Surxondaryo okrugi - География - Рефераты

Surxondaryo okrugi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55.5 KB

Surxondaryo okrugi Reja: 1. Geografik o`rni 2. Surxondaryo okrugini g`arbdan, shimoldan va sharqdan o`rab turgan tog`lar 3. Paleogen va neogen yotkiziqlari 4. Termiz-Denov tabiiy-geografik rayoni

Okrug O`zbekistonning eng janubiy qismidagi Sherobod-Surxon vodiysining tekislik qismlarini egallaydi. Surxondaryo okrugi g`arbda Kelif-Sherobod- Sariqamish past tog`lari va Surxon tog`lari, shimoli-sharqida Hisor tizmasining janubiy yonbagri, sharqda esa Bobotog`ning g`arbiy yonbag`irlarining quyi qismi bilan o`ralgan. Uning janubiy chegarasi esa Amudaryo orqali o`tadi. Okrug geologik tuzilishi jihatidan Hisor-Zarafshon okrutidan farq qiladi, u sinklinal botiqda joylashgan hamda neogen va antropogen davrning qalin allyuvial va prolyuvial yotqiziqlari bilan to`lgan. Bu botiqda hozir ham neotektonik jarayonlar davom etmoqda, okrug atrofidagi tog`lar ko`tarilyb, botiq cho`kib bormoqda. Okrugning g`arbiy qismida joylashgan, Amudaryodan Sherobod shahrigacha cho`zilgan Kelif-Sherobod va Sherobod vodiysidan shimoli-sharqqa cho`zilgan Sherobod-Sariqamish past toglari juda ham yyemirilgan bo`lib, bo`r davrining gillari, paleogenning ohaktoshlari va dolomitlaridan tuzilgan. Amudaryo, Surxondaryo va Sherobod daryosining qayir va ko`hna qayirlari antropogen davrining qum va shag`allaridan tashkil topgan bo`lib, ularning ustini ancha qalin qumoq, lyossimon jinslar qoplab olgan. Suoxondaryo okrugi shimoli-sharqdan janubi-g`arbga taxminan 170 km cho`zilgan. Okrugning shakli uchburchakka o`xshaydi, janubi-g`arbiy qismida esa kengayadi va 110—115 km ga yyetadi, shimoli-sharqiy qyusmida esa kengligi atigi 15—20 km dir. Okrugda balandligi 270—550 m keladigan qiya tekisliklar ko`p. Lekin tog`lardan oqib tushadigan ko`pdanko`p daryolar, soylar tekislikni parchalab, o`nqircho`nqir jarlar hosil qilgan. Surxondaryoning o`ng qirg`og`ida Eski Termiz, Uchqizil (414 m), Zang, xovdor (557 m), Oqqo`rg`on va chap qirg`og`ida Jayronxona, Ko`kaydi. Lalmikor (500 m), Oqtog` (750 m) kabi marzalar bor. Xovdog` marzasi shimolga qarab davom etadi va Qiziriqdara cho`liga tutashib ketadi. Bu cho`l lyossli jinslardan iborat bo`lib, mutloq balandligi 400— 500 m ga yyetadi. Qiziriqdara cho`li va xovdor marzasi Surxondaryo vohasini Sherobod vohasidan ajratib turadi. Sherobod vohasi Sherobod daryosining juda

katta yoyilma konusida joylashgan bo`lib, markaziy qismida botqoq bosgan pastroq yyerlar ham bor. Bu yoyilma konuslar qum va shag`allardan tashkil topgan. Okrugning eng past yyerlari Amudaryo qayirlarida joylashgandir. Bu kayir va ko`hna qayirlar ustini qumoq, qumlar va shag`allardan iborat bo`lgan allyuvial yotqiziklar qoplagan. Okrugning janubiy qismida qumliklar bor. Bulardan eng muhimi Xovdor va Uchqizil marzalarining sharqidagi Katta qumdir. Okrugda taqir, sho`rxoklar, Amudaryo sohillarida esa botkoq bosgan yyerlar uchraydi. Okrugning o`rta qismidan Surxon daryo oqib o`tib ,bir necha qayir va ko`hna qayirlarni xosil qilgan. Bu ko`hna qayirlarning nisbiy balandliklari 3—12 likga yyetadi va ba`zi yyerlarda tikka ko`tarilib ketadi. Ular ustini esa qalin (30—90 m) qumoq va lyossimon jinslar qoplab olgan. Bu yumshoq jinslar oqar va vaqtli suvlarning ishi tufayli yuvilib, jarlar hosil qilgan. Surxondaryo okrugini g`arbdan, shimoldan va sharqdan o`rab turgan tog`lar yozda ham, qishda ham xavo massalarining okrugga o`tishiga ancha to`sqinlik kiladi. Shuning uchun ham okrug butun respublikamizdagi eng issiq o`lkadir (yillik o`rtacha harorati 7°S). Yoz quruq va jazirama issik, qish yumshoq va iliq keladi; shuning uchun ham subtropik o`symliklar o`sa oladi. Yanvarning o`rtacha haoorati Қ1°, Қ4S° bo`ladi. Lekin ba`zan qish oylari ancha sovib ketib, eng past harorat —20°, —27°S ga tushadi. Iyulning o`rtacha xarorati Қ28°, Қ32°S, eng yuqori harorat esa Қ42, Қ 48 daraja bo`ladi. Termiz shahrida yoz kunlarida harorat hatto Қ50 °S gacha ko`tariladi. Harorati Қ5°S dan yuqori bo`lgan kunlarning soni bir yilda 290—320 ga yyetadi. Vegetao`iya davrida haroratlar yig`indisi 5500°— 5960° bo`ladi. Surxondaryo okrugida bahorda oxirgi sovuq tushishning o`rtacha muddati 2— 15 martlarga, kuzgi birinchi sovuq tushishning o`rtacha muddati esa 20—25 oktabrlarga to`g`ri kelib, sovuq bo`lmaydigan kunlar miqdori 227—266 ga teng. Okrugda harorati 0°S dan pastga tushmaydigan davr nolga teng, binobarin vegetao`iyali qish 94—100% ni tashkil etadi. Vakolanki, bu ko`rsatkich Qashqadaryo okrugida 51—66%, Quyi Zarafshon okrugida 41—55%, Toshkent-

Mirzacho`l okrugida 33—46%, Quyi Amudaryo okrugida 0—4%. Surxondaryo okrugidagi bunday qulay iqlimiy sharoit subtropik o`simliklarni o`stirish, ingichka tolali paxta, shakarqaming kabi issiqsevar o`simliklar ekishga imkon beradi. Okrug tog`lar orasidagi berk botiqda joylashganligidan yog`in kam (133— 360 mm). Yog`in miqdori hudud relefining tuzilishiga bog`liq bo`lib, janubi- g`arbdan shimoli-sharqqa tomon ko`payib boradi: okrugning janubi-g`arbiy tekislik qismida (Termizda) bir yilda 133 mm yog`in tushsa, shimoli-sharqiy qismida (Denov rayonida) 360 mm ga yyetadi. Yog`inning asosiy qismi bahor va qishda (88% i) yog`adi, yozda esa yog`in juda kam, (2%) tushadi. yyerinning bir qismi qor holida ham tushadi, lekin u uzoq saqlanmaydi. Qor okrugda ba`zi yillari umuman yormaydi, ba`zi yillari esa 15 kundan 23 kungacha qor yogib, qalinligi 1 —2 sm ga yyetib, 5— 7 kun erimay turishi mumkin. Bunday qishlar kamdankam bo`lishi mumkin. Okrugda g`arbiy, janubi-g`arbiy va shimoli-sharqiy shamollar eng ko`p esadi. Shamollarning tezligi bir xil emas, o`rtacha tezligi sekundiga 2,6 m. Ammo ba`zan tezligi sekundiga 15 m dan oshadigan kuchli shamollar ham bo`lib turadi. Okrug janubi-sharqiy qismining iqlimiga janubi-g`arbdan esuvchi quruq, changto`zonli «afg`on» shamoli salbiy ta`sir ko`rsatadi. Ba`zan bu shamol soatlab, hatto sutkalab esib, qishloq xo`jalik ekinlariga katta zarar yyetkazadi. Surxondaryo okrugining yyer usti suv resurslari uncha ko`p emas. Okrugning asosiy daryosi Surxondaryo bo`lib, To`polondaryo va Qoratog`daryolarning qo`shilishidan vujudga keladi. Usha ikki daryoning qo`shilgan yyeridan Amudaryogacha Surxondaryoning uzunligi 169 km bo`lib, sekundiga o`rtacha 120 m3 yoki yiliga 3,78 mlrd. m.3 suv oqizadi. To`polondaryo Qoratog`daryoga nisbatan sersuv. Uning o`rtacha yildik suv sarfi sekundiga 52 m3 bo`lsa, Qoratog`daryoniki 23 m3 dir. Surxondaryo To`polondaryo va Qoratog`daryoning qo`shilgan yyeridan Amudaryogacha bo`lgan qismida 60 ga yaqin soylarga qo`shiladi. Bu soylarning zng muhimlari: Toshko`priksoy, Oqqopsoy, Sho`rchisoy, Quruqsoy, Lalmikorsoy va Lovlovsoylardir. Bundan tashqari, uni Sangardoq va Xo`jaipok kabi katta

irmoqlari bor. Okrugning ikkinchi muhim daryosi Sheroboddaryodir. U Amudaryoning o`ng oxirgi irmog`i hisoblanib, Irrali va Qizilsoy daryolarining qo`shilishidan hosil bo`ladi. Daryoning umumiy uzunligv 186 km, o`rtacha ko`p yillik suv sarfi tog`dan oqib chiqqach, 7,5 m3Ғsek ga teng. Okrug daryolari asosan okrug atrofini o`rab turgan tog`lardaga qorlarning erishidan va yo|mg`ir suvlaridan to`yinadi. Shu sababli daryolarning suvi bahorda ko`payib, yillik oqimning 58—68% ini o`tkazadi. Yozda daryolarning suvi kamayi6 qoladi va yillik oqimning faqat 11—15 foizi oqadi, xolos. Okrug daryolarining bahorgi toshqin suvlarini to`plab kolish maqsadida Surxondaryoda Janubiy Surxon (suv sig`imi 800 mln. m3), Uchqizil (suv sig`imi 165 mln. m3) suv omborlari qurilgan. Okrugdagi suv tanqisligiga barham berish maqsadida Amu-Zang mashina kanali xam kurilgan. Gidrogeologik jihatdan okrug Sherobod-Surxondaryo artezian havzasiga kirib, yyer osti suvlariga juda boy. yyer osti suvlarining ishlatilish miqdori sekundiga 33,9 m3 ni tashkil etadi. yyer osti suvlari bo`r, paleogen, neogen va antropogen davr yotqiziqlari orasida uchraydi. 1000—2000 m chuqurlikdagi yyer osti suvlari bo`r davri yotqiziqlari orasida uchrab, minerallashgan, termik suvlardir. Ularning harorati 60°—70°S gacha bo`lib, qazilganda o`zi otilib chiqadi. Paleogen va neogen yotkiziqlari orasidan suv 140—150 m chuqurlikdan chiqib, minerallashgan va issiq. Antropogen davr yotqiziqlari orasidagi suvlar kam minerallashgan bo`lib, chuchuk va harorati ham pastdir. Okrugning tekisliklar qismida och bo`z tuproq bo`lib, tarkibida 1 —1,5% chirindi bor. 500 m dan baland joylarda oddiy bo`z tuproq uchraydi. Oddiy bo`z tuproq och bo`z tuproqqa nisbatan chirindiga boy (1,5—2%). Okrugning grunt suvi yyer betiga yaqin bo`lgan janubi-g`arbiy rayonlarda sho`rlangan tuproq, gil (soz) jinslardan iborat bo`lgan yyerlarda esa taqir bo`z tuproq uchraydi. Okrugning janubiy qismidagi qum massivlarida qumli cho`l tuprrqlar ko`pchilikni tashkil etadi. Ba`zi yyerlarda ko`chib yuruvchi kichik-kichik kumliklar ham uchraydi.

Surxondaryo, Amudaryoning quyi qayirlarida esa allyuvial o`tloq, o`tloq-botqoq tuproqlar ham mavjud. Okrugning Surxondaryo, Sherobod vohalaridagi bo`z tuproklar tabiiy xususiyatlarini yo`kotib, sug`oriladigan madaniy voha tuproqlariga aylangan. Shu sababli tabiiy o`simliklar ham juda kam. Tabiiy o`simliklar ko`proq haydab ekin ekilmaydigan joylarda uchraydi, Okrugda qo`ng`irbosh — rang o`simlik jamoasi ko`p tarqalgan; lolaqizg`aldoq, no`xatak kabi bir yillik efemerlar xam o`sadi: ko`p yillik o`simliklardan kelinsupurgi, oq kuvrak va boshqalar, sho`rxok yyerlarda zsa seta va sag`an kabilar uchraydi. Okrugning qumliklarida (Kattaqum) o`simliklardan qandim, oq saksovul, cherkaz, tarohbosh, yaltirbosh o`sadi, daryo vodiylarining quyi qayirlarida va ayniqsa Amudaryoning o`ng qirg`oqlarida yulg`un, jiyda, turang`il, terak, qamish, savag`ich o`sadigan to`qaylar bor. Okrugda bo`ri, tulki, jayron, kalamush, qo`shoyoq, yumronqoziq, ko`rsichqon kabi hayvonlar bilan birga Hindiston maynasi, qaldirg`och, ko`rshapalak kabi subtropik zonaga xos bo`lgan vakillar ham bor. To`qayzorlarda bug`u, to`qay mushugi, qirg`ovul, buxoro bug`usuv (xongul), yovvoyi cho`chqa, chiyabo`ri, tulki, g`oz, o`rdak uchraydi. Okrugda o`qilon, gekkon kaltakesagi, turkiston kobrasi (ko`zoynakli ilon), jayra, tasqara, so`fito`rray, chil, kaklik ham bor, Surxondaryo okrugi tabiatning ajoyib qismini, xususan Amudaryo to`qayzorlarini va Ko`hitang tog` landshaftining va u yyerdagi o`simlik va hayvonlarning ba`zi turlarini himoya qilish maqsadida Surxondaryo qo`riqxonasi tashkil etilgan. Qo`riqxona maydoni 28014 gektar bo`lib, ikki qismdan iborat. Birinchi Qirmiz 1960 yili tashkil etilgan sobiq Payg`ammaorol qo`riqxonasini o`z ichiga oladi. Bu qism Termiz shahridan 20 km masofada, Amudaryo o`rtasidagi, eni 5 km, bo`yi 15 km, maydoni 4 km2 bo`lgan orolda joylashib, unda to`qay landshafti va u yyerdagi o`simliklar (baland bo`yli kamishzorlar, ilonpechak, yovvoyi jiyda, tol, teraklar) hamda hayvonlar (xongul, to`ng`iz, tulki, to`qay mushugi, chiyabo`ri, quyon, tojdor tustovuq, ilonlar) himoya qilinadi.

Surxondaryo qo`riqxonasining ikkinchi qismi sobiq Ko`hitang buyurtmasini o`z ichiga olib, tog` landshafti hamda morxo`r, Buxoro tog` qo`yi, burgut himoya ostiga olinadi. Shuningdek, bu qo`riqxona hududida Zaroudkamar arxeologik yodgorligy ham joylashgan. Surxondaryo okrugining eng muhim tabiiy resurslari uning qazilma boyliklari, suvlari, issik iqlimi va unumdor tuproqlaridir. Okrugdagi eng muhim qazilma boyliklar neft va tabiiy gazdir. Okrugdagi ikkinchi muhim tabiiy resurs bu yyer osti suvlaridir. Gidrogeologlarning ma`lumotiga ko`ra Surxondaryo va Sherobod artezian havzasidan faqat neogen yotqiziqlari orasidagina katta suv zahiralari bor. Okrugdagi faqat antropogen jinslari orasidagi suvlardan foydalanilsa, qo`shimcha yana 30 ming gektar yyerni sug`orish mumkin. Lekin bu yyer osti suvlaridan hozircha kam foydalanilmoqda. Faqat Jayronxona, Ko`kaydi, Lalmikor kabi joylarda qazilgan mineraltermik suvlardan davolashda foydalanilmoqda. Okrug O`zbekistondagi yagona quruq subtropik iqlimli rayondir. Bu yyerda ingichka tolali paxta uchun issiq yyetarli bo`lgan davr 240—250 kun. vegetao`iya davridagi ijobiy haroratlar yig`indisi 5960° ga yyetadi, qish iliq (yanvarning o`rtacha harorati Қ 1, Қ4°S). Shu sababli, okrugning Denov rayonida quruq subtropik ilmiy tekshirish institutining Janubiy O`zbekiston zonal tajriba stano`iyasi joylashgan bo`lib, u yyerda shakarqamish, o`itrus o`simliklari, xurmo, choy, anor, anjir, pekan yong`og`i kabi o`simliklar o`stirilmoqda. Surxondaryo okrugi o`z navbatida Termiz-Denov, Sherobod tabiiy-geografik rayonlariga bo`linadi.- I. Termiz-Denov tabiiy-geografik rayoni o`z ichiga Surxondaryo vodiysini, xususan uning hozirgi zamon va ko`hna qayirlarini oladi. U sharqdan va janubi- sharqdan Bobotog` etaklari bilan, shimoldan Machitli tog`i bilan, shimoli-g`arbdan Surxontog` bilan, g`arbdan Xoudor-Uchqizil marzalari bilan, janubdan esa Amudaryo bilan chegaralanadi. Rayon atrofi tog`lar bilan o`ralib, quruq subtropik iqlim bilan tavsiflanadi. Uning qishi iliq (yanvarning o`rtacha harorati 2, 8°), yozi esa quruq va issiq

(iyulning o`rtacha harorati 429 Қ31°), Қ10° dan yuqori bo`lgan kunlardagi haroratning yig`indisi 5100—5700° ga yyetadi, o`simliklar yil bo`yi vegetao`iyasini davom ettiradi. Rayonda quyidagi landshaftlar uchraydi. Qamish va to`qay o`simliklari o`suvchi, o`tloq botqoq, allyuvial tuproqli qayirlar landshafti. Sugoriladigan bo`z, allyuvial o`tloq va taqir tuproqlari tarqalgan madaniy landshaft.Efemer o`simliklari bilan qoplangan, och bo`z tuproqli, lyossli sertepa tekisliklar landshafti. Bu landshaft Lalmikor va Oqqopchiray dashtini o`zlashtirilmagan yyerlarini o`z ichiga oladi. Iloqbutasimon psammofit tur o`simliklar o`suvchi allyuvial tekisliklarning eol qum landshafti. Bunga do`ng va marzasi mon qumlardan tashkil topgan Surxondaryoning o`ng qirg`og`idagi Kattaqum va chap qirroridagi Uloqqirildi qumlari kiradi. Mezokaynazoy negiziga ega bo`lgan, shuvoq o`suvchi surqo`ng`ir tuproqli past tog`lar va balandliklar landshafti. Bunga Surxondaryoni nuyi qismining o`ng sohilida joylashgan Xovtog`, Uchqizil balandliklari va chap sohilida joylashgan. Jayronxona va Oqtog` kiradi. II. Sherobod tabiiy-geografik rayoni asosan Sherobod cho`lini o`z ichiga olib, sharqdan Xovtog` va Uchqizil balandliklari orqali Termiz-Denov rayonidan ajrab tursa, janubda Amudaryo bilan, shimoli-g`arbda Kelif Sherobod marzasi bilan, shimolida esa Sherobod-Sariqamish marzasi bilan chegaralanadi. Rayon Sherobod daryosining yoyilma konusini va deltasini xamda Amudaryoning yangi va ikkita eski qayig`ini o`z ichiga olib, O`zbekistondagi eng iliq qish (yanvarning o`rtacha harorati Қ4,0°) va eng issiq (iyulning o`rtacha harorati 432,1°) yoz bo`ladigan hududi. Rayonda yog`in kam (yillik yog`in miqdori 150—160 mm) tushib, vegetao`iyali qish 100% ga yyetadi. Қ10° dan yuqori bo`lgan kunlaridagi haroratning yig`indisi eng ko`p bo`lib, 5700—5960° ni tashkil etadi. Rayon o`z navbatida quyidagi landshaftga bo`linadi. Qamish hamda to`qayzorlardan iborat, o`tloq va botqoq qayir allyuvial tuproqlari tarqalgan hozirgi zamon delta landshafti. Bu landshaft Amudaryoning yangi va ikkita eski

qayig`inko`z ichiga oladi. Shuvoq o`suvchi, surqo`ng`ir tuproqli tog` oldi prolyuvial tekisliklar landshafti. Bu landshaft Kelif-Sherobod marzasining tog` oldi tekisliklarini o`z ichiga oladi.Taqir va o`tloq tuproqli allyuvial tekisliklar madaniy landshafti. Sherobod cho`lining asosiy qismini egallagan madaniy landshaft.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Yermakov Y.G. i dr. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: V e sshaya shkola, 1988. 2. Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 3. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatelpstvo Moskovskogo Universiteta, 1988. 4. Ryabchikov A.M. Dunyo qitoalari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. 5. Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I-II, M: Prosveo‘yeniye, 1976. 6. Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom.Toshkent, 1985. 7. Leontpev O.K. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 1982. Ensiklopeditseskiy slovarp geograficheskix terminov. M.1968. 8. http://ziyonet.uz

Похожие

Bobotog` okrugi

Qizilqum okrugi

Farg`ona okrugi

Chirchiq - Ohangaron okrugi

Quyi Zarafshon okrugi