисой, Лангарсой, Кўкарасой ва бошқалар. Зарафшон дарёси округ ҳудудида секин оқиб, кенглиги 3—4 км келадиган қайирлар ҳосил қилган. У Самарқанд шаҳридан X км ўтгач, Оқдарё (узунлиги 130 км) ва Қорадарё (узунлиги 127 км) номи билан икки тармоққа бўлинади. Хатирчи қишлоғида эса бу икки тармоқ яна бирлашиб, орасида ҳосилдор Миёнкол оролини ҳосил қилади. Оролнинг узунлиги 100 км, кенглиги 15 км, майдони эса 1200 кв. км дир. Зарафшон дарёси Хатирчи қишлоғидан ўтгач ғарбда Хазар йўлагидан оқади. Бу қисмда унинг ўзани яна тораяди, оқими эса бир оз тезлашади. Хазар йўлагидан ўтгач Зарафшон дарёси Бухоро воҳасида секин, илонизи шаклида оқиб, кенгайиб, бир нечта тармоқларга ажралади ва Бухоро делтасини ҳосил қилади. Зарафшон дарёси серсув бўлиб, Зарафшон, Туркистон ва Ҳисор тоғларида жойлашган умумий майдони 556,7 кв км бўлган 424 га яқин музликлардан ва доимий қорлардан сув олади. Зал рафшон дарёсининг йиллик оқимини 100 фоиз десак, шунинг 65 фоизи муз ва қорларнинг эришидан, 34 фризи қор сувларидан ва атиги 1 фоизи ёмғир сувларидан иборат. Демак, Зарафшон дарё; сининг суви айни кун исиган ёз фаслида (июнсентябр ойлари), қишлоқ хўжалик экинлари учун сув керак бўлган даврда кўпаяди. Бу ойларда Зарафшон дарёси йиллик оқимининг 61,1 фоизини ўтказади. Энг кам сув сарфи (30—35 м 3 /сек) эса қиш фаслига тўғри келади. Аксинча, суви энг кўпайган давр ёзга тўғри келиб, июлда баъзан секундига 930 м3 гача сув оқизади. Зарафшон дарёсининг ўртача йиллик сув сарфи секундига 165 куб метрни ташкил этади. Зарафшон дарёси ёзда лойқаланиб оққанлиги сабабли округнинг суғориладиган ҳар гектар йерига 10—20 тоннагача лойқа келтирилади. Келтирилган лойқа таркибида фосфор ва калий Амударё ва Сирдарёга нисбатан 1,5—2 марта кўп бўлади. Зарафшон дарёсининг суви декабр ойининг охирларидан феврал ойининг ўрталаригача музлаши мумкин. Ўрта Зарафшон округидаги сойлар паст тоғлардан бошланиб, эрта баҳорда эриган қор ва ёмғир сувларидан тўйинади. Ёзда эса уларнинг суви жуда камайиб, баъзилари қуриб ҳам қолади.

Сойларда кўпинча йиллик оқимнинг қарийб 50 фоизидан ортиғи баҳорга тўғри келади. Натижада халқ хўжалигига зиён йетказувчи селларни ҳам вужудга келтиради. Маълумотларга кўра, Зарафшон водийсининг ўрта қисмида сўнгги юз йил ичида 500 га яқин сел бўлган. Сел бўлганда сойларнинг суви (баҳорда) бир неча мартаба кўпайиб кетиб, сой тўлиб оқади. Агар Тусунсойнинг йиллик ўртача сув сарфи секундига 1,5 м 3 бўлса, Каттасойники секундига 0,268 м 3 ни ташкил этади. Лекин сел бўлганда Тусун дарёси секундига 200 м3 гача, Каттасой эса ҳатто секундига 609 м 3 гача сув оқизади. Бундай катта оқим ўз йўлида учраган қишлоқларни, экин далаларини, кўприк ва йўлларни бузиб, вайрон қилиб, тупроқни ювиб, жарларни вужудга келтиради. Шунинг учун асосий вазифа ўша сой сувларидан оқилона фойдаланиш мақсадида баҳорги ортиқча сувларни ҳовуз, кичик сув омборлари қуриб, ушлаб қолиб, ёзда экин далаларига оқизишдир. Ҳовузларда эса паррандачилик, балиқчиликни ривожлантириш мумкин. Мутахассисларнинг маълумотларига қараганда округдаги ўша 120 сойнинг 50 фоизигагйна ўртача 25 млн. м 3 сув сиғадиган ҳовузлар қурилса, 1 млрд. 600 млн. м 3 сел сувларини тўплаб қолиш имконияти турилади. Округда сувлардан оқилона фойдаланиш мақсадида Катта қўрғон сув омбори қурилган. Каттақўрғон сув омбори Каттақўрғон шаҳри яқинидаги тектоник ботиқда барпо этилган. У Зарафшон водийсининг тармоги Оқдарёдан 28,2 км узунликдаги канал орқали сув олади. Бу каналдан секундига 100 м 3 сув оқшпи мумкин. Сув омборининг сув сиғими 1 млрд. м 3 ни ташкил этади. Вегетаўия даврида экин далаларини суғориш учун каналдан секундига 140 м 3 сув чиқади. Натижада 65 минг гектар янги йерни суғориб, 384 минг гектар йернинг сув таъминоти яхшиланди. Шунингдек, сув омборидан йилига 240—250 центнергача балиқ овланмоқда. Ўрта Зарафшон округида йер ости сувлари бўр, палеоген, неоген ва антропоген даврларининг гил, қум, шарал, қумтош ва конгломерат каби жинслари орасида учрайди. Бўр давр ётқизиқлари орасида учрайдиган сувлар 400—500 м гача бўлган чуқурликларда жойлашган бўлиб, қазилганда ўзи отилиб чиқади. Сувнинг таркибида кўпроқ сулфат натрий бор. Округдаги йер ости сувларининг бир қисми палеоген ва неоген давр ётқизиқлари орасида 90—100 м гача бўлган чуқурликларда учрайди. Сувининг таркибида сулфат натрий ёки гидрокарбонат

кўпдир. Антропоген жинслари орасида учрайдиган йер ости сувлари 1 —20 м чуқурликларда учраб, минераллашиш характерига кўра гидрокарбонатлидир. Палеоген, неоген ва антропоген ётқизиқлари орасида учрайдиган йер ости сувлари Зарафшон дарёсидан, сугориш шохобчаларидан, зовурлардан ва экин далаларидаги шимилган сувлардан ҳамда атмосфера ёғинларидан тўйинади. Шу сабабли йер ости сувининг сатҳи май-август ойларида кўтарилиб, октябр-апрел ойларида пасаяди. Чунки май-август ойларида экин далалари суғорилади. Маълумотларга кўра округ ҳудудида ҳар йили 914 млн. м 3 йер ости суви тўпланади. Унинг асосий қиоми (52%) суғориш шохобчаларидан, экин далаларидан бўладиган шимилиш ҳисобига, 26% Зарафшон водийсининг юқори қисмидан сизиб келиш ҳисобига, 10% округнинг ўзида дарёдан шимилиш ҳисобига, 3% атмосфера ёғинларидан, 3% атрофни ўраб олган тоғлардан ва 6% Қаттақўрғон сув омборидан сизиб келган сувлар ҳисобига тўғри келади. Ўрта Зарафшон округида тўпланган йер ости сувининг 50% буғланишга, 30% атрофидаги сувсиз қия жойларга силжийди, 10% Зарафшон ўзанига силжиса, қолган 10% Бухоро воҳаси томон ҳаракат қилади. Ўрта Зарафшон округидаги ўша йер ости сувлари нисбатан чучук бўлиб, уларни кучли сўрғичлар (насослар) ёрдамида тортиб олиб, суғоришда ва маишийкоммунал хўжаликда фойдаланса бўлади. Ўрта Зарафшон округининг суғориладиган қисмида чириндиси 1—2% бўлган маданий ўтлоқ-воҳа тупроғи тарқалган. Зарафшон дарёсининг юқори қайирларида эса кадимдан суғориладиган бўз тупроқ тараққий этган. Дарёнинг қуйи қайирларида грунт суви йер бетига яқин бўлганидан ботқоқўтлоқ тупроқлар ривожланган. Баъзи йерларда бу тупроқлар шўрланган. Ўрта Зарафшон округининг тоғ олди текисликларида асосан оч бўз тупроқ тарқалган, баъзи йерларда эса оддий бўз тупроқлар учрайди. Округнинг тоғларга туташган кисмларида эса оч бўз тупроқлар тўқ бўз тупроқлар билан алмашинади. Оч бўз тупроқ таркибида борйўғи 0,5—1,5% чиринди бўлади. Ўрта Зарафшон. округининг табиий ўсимликлари кишиларнинг хўжалик фаолияти

туфайли анча ўзгартирилган. Шу сабабли маданий воҳа тупроғи тарқалган обикор йерларда асосан маданий ўсимликлар ўстирилади. Зарафшон дарёсининг қуйи қайирларида ва эски қайирларида ҳамда кадимий ўзанларида қамиш, рўвак, жинрил, тол, ёввойи жийда, янтоқ, шўражриқ, кампирсоч, итгунафша, сувранг, юлғун ўсади. Зарафшон округининг бўз тупроқли лалмикор районларида қозиқулоқ, шувоқ, буғдойиқ, оқ қуврак, кампирчопон ўсади. Шунингдек, бу жойларда баҳорда эфемер ва эфемероид ўсимликлар, айниқса ранг, қўнғирбош, лолақизғалдоқ, чучмома кабилар кенг тарқалган. Округ Туркистондаги аҳоли зич яшайдиган районлардан бири бўлганлиги сабабли, унинг табиий фаунасига катта таъсир кўрсатилган. Бу йерларда Туркистонга хос ҳайеонларнинг баъзи турлари учрайди: бўри, тулки, қуён, чиябўри, жайрон ва жайра, тўқайзорларда эса қирровул, лойхўрак, ўрдак яшайди. Бу йерда қушлардан яна сўфитўрғай, чумчуқ, зарғалдоқ, судралиб юрувчилардан геккон, калтакесак, тошбақа, сариқ илон, эчкемар; кемирувчилардан кўрсичқон, кичик қўшоёқ, қумсичқон, типратикан, каламуш ва бошқалар учрайди. Ўрта Зарафшон округидаги тўқай ландшафтини ва у йердаги ўсимликларни, хусусан жирғаноқни ҳамда ҳайвонларини табиий ҳолича сақлаб қолиш мақсадида 1975 йили Булунғир ва Жоммой туманлари ҳудудида майдони 2,5 минг гектар келадиган Зарафшон қўриқхонаси ташкил этилди. Бу қўриқхонада муҳофаза остига олинган жирғаноқ (чаканда) ўсимлигининг майдони қисқариб кетган эди. Бу ўсимликнинг майда мевасидан тиббиётда ишлатиладиган облепиха мойи олинади. Ўрта Зарафшон округида табиий ресурслар хилмахил бўлиб, уларнинг энг муҳимлари иқлим ресурслари, йер-сув ресурслари ва ҳоказолардир. Ўрта Зарафшон округининг муҳим ресурси иқлимидир. Бу йерда иссиқ севувчи ўсимликлар, хусусан пахта, узум ва бошқа меваларнинг пишиб йетишиши учун зарур бўлган термик ресурслар йетарлидир. Чунки харорати +10° дан юқори бўлган кунлардаги хароратнинг йиғиндиси 4500° дан ортиқ: ҳарорати 0°С дан паст бўлган кунлар бир йилда 40—50 кун атрофида.

Ўрта Зарафшон округининг яна бир ресурси бу йерсув бойликларйдир. Округ худудида суғоришга яроқли ўтлоқ, ўтлоқаллювиал, бўз каби тупроқлар мавжуд бўлиб, уларни сув билан таъминловчи Зарафшон дарёси ва атрофидаги тоғлардан бошланувчи сойлар мавжуд. Бунинг устига округнинг неоген ва антропоген давр ётқизиқлари орасида умумий миқдори 1,0 км га яқин йер ости сувлари мавжуд. Келажакда кучли сўрғичлар (насослар) ёрдамида ўша нисбатан чучук йер ости сувларини тортиб олиб, халқ хўжалигининг турли соҳаларида фойдаланиш мумкин. Ўрта Зарафшон округи ўз навбатида Каттақўрғон ва Самарқанд табиий-географик районига бўлинади. I. Каттақўрғон табиий-географик райони округнинг марказий ва ғарбий қисмини ишғол қилади. Район жанубда Зиёвуддин- Зирабулоқ тоғларининг қуйи этаклари билан, ғарбда Бухоро- Қоракўл райони билан, шимолда Оқтоғ ва Қоратоғларнинг қуйи қисми билан, шарқда эса Самарқанд табиий-географик райони билан чегараланади. Район ўз ичига Зарафшон дарёсининг янги ва эски қайирларини ва юқорида қайд қилган тизмаларнинг тоғ олди текисликларини олади. Район округдаги қиши энг совуқ (январнинг ўртача ҳарорати — 0,5 —2°), ёзи эса иссиқ (июлнинг ўртача ҳарорати 27—28°), ёғин энг кам (йилига 180—280 мм) тушадиган қисми. Лекин +10° даражадан юқори бўлгаи даврдаги ҳароратнинг йиғиндиси энг катта бўлиб, 4500—4600° йетади, вегетаўияли қиш эса 40—50% ни ташкил этади. Районда қуйидаги ландшафт турлари учрайди. 1. Зарафшон қайирларида жойлашган оч бўз, ўтлоқ ва бот қоқўтлоқ тупроқли маданий ландшафт. 2. Қамиш ва тўқай ўсимликлари ўсувчи, ўтлоқботқоқ тупроқли кайирлар ландшафти. 3. Эфемер ва шувоқэфемер, ўсувчи бўз тупроқли тоғ олди лёссли текисликлар ландшафти. Бу ландшафт Зирабулоқ-Зиёвуддин ҳамда Оқ-қоратоғларнинг тоғ олди лёссли текисликларини ўз ичига олади. Самарқанд табиий-географик райони округнинг шарқий кисмида жойлашиб, шимолда Ғубдинтоғ, Қароқчитоғ ва Оқтоғларнинг жанубий ёнбағрини қуйи қисми билан, шарқда

Тожикистон давлат чегараси билан, жанубда Чақилкалон ва Қоратепа тоғларининг этаклари билан, ғарбда эса Каттақўрғон райони билан чегараланади. Район ўз ичига Зарафшон дарёсининг янги ва эски қайирларини, тоғ олди лёссли текисликларини олиб, қишининг нисбатан илиқлиги (январнинг ўртача ҳарорати —0,2 — 0,5), ёзининг эса нисбатан салқинлиги (июлнинг ўртача ҳарорати +24,5 +25,9°), ёғинларнинг кўплиги (йиллик ёғин миқдори 450— 500 мм) билан Каттақўрғон районидан фарқ қилади. Район ўз навбатида қуйидаги ландшафтларга бўлинади. Чақилкалон, Қоратепа тоғларининг пролювиал текислинларида жойлашган эфемер ўсимликлари ўсувчи, типик бўз тупруқли текисликлар ландшафти. Ғубдинтоғ, Қарокчитоғ ва Оқтоғларнинг эфемер ўсиликлари ўсувчи, бўз тупроқли тоғ олди лёссли текисликлар ландшафти. Тўқай ўсимликлари мавжуд бўлган, ўтлоқ, ботқоқ ўтлоқ тупроқли қайирлар ландшафти. Суғориладиган ўтлоқ аллювиал, ўтлоқ ботқоқ тупроқли янги қайирлардаги маданий ландшафт. Суғориладиган бўз тупроқлар тарқалган текисликлардаги ва Зарафшоннинг кўҳна қайирларидаги маданий ландшафт.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ермаков Ю.Г. и др. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 2. Рябчиков А.М. Физическая география материков и океанов. М: Вқсшая школа, 1988. 3. Физическая география мирового океана. М: Издател p ство Московского Университета, 1988. 4. Рябчиков А.М. Дунё қит o алари табиий географияси, Тошкент, 1968. 5. Власова Т.М. Физическая география материков и океанов. Том I - II , М: Просвеўение, 1976. 6. Власова Т.М. Материклар ва океанлар табиий географияси. I - II том.Тошкент, 1985. 7. Леонт p ев О.К. Физическая география мирового океана. М: 1982. Энциклопедицеский словар p географических терминов. М.1968. 8. http://ziyonet.uz

Похожие

Куйи Зарафшон округи

Зарафшон иқтисодий райони

Кашкадарё округи

Кизилкум округи

Фаргона округи