Toponimika va ilmiy geografik atamashunoslikning tayanch tushunchalari, toponimika fanining tadqiqot metodlari - География - Рефераты

Toponimika va ilmiy geografik atamashunoslikning tayanch tushunchalari, toponimika fanining tadqiqot metodlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Toponimika va ilmiy geografik atamashunoslikning tayanch tushunchalari, toponimika fanining tadqiqot metodlari Reja : 1. Toponimikaning tayanch tushunchalari va iboralari. Makro-mezo va mikrotoponimlar 2. Ilmiy va xalq atamalari. Xalq atamalarining manbalari. Geografik tushunchaga aylangan xalq so’zlari. 3. Ilmiy terminlar. Ilmiy bilishning asosi 4. Geografik atamalar.

Har bir fanning muayyan tushuncha, qoida, qonunlarni ifodalaydigan tayanch so’z, termin va iboralari bo’ladi. Toponimikaning alohida ilm sohasi ekanligini bildiruvchi o’z tushunchalarini ifodalovchi tayanch tushuncha va so’z – terminlari mavjud. Toponim-lotincha tpos-joy, yer, noma-nom, ism so’zlaridan olingan bo’lib, joy nomi , geografik nom – atoqli ot geografik ob’ektni alohida nomga ega ekanligini bildiradi. Toponimiya - malum hududdagi joy nomlarining yig’indisi. Toponimika – joy nomlarini geografik ob’ektlarning nomlarini o’rganuvchi ilm sohasi hisoblanadi. Antroponim - har qanday shaxsning atoqli oti, ismi otasining ismi laqabi taxallusi. Antroponimlardan geografik nomlar yasalib kelishi kishilar nomiga qo’yilgan dengiz cho’l tog’ tizmasi shahar va boshqa geografik ob’ektlar - potronimlar deyiladi. Barens dengizi, Bering, Bafort , Tasmaniya dengizlari , Boliviya , Kolumbiya davlatlari, Vashington, Dehli , Hoshimin kabi poytaxt shaharlar, Laperuza, Bering, Kuk, Devisov, Torresov kabi bo’g’ozlar patronimlarga misol bo’la oladi. Xalq qabila va urug’lar umuman el – elatlar nomi bilan atalgan geografik ob’ektlar etnonimlar deyiladi. Etnonimlardan hosil qilingan joy nomlari etnotoponim bo’ladi. Bunday nomlar tarixiy davrlarda xalqlarning qayerlarda yashaganligidan va o’zaro aloqalaridan guvoh beradi. O’rta Osiyoda bu xil nomlar ko’pchilik Amerika qo’shma shtatlaridagi Yuta, Michigan Dakota Oregeona va boshqa o’nlab shtatlarning nomlari daryodagi ko’pchilik davlatlarning nomlari tub xalq nomidan olingan etnotoponimlardir. (Rossiya, Turkiya, Angliya, Germaniya, Turkmanbiston, Qirg’iziston va boshqalar. ) Gidronim-suv havzalarining dengiz daryo ko’l irmoq buloq duquq ariq anhor, suv ombori havzalarining atoqli otlari. Mahalliy geografik atamalar deb – geografik ob’ektning xarakterini turini mazmunini ifodalaydigan so’z ibora (Terakli, Beshqayrag’och, Qoratog’ va boshqalarga aytiladi). Odatda mahalliy geografik atamalar geografik nomlar hosil bo’lishida faol qatnashadi. Qo’shtegirmon qishlog’i Yangiariq tumani va boshqalar. Oronim – yer usti relefining atoqli otlari qir, jar, vodiy , botqoq, tog’, tepalik nomlari. Toponimik strategrafiya toponimlarning turli yoshdagi turli davrlarda Lisoniy har xil bo’lgan qatlamlari. Qatlam tasviri mazmunidagi bu ifoda geologiya fanidan olingan bo’lib, pastgi o’rta yuqori qatlamalrda so’zlarning joylashuvi orqali geografik nomning eng qadimgisidan hozirgi ishlatiladigan yuqori qatlamlargacha ma’nosini aniqlashga yordam ebradi.

Toponim semantikasi geografik nomning lug’viy manosi demakdir. Kal’ka – (Fransuscha nusxa ) boshqa tillardagi geografik nomlarni muayyan tilga o’zbekcha tilga to’liq yoki qisman tarjimada ifodalash. Chunonchi Great, Salt, Laki – katta sho’r ko’l New Gellnd – yangi Zelandiya inglizcha beloe mori oq dengiz, Novaya Zemliya Yangi Yer oroli. Aynan tarjima qilingan ma’nosi bir-u ikki tilda ikki xil aytiladigan nomalr kal’ka bo’ladi. Qizilsuv, Surxob, Qorasuv-Siyohab, Toponimik formant – topofarmant geografik nomlarning yasalishida ishtirok etadigan so’z qo’shimchasi bo’lib, mustaqil geografik nom sifatida ishlatilmaydi. Masalan Marg’iyona, Sug’diyona, O’zbekiston, yona, stan topoformat hisoblanib marg o’tloq so’g’d xalq o’zbek topa asos bo’lib, xizmat qiladi. Asos (topoasos) geografik nomning qo’shimchasi olib tashlangandan qolgan o’zagi. Onamastika har qanday atoqlarni tahlil etuvchi tilshunoslikning bo’limi tarmog’i. Etimologiya geografik nomlarning kelib chiqishi haqidagi ilm. Etnologiya – geografik nomlarning paydo bo’lish sharoitini sabablarini aniqlash bilan shug’ullanuvchi toponimikaning sohasi masalan Qizilqum cho’lining nomi qumning rangi qizil bo’lmasada nima sababdan shunday aytilganini aniqlaydigan etnologiya turli daliliy malumotlarni tahlil qiladi. Transkriptsiya – nomlarning to’g’ri yozilishi imlosi oynonim aholi turar joylarining nomi -urbonim, shahr ichidagi nomlardir. Ma’lum bo’ldiki toponimika faniad ishlatiladigan atamalar so’zlar iboralar asosan geografik mazmunga ega. Geografik nomlar turli maqsad va nuqtai nazardan o’rganilishi mumkin o’rta va markaziy Osiyo geografik nomlarining yirik tatqiqotchisi mashhur geografik olim I.M.Murzayev toponimlar yetti xil nuqtai nazardan o’rganilishi mumkin. Bular nomning geografik ob’ekt turiga mansubligi, paydo bo’lish sharoiti va vaqti. U yoki bu tilga mansubligi, mazmun va etmologiyasi bo’yicha. Gramatik qoida va miyyorlarga tog’ri kelishi. Bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish imkoniyati va tarqalishi, areali va migratsiyasi yani nomning ko’chib yurishi nuqtai nazarlaridan o’rganilishi mumkin. Toponimlarning bunday turlicha yo’nalishlarda o’rganilishi bir necha metotlar yordamida amalga oshiriladi. Nomlarni tarixiy tahlil qilish metodi orqali toponimning paydo bo’lishi evalutsiyasi o’zgarishi nom vujudga kelgan ijtimoiy muhit aniqlanadi. Geografik paydo bo’lgan tarixiy sharit va manbani aniqlash bu metodning mahiyatini tashkil etadi. Lingvistik metodlar etmologiya metodi formatlari metodi va leksik, semantik tahlil metodini o’z ichiga oladi. Bunga geografik nomalr gramatik jihatdan tahlil etilib, nomning paydo bo’lishi manosi aniqlanadi. Kartografiya metod nomalrining nom o’zagini tashkil etgan so’zdagi qo’shimchalarni tadqiq etish orqali nomlarning tarqalish areali nom mansub til nomlarning tabiiy-ijtimoiy

iqtisoidy hodisa va ob’ektlar bilan bog’liqligi aniqlanadi. Chunonchi suv, daryo, soy qo’shimchalarning tarqalish xaritasi tuzilsa gidronimlarning nomi turkiy xalqlar tiliga mansubligi suvdan foydalanish tarixi, gidrolik ob’ektning kattaligi haqida ma’lumot olishi mumkin. Xalq atamalarining o’rganish metodi geografik nom tarkibidagi tog’ tepa, suv , o’rganilayotgan ob’ektning katta kichikligi, o’zgarib turishi, baland pastligi, ko’p ozligi va boshqa tabiiy hususiyatlar haqida ma’lumot to’planadi. Shunday qilib, toponimikaning tatqiqot metodlari bir necha bo’lib, bu mertodlar tilshunoslik tarix va geografiya fanlarining tadqiqot metodlariga yaqin turadi. Geogrfaik nomlarning kelib chiqishi tarqalishi manosi haqidagi fan bo’lgan toponimika geografik hodisa va jarayonlarning natijasi bo’lgan nomlarni aniq bir hudud bilan bog’lab o’rganagni bois toponimikani geografik mazmuni va mohiyati fan desak to’g’ri bo’lishi mumkin. O’zbekistonda har biri o’z o’rniga ega bo’lgan 17 mingdan ortiq qishloq va aholi manzilari, 5 mingdan oshiq quduq borligi hisobga olingan bo’lib ularning faqat ma’nosini axtarish bilangina o’rganib bo’lmaydi. Joy nomlar qo’yilishidagi qonuniyatlarni qidirib topish ularni guruhlarga tasniflab o’rganish kerak. Shundagina nomlarning izohli lug’atini tuzish mumkin. Geografik fanlar enk planetar tarzdagi okean dengiz, materik , tog’ sestemasi, region, davlat nomlari makro toponimlar , qo’ltiq, ko’rfaz, bo’g’oz, ko’l botqoqlik, muzlik tog’ tizmasi tarmog’i daryo irmog’i o’rtacha kattalikdagi shaharlar nomlari hajmidagi mezo toponimlar va mahalliy ahamiyatli mikrotoponimlarga bo’lish ananasi mavjud. Ammo bu tasnif ham nisbiy bo’lib, mashhurligi ahamiyati tarixiy voqealik sifatida paydo bo’lishi jihatidan mezotoponim, mikrotoponimga , mikrotoponim mezotoponimlar qatoriga o’tishi mumkin. Chunonchi bermud orollari bor yo’g’i 53,3 km.kv. maydoni 62 ming aholisi bo’lgan Atlantika okeani shimoli g’arbidagi orollar guruhi bo’lib, bir jihatdan mikrotoponim hisoblanadi. 1522 yilda ispan sayyohi H.Bermudis tomonidan kashf etilgan Britaniya hamdo’sligi tarkibida davlat bo’lgani uchun uni mezotoponim deyish mumkin. Ammo Bermud uchburchagi deb nomlanuvchi halokatli akvatoriya bo’lganligidan har qanday mashhur mikrotoponim kabi Bermud orolarini ko’pchilik biladi. Barcha ilm sohalarining aniq tushuncha va qonunlarini ifodalovchi ilmiy atama yoki terminlari mavjud. Bu tarminlarsiz fanning mohiyatini ifodalab bo’lmaydi. Geografiyada yuqorida qisman qayd etilgani mezden mintaqa , iqlimzona, landshaft atmosfera, biosfera rayonlashtirish iqtisodiy rayon, musson, fiyon, seklon, antiseklon, tropik, rel’ef, tog’ adir tekilsik, ploto, yassi tog’lik, pasttekislik, bug’oz dengiz, orol va boshqa mingdan oshiq soz ishlatiladi. Bu tarminlarning oldiga yana aniqlagich qo’shiladiki, hodisa, jarayon, voqeylik, turini bildiradi. Arktika mintaqa issiq iqlim, baland tog’ qumli cho’l tropik siklon, yirik iqtisodiy rayon, sanoat tuguni, eroziya rel’efi, va hakozo. Ushbu

va boshqa geografik atama va so’zlar geografiya fanida mumkin. Qadimgi yunon, lotin va hozirgi yevropa xalqlari tillaridan olingan terminlar ko’pchilikni tashkil etadi. Shelf inglizcha fiyon landshaft- nemischa, metiorit metioroilit – yunoncha, meloratsiya – lotincha, kadastr – artizan –fransuzcha, plota, kryaj, uval-ruscha, so’zlar umumqabul qilingan geografik terminlar shunday so’zlardir. Shu bilan faqat muayyan geografik landshaft voqeylik yoni relefini ifodalash uchun aniq bir regiondan olingan ilmiy terminlar sifatida qabul qilingan so’z va iboralar talaygina. Bedlend – AQSh O’rta g’arbidagi buzuq yerlarda tarqalgan rel’ef , kompos (portugalcha) butazor savanna Pampa- o’tloq, (hindcha) al’p rel’ef, al’p o’tlog’i – lotincha tundra – fincha – o’rmonsiz yalang qir, teraylar – Himolay tog’idagi botqoq chalakzorlar, tundra – AQSh janubiy sharqida Meksika qo’ltig’i sohilida ko’tariladigan kuchli quyun tayfun – Tinch okean g’arbiy sohilida ro’y beradigan kuchli tropik seklon , tayga - mo’tadil mintaqa o’rmon zonasining shimolidagi ignabargli o’rmonlar sekreb- Avstraliayning qurg’oqchil yerlaridagi butasimon evkalipt tikanli akatsiya va butilkasimon daraxtlardan iborat doimiy yashil chakalakzorlar bu tahlit landhsht rel’ef shamol va boshqa geografik voqealikning betakrorligini ifodalaydigan geografik ifodalar soni minga yaqin bo’lib, ular barcha xalqlarning ti;llaridan olingan. Shu so’z olingan tilning atrof muhit hususiyatining o’ziga xosligini ifodalaydi. O’zbek tilining lug’ati boshqa tilarga tarjima qilinganda aynan so’z manosiga futr yetkazadigan terminlar juda ko’p. Bular xalq terminlaridir. Sirt soz adir, ang’iz, chink, gerdob, adoq, oyoq, qo’rig’, qoq, boldir,qurum, uchma, barxan, bahorinor, taqir, soy, qayir, koriz, qishloq, cho’l , qo’rg’on, qir, sel, to’qay, sho’r, ungir, o’ra, qum, bo’z, dasht, bo’ron, o’lan, sahro, dashti biyobon, lalmi va boshqa yuzdan oshiq so’zlar geografik atamalarga aylangan. Mashhur geografik akademik L.Berg “xalq tilida bitmas tuganmas boyliklar bor bu ilmiy terminalogiyani kengaytirish manbaidir” deb rus geografik terminologiyasi haqida 1915 yilda yozganida bu fikrni boshqa xalqning tillariga shu jamiyat o’zbek tiliga ham tegishli ekanligini nazarda tutgan bo’lishi mumkin. Aslini olgan “devonu lug’atit Turk” hali XI asrdanoq turkiy xalqlarning lug’aviy tarkibiy nihoyatda keng qamrovli sinonim, omonim, antonimlarga boy ekanligini butun musulmon xalqiga isbot qilgan. Darhaqiqat qumli cho’llardagi ko’chib yuruvchi taqasimon tepalikni faqat barxan so’zi bilangina ifodalasi shakli va hosil bo’lish mekonizmiga mos keladi, yoki muayyan yo;’nalishga ega bo’lmagan usti liyos bilan qo’plangan tog’ oldi tepal;iklar marmonini faqat adir termini bilan ifodalsh mumkin. Xalq terminlaridan ilmiy atamalar hosil bo’ladi. Xalq terminlari toponimlarga aylanadi – qoraqum Qizilqum Qarnobcho’l, Mirzacho’l, Badayto’qay, Yo’lbarsto’qay, Qoplonqir, Qoraariq, Ulug’tog’, Oqtog’ va boshqalar geografik terminlarning asariyati rus va bashqa tillardan o’zbek

tiliga tarjima qilinib ishlatiladi. Bunda ayrim xilma-xillik chalkashliklar borligini nazarda tutib H.Hasanov “Sten’ – so’zining cho’l deb tarjima qilinishi va qo’llanilishi xato va tasodifiy ” deb isbotlaydi. Olimning siyosiy harakati bilan sten dasht deb mazmunan tog’ri tarjima qilishadigan bo’ladi. “Pustniya sahro deb emas cho’l deb tarjima qilish tog’ri bo’ladi. Chunki jonli o’zbek tilida“ Qizilqum chpo’li Qoraqum cho’li Qarshi cho’li deb ishlatiladi. Rossiya va Qozog’iston shimolida zona stepi dasht zonasi ekanligini hamma biladi. Barabi cho’li Qulunda cho’li deyilmaydi. Barabi dashti, Qulunda dasht deyiladi. Tojikistonda geografiya va ruscha zona stepni dasht zonasi to’g’ri ishlatmoqdalar. Tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak Sulaymon Buxoriy lug’atida “cho’l , sahro, biyobon, boshqarisi “Homun” deb ishlatilgan Sadriddin Ayni ham Qizilqum to’g’risidagi bir maqolasida faqat cho’l so’zini ishlatgan yer yuzi jurnal;i 1927 yil 1-2 son 32- bet. Botonik olimlar S.Sohabiddinov lig’atidan pustniya cho’l deb ochiq oydin yozgan bo’lsa akademik Qadr Zokirovning “O’rta Osiyo geobotanik pog’onalari cho’l, adir, tog’ va yaylov deb faqat halq terminlarini ishlatgani uchun ko’pchilik yirik geobotanik tatqiqotchilar etirofiga sazavor bo’lgan. Hozir darsliklardan bu terminlar mustaqil o’rin olgan. H.Hasanovning “fikricha xalq terminlarining qadimiy lug’aviy kitoblaridan tarixiy geografik asarlar sayohatnomalar vaqor hujjatlardan badiiy adabiyot olish zarur. Shu bilan birga boshqa tillarda geografik terminlarni tarjima qilganda o’zbek tilida so’zni muqobalanishini topish shuningdek qo’shni davalt tilarida ishlatiladigan terminalrga yaqin bo’lish maqsadga muofiq. Umuman geografik atamalarni tanal;shda o’zbek xalqining tabiat hodisalariga zehn solib, tabiat bilan yuritish aloqani kuzatishdan yaratgan .

Похожие

Toponimika va geografik atamashunoslikning fan sifatida shakllanish tarixidan

Geografiya ta`limida toponimika va geografik terminlar

O`zbekistonda hozirgi zamon toponimika va geografik atamashunoslik

Toponimika va ilmiy atamashunoslik fanining ob'ekti,predmeti,vazifasi geografiya uchun ularni bilishining zaruriyatlari

Respublika viloyatlari joylarining toponomikasi