Turkiston tog' tizmasi daryolarining oqiziqlar tarkibi - География - Рефераты

Turkiston tog' tizmasi daryolarining oqiziqlar tarkibi

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

104.5302734375 KB

Turkiston tog` tizmasi daryolarining oqiziqlar tarkibi Daryo suvlarining loyqaligi va muallaq oqiziqlar tartibini o`rganish xalq xo`jaligida suv bilan bog`lik bo`lgan qator muommalarni yechishda ahamiyati katta. Jumladan turli xil gidrotehnik inshoatlar (suv omborlari, gidrouzellar, kanallar va h.k.) qurishda daryo suvining loyqaligi va oqiziqlar tartibini o`rganish asosiylardan bo`lib hisoblanadi. Yuqoridagilarni etiborga olgan holda ushbu maqolada Turkiston tog` tizmasining shimoliy yon bag`ridan oqib tushuvchi daryolarining oqiziqlar tarkibini o`rganish masalalarini ko`rib chiqdik. Turkiston tog` tizmasining shimoliy yon bag`ridan oqib tushuvchi daryolarning oqim va oqiziqlarning asosiy harakteristikalari 1- jadvalda keltirilgan. 1-жадвал Turkiston tog` tizmasi daryolar oqimning asosiy harakteristikalari Дарё-пункт Ҳавза майдони F , км 2 Сув сарфи Q ,м 3 /с Муалл а қ оқизиқлар сарфи R, кг/с Сувнинг лойқалиги ρ , г/см 3 Оқим модули M Q , л/с км 2 Ювилиш модули M R , т/км 2 Соҳ-қ.Сариканда 2480 41,6 55,5 1334 16,8 706 Исфара-Исфарам 2810 14,3 9,06 634 5,10 102 Исфара- қ.Тошқурғон 1560 14,7 12,5 850 9,4 253 Оқсув- қ.Подгорное 462 11,4 2,86 250 24,5 196 Хўжабақирган- қ.Андарҳон 1740 1,90 5,20 520 5,8 94,3 З о минсу в -қ.Дуоба 546 2,90 0,21 110 3,5 12,1 Сангзор-қ.Қирқ 570 2,05 0,39 190 3,6 21,5 Muallaq oqiziqlar tarkibini o`rganish maqsadida quyidagi masalalarni tadqiqot qilishni o`z oldimizga maqsad qilib quydik: a) oqiziqlarni shakillanishiga ta`sir qiluvchi omillar; b) oqiziqlarning o`rtacha ko`p yillik miqdori; v) oqiziqlar sarfini yil ichida mavsumlararo taqsimlanishi; g) oqiziqlar sarfining yildan yilga tebranishi va o`zgaruvchanligi; d) daryo havzalariga denudatsiya jarayoniga antropogen omillar ta`siri.

Oqiziqlarning shakillanishini belgilovchi omillar borasida daryo havzalarining relyef tuzulishi, iqlim sharoiti, geologik va litologik tuzulishi, tuproq va o`simlik tarkibi, ustki qoplamning tuzilishi kabilar ko`rib chiqildi. Oqiziqlar sarfini o`rtacha ko`p yillik qiymatini aniqlash borasida kuzatilgan qatorlar oqiziqlar sarfi me`yorini hisoblash uchun yetarli emasligi aniqlandi. Kuzatilgan qisqa qatorni uzaytirishning qator usullari mavjud: nisbatlar usuli Ry= f (Qy) bog`lanishi yordamida, Ro`rt.oy=f (Qo`rt.oy) bog`lanishi yordamida, barobor ta`minlanganlik usuli va h.k. Bu borada o`tkazilgan izlanishlar natijasi shuni ko`rsatadiki Y.N. Ivanov tomonidan tavsiya qilingan barobar ta`minlanish usuli yaxshi natijaga olib keldi va qisqa qatorni uzaytirishda ishlatildi. Qo`yidagi jadvalda Turkiston tog` tizmasining shimoliy yon bag`rda joylashgan daryolarning o`rtacha yillik suv va oqiziqlar sarfi orasidagi bog`lanishning regressiya tenglamalari keltirilgan. 2-жадвал O`rtacha yillik suv va oqiziqlar sarfi orasidagi bog`lanishning regressiya tenglamalari Дарё-пункт Кузатиш даври Регрессия тенгламаси ℓg R й қf (ℓg Q й ) Корреляция коэффициенти Соҳ-қ.Сариканда 1940-1989 R = 0,18Q 4,57 0,92±0,02 Исфара-Исфарам 1940-1989 R = 0,17Q 0,68 0,60±0,08 Исфара-қ.Тошқурғон 1940-1989 R = 2,02Q 1,41 0,86±0,03 Оқсув-қ.Подгорное 1940-1989 R = 3,01Q 3,32 0,81±0,07 Хўжабақирған-қ.Андарҳон 1947-1989 R = 0,39Q 3,25 0,76±0,06 З о минсу в -қ.Дуоба 1950-2005 R = 0,94Q 1,21 0,46±0,11 Сангзор-қ.Қирқ 1949-2005 R = 1,13Q 2,46 0,86±0,03 Daryolarning oqiziqlar tarkibini o`rganishda ularning yil davomida (mavsumiy, oylar bo`yicha) taqsimlanishi alohida e`tiborga ega. Turkiston tog` tizmasi daryolarida oqiziqlar asosan bahor va yoz oylarida oqib o`tadi, bu oylarda ularning miqdori katta bo`ladi (3-jadval). 3-жадвал Daryolar oqiziqlar tarkibining yil davomida taqsimlanishi Дарё-пункт Баҳор(III-VI) Ёз ( VII - IX ) Куз ва қиш( X - II ) 10 3 тонн % 10 3 тонн % 10 3 тонн % Соҳ-қ.Сариканда 102 15,4 556 84,0 4,10 0,60 Исфара-Исфарам 14,9 13,7 92,9 85,4 0,89 0,90 Исфара-қ.Тошқурғон 23,1 15,4 126 84,0 0,93 0,60 Оқсув-қ.Подгорное 21,1 61,4 12,7 37,0 0,53 1,60 Хўжабақирған-қ.Андарҳон 20,8 33,4 40,7 65,1 0,95 1,50 З о минсу в -қ.Дуоба 8,01 75,4 0,45 4,23 2,17 20,4

Сангзор-қ.Қирқ 8,05 95,9 0,20 2,41 0,14 1.61 Jadvalda keltirilgan raqamlardan ko`rinib turubdiki, o`rganilayotgan hamma daryolar bo`yicha muallaq oqiziqlarning katta qismi (yillik qiymatning 98 %) yoz va bahor oylariga to`g`ri keladi, faqat Zominsuv daryosida kuz va qish mavsumlarida 20,4 % oqib o`tadi. Yana shuni ta`kidlab o`tish kerakki daryo havzalari baland tog`larda joylashgan daryolar bo`yicha (Soh, Isfara, Oqsuv) oqiziqlar sarfining ko`p qismi yoz mavsumiga to`g`ri keladi. Oqim va mualloq oqiziqlar sarflari yillik qiymatlarining tebranishini o`rganish maqsadida chizilgan me`yorlashtirilgan integral egri chiziqlari shuni ko`rsatadiki deyarli hamma daryolarda Qi bilan Ri tebranishida ma`lum darajada sinhronlik (moslik) ko`zga tashlanadi. Daryo havzalarida denudatsiya va eroziya jarayonlarini o`rganish maqsadida biz oqim va oqiziqlar sarfi asosiy harakteristikalari, havza maydoni va o`rtacha balandligi orasidagi bog`lanish grafiklarini chizdik. Bunda havza maydoni va o`rtacha balandlikning ortishi bilan asosiy harakteristikalarning kamayishini ko`ramiz. Daryo havzasining yuvilish modulining eng katta qiymati 706 t/km2 (Soh-q.Sarikanda) va eng kichik qiymati 12,1 t/km2 (Zominsuv-q.Duoba) larni tashkil qildi. Denudatsiya qalinligi ham eng katta qiymati 0,282 mm Soh daryosiga va eng kichigi 0,05 mm Zominsuvga tegishlidir. Daryoning oqiziqlar tarkibiga antropogen omillarning ta`sirini izohlash maqsadida Isfara daryosini misol qilib oldik. YA`ni daryoning uzunligi bo`yicha yuqori stvordan (Isfara shahri) quyi stvorgacha (q.Toshqurg`on) qanday o`zgarishini ko`rganimizda suv va mualloq oqiziqlar miqdorlarining sezilarli darajada kamayganligini ko`ramiz. Bu esa daryoning ikkala stvor orasidagi qismida qator gidrotehnik inshoatlar qurilgan bo`lib, ular albatta oqiziqlar tarkibini keskin o`zgarishiga olib keladi.

Похожие

Turkiston-Nurota okrugi

G`arbiy Tyanshan okrugi

|O`zbekiston ichki suvlari

O`zbekiston ichki suvlari

Shimoliy Amerika materigining tabiiy geografik o`lkalari