Toponimlarning lisoniy – gramatik tuzilishi, toponimik leksika - География - Рефераты

Toponimlarning lisoniy – gramatik tuzilishi, toponimik leksika

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

Toponimlarning lisoniy – gramatik tuzilishi, toponimik leksika Reja: 1. Toponimik leksika haqida. Toponimlar hosil qilgan terminlarning turlari. 2. Nomlarning morfologik - sematik tahlili. 3. Sodda qo’shimchasiz affekssiz va qo’shimchali sodda toponimlar. 4. Qo’shima so’zli murakkab toponimlar. 5. Nomlarni etnolingvistik guruhlash masalalari.

Geografik nomlar – toponimlar katta ilmiy va amaliy ahamiyatga molik bo’lganligi tufayli muhim ijtimoiy va ma’rifiy funktsiyalarni bajaradi. Yuqorida bot-bot qayd etganimizdek joy tabiatining o’ziga xos hususiyatlarini, aholining xo’jalik faoliyati va etnografiyasi asrlar davomida shu regionda ro’y bergan tarixiy, ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy o’zgarishlar hamda voqea va hodisalarni o’zida muhrlanganligi bilan ahamiyatlidir. Joy nomlari tarixiy o’tmishning ma’naviy yodgorliklari sifatidagina qimmatli bo’lish qatorida geografik nomlar hozirgi jamiyat uchun zarurdirki jamiyatning turli ehtiyojlariga xizmat qiladi. Geografik nomlarning naminatsiya -atalish qonuniyatlarini o’rganish , ularni sestemaga solish, ularning yozilish qoidalarini yaratish, yozilishini milliy va xalqaro miqiyosda – standartlashtirish, - normallashtirish yani qatiylashtirish masalalari bilan YUNESKO va boshqa bir qancha xalqaro tashkilotlar bilan shug’ullanmoqda. Geografik nomlar bir birlaridan talaffuzi yozilishiga ko’ra farq qilgani , adreslik vazifasini bajargani uchun ularni rasmiy hujjatlarda, xaritalarda darsliklarda o’quv qo’llanmalarda ma’lumotnoma va boshqa nashrlarda tog’ri hamda har doim bir xil yozilish kerak bo’ladi. Jahondagi davlat idora organlari transport va aloqa muassasalari, fan morif hamda madaniyat idoralari, matbuot radio, telvedeniya joy nomlarini xalqaro tillarda xususan milliy tillarda to’g’ri va qatiiy yozilishidan manfaatdordir. Kattami-kichikmi har qanday geografik abekt nomi, yozilishning rasmiy va umumiy istemol uchun yagona shaklini aniqlash va qatiylashtirish geografik nomlarning standartlashning mohiyati va vazifasidir. Keltirilgan talab va ehtiyojlardan kelib chiqib, nomlarning lisoniy geografik nomlar turli maqsad va nuqtai nazardan o’ranilishi mumkin. O’rta va Markaziy Osiyo geografik nomlarning atoqli tatqiqotchisi E.M.Murzayev “Toponimlarning yetti xil maqsad nuqtai nazardan o’rganish mumkin deb hisoblaydi. Bular - nomning geografik ob’ektning qaysi turga mansubligi; - paydo bolish sharoiti va vaqti - u yoki bu tilga mansubligi; - mazmun va etimologiyasi bo’yicha - grammatik qoida va miyyorlarga to’g’ri kelishi, - bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilinishi - areali va migratsiyasi yani nomning ko’chib yurishi. Nomning bunday turli nuqtai nazardan o’rganilishi , tarixiy, geografik va albatta tilshunoslik fanlarda qo’llaniladigan metodlardan foydalanishni taqozo etadi. Bayon etilgan fikrlardan kelib chiqib,

nomlarning lisoniy hususiyatlari haqida masalalarga to’xtalamiz. Toponimlarni o’rganishning leksik-semantik metodi nom qanday geografik ob’ektning turdosh oti ekanligi va nimani anglatishini tahlil - grammatik tahlil etish demakdir. Toponimlarni semantik (semantika yoki semasiologiya-tilshunoslikning so’z va iboralar ma’nosini va ularning o’zgarishlarni o’rganuvchi bo’limi) jihatidan quyidagi uch guruhga bo’lish mumkin. I. Tabiiy sharoitning biror bir belgisini bildiruvchi nomlar, qaysiki ular bir elementdan iborat bo’lmay bir necha so’zdan iborat bo’ladi. O’rmon- o’simlik rel’ef, yer, suv, tuproq, bilan nomlar - Qiziltepa, Yakkatut, Beshterak, Uzunsoy, Kaltaqul, Yemanjir, II. Ijtimoiy –iqtisodiy hodisalar bilan bog’liq nomlar, aholining etnik tarkibi, mehnat ko’nikmasi, transport, aholining farovonligi bilan bog’liq nomlar – Dehqonobod , Qozoqqishloq, Charmgar, So’zangaron, To’qimachi. III. Geogarafik ob’ektning joylashivi, soni, geografik komponent turini bildiruvchi nomlar-Avstriya, -sharqiy rayon, Severo Morsk shahri , janubiy Xitoy dengizi, shimoliy dengiz, Lipetsk, Yelest, Bukavino, Qoplonqir, Ushkoniy orollari (Baykalda tovushqon- Ushkoni) Har qanday tur leksikasining (leksika- biror til yoki shevadagi so’zlar majmui, so’zning lug’aviy ma’nosi) malum bir qismini atoqli otlar tshkil etadiki, ular ma’lum bir predmetning nomini bildirish, shu tipdagi boshqa predmetlardan ejratib ko’rsatish vazifasini bajaradi. Nomipatsiya yani ob’ektning nomi asosiy xususiyat hisoblanadi. Nomlarning manosi gramatik qoidalar asosida o’rganishni toponimik leksika deyiladi. Morfologik (so’zlarning tarkibi, o’zgarish shakllari sestemasi, gramatikaning so’z tarkibi va shakllarini o’rganuvchi bo’limi0 jihatidan geografik nomlar 1. Oddiy nomlar – birgina so’zdan iborat nomlar. Oz navbatida oddiy yoki sodda nomlar. 1.1 Qo’shimchasiz – affeks nomlarga birgina otdan iborat, boshqa biron unsur qo’shilmagan toponimlardir. Qo’shimchasiz oddiy geografik nomlar – a) oddiy geografik yoki ijtimoiy iqqtisodiy terminlar shaklida – ahnor, asbob, gaza, (tog’ qirasi), Yem (pochta stansiyasi) ko’l, orol, taqir, uchma, chem, sharshara, quduq, dara; b) urug’ aymoq el-elat nomlari bilan ataladigan toponimlar - arab, mang’t, saroy, barlos, qo’ng’irot, mest, qarliq, durman, nukus, turk, chandir, qovchin, m qipchoq; v) Kishilarning laqabalridan iborat toponimlar – avaz, Mustafo, Nazarbek, Navoiy

g) o’simlik va hayvon nomlaridan kelib chiqqan toponimlar- bodom, terak, chinor, olma, tol, yong’oq do’lta, qo’g’a, (lux) o’simligi Dehqonobodda, 1.2. Qo’shimchali - sodda toponimlar deganda otga qandaydir qo’shimcha - affeks qo’shib yasalgan geografik nomlar tushuniladi. Eng uchraydigan qo’shimchali sodda nomlar quyidagi vareantlarda uchraydi. - goh – Jangoh (jang maydoni), Nomozgoh, Saylgoh, Shamolgoh, Korizgoh - zor, - Bedazor, Bodomzor, Olmazor - Iston – Bog’iston, Guliston, Bohoriston, O’zbekiston, Turkiston - Iya – Shohruhiya, (Ulug’bek otasi A.Temur o’g’li nomidan) , Mingiya – Ming qabilasi yashaydigan manzil - Kor – Lalmikor, Paxtakor, Mirishkor, - Lar – arablar, minglar, beklar, - Li – alamli, anjirli, tolli, toshli, - Lik – (-liq) – Mahhalla qishloq ahlining asli qayerdan ekanligini bildiradi. Andijonlik, Nishonlik, Zargarlik, Soylik - Loq (lox) - Sangloq, toshloq, qumloq, - On – Arabon, (Arabon shakli ham) Saidon (Sayyillar mahalasi) - Ot – Bog’dod, Rabot, Qishloqot, Rabotot - Cha – qo’rg’oncha, oqcha, saricha, qizilcha - Chi – kasb egasini bildiradi. Buyrachi, terirchi, xatirchi, taqachi, uychi 2. Murakkab so’z tarkibli nomlar – ikki yoki va undan ortiq tarkibiy qismlardan iborat geografik nomlar. Bunday toponimlar geografik jihatdan bir necha turga bo’linadi a) ot – ot, ko’pincha toponimning ikkinchi tarkibiy qismi geografik termindan iborat bo’ladi. – Yozyovon, Ketmontepa, Poygadasht, Ayg’irdasht, Xantaxti, Moybuloq, Toshquduq, Sapungora, Toshrabot; qishloqlarning laqabalri kasblaridan nom olgan toponimlar – mamatyasavul, Qurbonmurob. Toponim Antroponimdan bir yoki ikkala komponenti ham urug’ aymoq nomlaridan iborat bo’ladi. Arabqiyot, Bo’ri batosh b) sifat + ot ikkinchi tarkibiy qismi geografik termindan iborat bo’ladi. Yomonovul Kattaqo’rg’on, Kattako’pra, Oqdaryo, Qorasuv; ikkinchi tarkibiy qismi urug’ aymoq nomidan tarkib topgan – Yomonsaroy, Qoraqo’ng’irot, Kattaming, v) Ot+Sifat – jo’yinov, - jinov, Yangiariq, Eskianhor, Talesafed, g) Son+ot – Beshariq, Oltariq, Uchquduq, Beshkapa, Saksonkapa, Uchko’prik, . Biroq qirqqishloq, yuzqishloq, mingqishloq toponimlari shaklan son+ot tipiga o’xshasa ham ot+ot modelidir. Chunki qirq, yuz, ming, o’zbek urug’lari nomi d) fel+ot. Keldihayot, Qolgandaryo, Qaynarbuloq,

e) ot+fel – Jarko’chgan, Qumbosdi, Ustao’lgan, Qayrisoldi, Yerdantengan, Osmontarash, Toytalash, (Hisor tog’laridagi joy nomlari) Borsa Kelmas, Ilono’tti o’zbekistonning ko’zga ko’ringan toponimist olimi QD.U. prof. T.Nafasov “Janubiy Ozbekiston toponimiyasining etnolingvistik analizi” (T1985) kitonbida bu region toponimiyasi katta qismi ma’no va grammatik tuzilishi jihatidann tushunarli bo’lgan so’z va affekslardan tuzilgan deb ko’rsatadi. Bu tip toponimlar uzoq o’tmishda yaratilganligidek , hgozir ham yaratilmoqda. Bu tip toponimlarning uch xil ko’rinishga ega ekanligini ta’kidlaydi. 1. geografik termindan iborat toponimlar. Alng, Gutan Qarshi Uloch va boshqalar 2. Bir komponentli belgi bi;ldiruvchi so’zlardan, boshqa komponenti geografik terminlardan iborat toponimlar; - Qipchoq, Saroy, Mang’it, Qovchin va boshqalar 3. Urug’ nomiga nisbat etish asosida yaratilgan toponimlar. – Achamayli, Qushtamg’ali, Qutchi, Chuyut, Uyrot, Leksik tarkibi grammatik ko’rilishi jihatidan ancha murakkab, shu bilan birga boy va xilma-xil bo’lgan janubiy O’zbekiston (nafaqat janubiy O’zbekiston – O’rta Osiyo aksar hududi uchun ) toponimlarini toponim asosidagi marfema (Morfema so’zining ma’no anglatuvchi bo’linmaydigan o’zagi) so’z va afekslar qaysi til leksikasi va gramatik qurulishi mansubligiga ko’ra iki yirik guruhga bo’linadi. 1. Turkiy tillarga mansub toponimlar. 2. O’zga tilarga mansub toponimlar Atoqli otlar tilida ampelyativlar ananaviy nomlar sifatida boyib boradi, ular fonetik, leksik, grammatik, xususiyatlari jihatidan apellayativlarga yaqin turadi, lekin, o’ziga xos belgilarga ega. Atoqli otlarning kelib chiqishi, taraqqiyoti, tildagi o’rni va jamiyatda bajaradigan funktsiyasini onamastika (nom berish san’ati ) o’rganadi. Geografik nomlar va atamalar boshqa tillardan terminlar va tushunchalar qabul qilib, o’zi ham boshqa tillarga so’z berib, boyib boradiki, ma’naviy boyligimiz millatning muhim belgisi bo’lgan til milliy madaniyatni yuksalishga xizmat qiladi.

Похожие

Toponimika va ilmiy geografik atamashunoslikning tayanch tushunchalari, toponimika fanining tadqiqot metodlari

Toponimika va ilmiy atamashunoslik fanining ob'ekti,predmeti,vazifasi geografiya uchun ularni bilishining zaruriyatlari

O`zbekistonda hozirgi zamon toponimika va geografik atamashunoslik

Respublika viloyatlari joylarining toponomikasi

O`zbek geografik terminshunosligining rivojlanishida tarjima (ruscha - o`zbekcha) adabiyotining ahamiyati