Tabiatda suvning aylanishi - География - Рефераты

Tabiatda suvning aylanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Tabiatda suvning aylanishi Reja : 1 Yer kurrasida va materiklar ichida namlikning aylanishi 2 Yer kurrasida suv muvozanati 3 Suvning tabiatdagi va inson xayotidagi ahamiyati

1. Yer sirtining okeanlar va dengizlar suvlari bilan qoplangan yuzasi umumiy nom bilan Dunyo okeani deb ataladi. U planetamizning suv qobig’i bo’lgan gidrosferaning ajralmas va asosiy qismidir. Gidrosfera dunyo okeanidan tashqari yuqorida aytilganidek, quruqlikdagi suvlar, daryolar, ko’llar va muzliklardan, atmosferadagi suv bug’laridan, tuproqdagi namlikdan, shuningdek, yer osti suvlaridan tashkil topgan. Dunyo okeani Yer kurrasi umumiy maydoni (510 mln km)ning 361 mln. km yoki 71% ini egallagan, quruqlik yuzasi esa 149 km yoki uning 20% ini tashkil etadi. Yer kurrasida quruqlik va suv yuzalari notekis taqsimlanadi: quruqlikning katta qismi shimoliy yarim sharda bo’lib, uning yuzasi 39% ni tashkil etadi: Janubiy yarim sharda esa quruqlik bor yo’g’i 10% ni egallagan. Bunday taqsimlanish atmosferaning umumiy tsirkulyatsiyasiga va suvning tabiatdan aylanishiga katta ta‘sir ko’rsatadi. Gidrosferaning turli qismlarida suv miqdorining taqsimlanishi to’g’risidagi ma‘lumotlardan ko’rinib turibdiki, Yer kurrasidagi suvning umumiy hajmi 1386 mln. km dan ortiq. Bundan 1338 mln. km dunyo okeanida, 294 mln. km Yer po’stida, 26 mln. km muzliklarda, 176 ming km ko’llarda, 2,1 ming km esa daryolardadir. Yerdagi suvning umumiy hajmi taxminan hisoblangan, chunki yer osti suvlarining miqdori ham unchalik hisoblangan emas. Yer kurrasidagi chuchuk suvlarning umumiy zahirasi 35 mln. km deb baholanadi. (Yerdagi umumiy suv hajmining 2,3%i), uning 68% dan ko’prog’i Antarktida va Grenlandiya muzliklarida va 30%i yer osti suvlaridan iboratdir. Hozirgi paytda foydalanish uchun mumkin bo’lgan chuchuk suvlar miqdori Yerdagi umumiy suv hajmining taxminan 0,3% ini tashkil etadi. Yer gidrosferasidagi turli qismlaridagi suv hajmi jadval Gidrosfera qismlari Suv hajmi 10 km Umumiy Chuchuk suvlar

hajmga nisbatan % hisobida hajmiga nisbatan % hisobida Dunyo okeani 1338000 96.5 - Yer osti suvl ari 23400 1.70 - Chuchuk yer osti suvlari 10530 0.76 30.06 Muzliklar 24000 1.73 68.70 Asriy muzloq mintaqadagi yer osti muzliklari 300 0.022 0.86 Ko’llar 1.76 0.013 0.25 Tuproqdagi nam 16.5 0.0012 0.047 Atmosferadagi namlik (suv bug’lari) 12.9 0.0017 - Botqoqliklar 11.5 0.0008 0.033 Daryolar 2.1 0.0002 0.006 Hammasi : 1386000 100 100 Quyosh nurlari ta‘sirida Dunyo okeani yuzasidan, daryolar, ko’llar, botqoqliklar, muzliklar, o’simliklardan va yer sirtining boshqa qismlaridan har yili 520 ming km (1015 mm) suv bug’iga aylanadi. Suv bug’lari gravitatsiya kuchlari ta‘sirida yuqorida ko’tariladi va kondensatsiya jarayonida toyinib, og’irlik kuchlari tufayli yog’in sifatida yana Yer sirtiga tushadi. Atmosferadagi namlikning asosiy manbai – okeanlar va dengizlar yuzasida bo’ladigan bug’lanishdir. U yer kurrasida yuzasidan bo’ladigan umumiy bug’lanishning 86,5% ini tashkil etadi. Shu miqdorning ko’p qismi bevosita yana okeanlar va dengizlar yuzasiga atmosfera yog’ish ko’rinishida qaytib tushadi. Bu kichik suv aylanishi deb ataladi. Namlikning qolgan qismi materiklar tomon harakatlanadi va ular yer yuzasi bilan murakkab aloqada bo’ladi. Okean va quruqlikda suvning bug’lanishi suv bug’ining okeanlar ustidan o’tishi va materiklar ichiga kirib borishi, ularning kondensatsiyalanishi hamda yog’in – sochin tarzida tushishi, shuningdek, materiklardan suvning daryolar ko’rinishida oqib ketishi kabi jarayonlar tabiatning ayrim komponentlari orasida suv almashinishini ta‘minlaydi. Bu bir butun jarayon

bo’lib, iqlim hosil qiluvchi juda muhim omil hisoblanadi. Dunyo okeani va quruqlik o’rtasidagi suv va issiqlik almashinuvi, shu jarayon orqali amalga oshadi. Suvning tabiatda almanishi tufayli materiklarga suv keladi va bu suv bilan tuproq o’simlik, hayvonot olamining ehtiyojlari ta‘minlanadi, jilg’alar, soylar, daryolar va ko’llar suvga to’ladi. Okean yuzasidan bo’lgan bug’lanish kondensatsiya va okeanga tushadigan yog’indan iborat kichik aylanishdan tashqari suvning yana ikki xil aylanishi alohida olingan materik doirasidagi va katta, ya‘ni butun Yer kurrasi miqyosidagi aylanma harakati faraq qiladi. Suvning materik doirasidagi aylanishi unga chetdan namlik kelishi, yog’in – sochinlar, atmosfera oqimi, ya‘ni namlikning chekka hududlardan materik ichkarisiga olib borilishi, bug’lanish va daryo oqimidan tashkil topadi. Suvning katta aylanishi ham materiklardagi, ham okeanlardagi suvning barcha turdagi aylanib yurishini o’z ichiga oladi. Quruqlikdan daryo oqimi ko’rinishida okeanlarga yoki ular bilan tutash bo’lgan dengizlarga qaytib tushgan suv katta suv aylanishi jarayonini tugallaydi. Shundany qilib, Dunyo okeanlarini, atmosfera va quruqlik suvlar yagona tizim sifatida o’zaro bog’langandir. Qurilgan sxema juda soddalashtirilgan, amalda esa bu hodisa ancha murakkabdir. Chunki yer kurrasi yuzasidagi suvning bir qismi umumiy suv aylanishi jarayonidan chiqib ketishi (masalan: tog’ jinslarini gidrotatsillashda qatnashishi), bir qismi esa aksincha, yer qa‘ridan chiqib, aylanma harakat jarayonida qatnasha boshlashi mumkin. Yer sirtining quruqlik qismida hosil bo’lgan daryo suvlarining bir qismi okeanlar va dengizlarga quyilsa, bir qismi materiklar ichida qoladi. Quruqlik yuzasining katta qismi (78%i). Dunyo okeaniga tomon qiya bo’lib, u yerda hosil bo’lgan daryo oqimi okeanlarga kelib tushadi. Quruqlikning bu qismi okeanga tutash yoki chekka oqimlik hududlar deb ataladi. Daryolari suvi bevosita okeanga kelib tushmaydigan hududlar ichki oqimli hududlar yoki berk (okeanga nisbatan) hududlar deb nomlanadi.

Yer kurrasida chekka oqimli hududlar, 117 mln. km ni, ichki oqimli (berk) hududlar esa 32 mln. km ni tashkil etadi. Eng katta ichki (berk) oqimli hududlar Orol – Kaspiy havzasi, Afrika Chad ko’li havzasining, Sahroi Kabir, Arabiston va Markaziy Avstraliya cho’llari misol bo’ladi. Yuqorida keltirilganidek, gidrosferadagi umumiy suv zahirasi taxminan 1,386 – 10 km ga teng, lekin tabiatdagi yillik suv aylanish jarayonida bu suvning nisbatan juda kam qismi, ya‘ni 518600 km yoki umumiy suv hajmining 0,037% i ishtirok etadi. 2. Dunyo okeani suv sathining doimiyligini e‘tiborga olib, ayni geologik davr uchun gidrosferadagi suv zahirasini hamda suv aylanish jarayonida ishtirok etadigan suv hajmini o’zgarmas deb hisoblash mumkin. Natijada yer kurrasida namlik aylanish jarayonida ishtirok etayotgan kirim (atmosfera yog’inlari) va chiqim (bug’lanish) qismlari o’rtasida ma‘lum tengli – muvozanat mavjud bo’ladi. Ushbu tenglik (balans)ni Yer kurrasi va uning ayrim qismlari (Dunyo okeani, chekka oqimli hudud, ichki oqimli hudud) uchun suv muvozanati tenglamalari ko’rinishida ifodalash mumkin. Tenglamalarda kirim qismi elementlari sifatida Dunyo okeani yuzasiga (Xo) quruqlikning chekka oqimli hududiga (berk) hududiga (X2) va nihoyat butun Yer kurrasi sitiga (Xr) yog’adigan yillik yog’in miqdorlarini hisobga olish zarur. Shularga mos ravishda Dunyo okeani yuzasidan (G’o) quruqlikning chekka oqimli hududidan (G’2) quruqlikning ichki oqimli (berk) hududidan (G’i) va ularning yig’indisi Yer kurrasi yuzasidan (G’er) bo’ladigan yillik bug’lanish miqdorlari tenglamalarning chiqim qismini tashkil etadi. Suv muvozanati tenglamalarida quruqlikdan Dunyo okeaniga yoki u bilan tutash bulgan dengizlarga daryolar kelib, quyadigan yillik oqim miqdori (Uo) ham hisobga olinadi. Kirim va chiqim qismlarining qabul qilingan belgilashlariga asosan suv muvozanati tenglamalarini dastlab Yer sirtining ayrim qismlari uchun ko’raylik. Dunyo okeani uchun u quyidagicha ifodalanadi: G’ 0 = X 0 + Y u Chekka oqimli hudud uchun

G’ 2 = X 2 + Y 2 Ichki oqimli hudud uchun esa G’ u = X u ko’rinishda yoziladi. Yuqorida keltirilgan tenglamalarning yig’indisi butun Yer kurrasi uchun suv muvozanatini ifodalaydi: G’ 0 + G’ 2 + G’ u = X 0 + X 0 + X 2 + X u yoki G’ er = X er Yuqorida qayd etilgan suv muvozanati tenglamalari faqat ko’p yillik davr oralig’i uchun to’g’ri bo’ladi. Chunki bunda quruq kelgan yillar atmosfera yog’inlari ko’p bo’lgan yillar bilan tenglashadi. Yer kurrasi va uning ayrim qismlari uchun suv muvozanati tenglamalarida qatnashuvchi elementlarining miqdoriy qiymatlari 2 – jadvalda berilgan. Yer kurrasi va uning ayrim qismlari suv muvozanati elementlarining miqdoriy qiymatlari Yer kurrasi qismlari Maydon i Yog’in Bug’lanish Oqim mln. km ming km mm ming km mm ming km mm Dunyo okeani 361 458 1270 505 1400 47 130 Quruqlikning chekka oqimi qismi 119 110 924 63 529 47 395 Quruqlikning ichki oqimi qismi 350 9 300 9 300 - - Quruqliklar 149 119 800 72 485 47 315 Yer kurrasi 510 577 1130 7 1130 - - 2-jadvaldagi ma‘lumotlar “Mirovoy vodny balans i vodne resurs Zemli” (Leningrad, Gidrometeoizdat, 1974 g.) kitobidan olingan bo’lib, ancha

munozaralidir. Masalan, P.Xaggetning “Geografiya-sintez sovremennx znaniy” (Nyu-York, London 1975) monografiyasida Dunyo okeani yuzasidan buladigan bug’lanish miqdori 336 ming km 3 ga teng. Ushbu kitobda Yer kurrasining boshqa qismlari uchun keltirilgan ma‘lumotlar ham 2-jadvaldagi raqamlardan keskin farq qiladi. 3 Suvning tabiatdagi va inson hayotidagi ahamiyati. Suvning Yerdagi hayot uchun ahamiyati beqiyosidir. Uzining uzluksiz xarakati tufayli suv Yer kurrasida kuzatiladigan barcha tabiiy jarayonlarda ishtirok etadi. Akademik V.I.Vernadskiyning ta‘biri bilan aytganda suvning geografik qobiqdagi ishini miqdor jixatdan Quyosh radiatsiyasi bilan taqqoslasa buladi, sifat jixatdan esa uning o’rnini hech narsa bosa olmaydi. Ison qadim zamonlardan boshlab suvdan turmush ehtiyojlarini qondirishda eng sodda usullarni qo’llab foydalanib kelgan bo’lsa, xozirgi kunga kelib suv maxsus inshoot va qurilmalar yordamida tinitilib, tabiiy yoki sun‘iy ravishda tozalanib, kerak bulgan hollarda zararsizlantirilib ishlatilmoqda. Qishloq xujaligi va sanoatda suvning o’rnini hech narsa bosa olmaydi. Masalan, bug’doydan olinadigan xosilning har bir tonnasi uchun 1500 tonna, 1 t sholi uchun 4000 t., 1 t paxta tolasini yetishtirish uchun 10000 tonnagacha suv talab etiladi. Sanoatda 1 t g’isht tayyorlash uchun 1-2 t, 1t ko’mir qazib chiqarish uchun 3 t, 1 t pulat, qog’oz ishlab chiqarish uchun esa 250-300 t suv zarur buladi. 1 t sintetik tola ishlab chiqarish vaqtida esa 4000 t gacha suv talab etiladi. 1 t ip gazlama tayyorlash uchun 10 t suv sarflansa, ba‘zi bir sintetik tolalardan 1 t gazlama tayyorlash uchun 3000 t suv talab etiladi. Suv havzalarining eng arzon transport vositasi ekanligi ham hammaga ma‘lum. Suv transportining xalq xujaligini rivojlantirishdagi ahamiyati beqiyosdir. Shu maqsadda dunyodagi ko’p daryolar kanallar orqali bir-biri bilan va dengizlar bilan tutashtirilgan. Daryolar juda katta energiya manbaidir. Shu sababli ko’pgina daryolarda eng arzon elektr energiyasi beruvchi GES lar qurilgan va qurilmokda.

Adabiyotlar : 1. Alimuhamedov I.R. Umumiy gidrologiyadan amaliy-laboratoriya mashg‘ulotlari. –Toshkent: ToshdU, 1986. -44 b. Bogoslavskiy B. B. Osnoviy gidrologii sushi. – Minsk: BGU, 1974 3 . Davidov L. K., Dmitrieva A. A., Konkina N. G. Obshaya gidrologiY. – L.: Gidrometeoizdat, 1973 3 . Mixailov V. M. Gidrologiya ustev rek – M Izdatel – vo MGU 1998 4 . Otaqulov О‘. “Gidrologiya va meteorologiya” ma’ruzalar matni. QMII 2008 5 . Rasulov A. R., Hikmatov F. H.Umumiy gidrologiY. -T.:”Universitet”, 1995.-175 b 6 . Rasulov A. R., Hikmatov F. H., Akbarov A. A. Gidrologiya atamalari va tushunchalarining ruscha o’zbekcha lug’ati.-T.:-“Universitet”,1993.-96b 7. Hikmatov F. N., Sirliboeva Z. S., Aytboev D. P. Ko’llar va suv omborlari geografiyasi, gidrologik hususiyatlari -T.:”Universitet”, 2001 8. Hikmatov F. H., Aytboev D. P. Ko’lshunoslik “O’quv qo’llanma. - T.:”Universitet”, 2001

Похожие

Landshaftlarda moddaning biogeokimyoviy aylanishi

Suvning tabiiy va kimyoviy xossalari

Geografik qobiqda modda va energiyaning harakatlari va o`zgarishi

Yer sayyorasi. Yer geosferalari

Umumiy tabiiy geografiya