Bobotog` okrugi - География - Рефераты

Bobotog` okrugi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

Bobotog` okrugi Reja: 1. Geografik o`rni 2. Yog`in okrugda hudud va yil fasllari 3. Rayon relefi 4. Nurota tabiiy-geografik rayoni

Bobotog`ni g`arbdan Surxondaryo, shimoldan Hisor, sharqdan Qofirnixon, janubdan esa Amudaryo vodiylari o`rab turadi. Biz okrugning sharqiy chegarasini shartli ravishda O`zbekistonning Tojikiston bilan bo`lgan davlat chegarasi orqali o`tkazamiz. Bobotog` okrugida bo`r va paleogen, neogen davr yotqiziqlari rivojlangan bo`lib, ular alhp tektonikasi ta`sirida ko`tarilib qolgan. Bobotog` respublikamizning tog`li okruglari ichida o`zining geologik tuzilishi va rivojlanish tarixi jihatidan eng yosh o`lka hisoblanadi, bu yyerdagi keksa tog` jynslari bo`r davriga xos bo`lib, tog`ning eng baland qismlari va zamini qizil gil, qizil qumtosh, qizil mergel, konglomerat hamda ohaktoshlardan iboratdir. Tog`larning quyi qismlarida esa paleogen va neogen davr ohaktoshlari, mergellari, qizil qumlari va konglomeratlari uchraydi. Okrugning tog` etaklarida, daryo vodiylarida va botiqlarda antropogen davrning allyuvialprolyuvial yotqiziqlari, lyossli qumloq, shag`al va boshqa yotqiziqlari ko`p uchraydi. Bobotog` okrugi relefiga ko`ra ham Hisor-Zarafshon okrugidan farq qiladi; bu yyerda qoyali, qirrali baland cho`qqilar uchramaydi. Tog`lar past bo`lib, yyemirilgan va bir necha massivlarga bo`linib ketgan. Bular ichida eng muhimi Bobotog`dir. Bobotog` Hisor tog`idan Hisor vodiysi orqali ajralgan bo`lib, janubda to 37° 30 shimoliy kenglikkacha taxminan 100 km cho`zilgan. Tog`ning janubiy qismi Tusuntog`, Turtog` so`ngra Qakitog` deb atalib to Amudaryo vodiysigacha cho`zilib tushadi. Lekin okrug hududiga Bobotog`ning faqat o`zi kiradi, unyng janubiy qismi Tojikistonga qaraydi. Okrug xududida Bobotog`ning o`rtacha balandligi 1200 — 1500 m. Eng baland qismi esa 38° shimoliy kenglikdagi Zarkosa, cho`qqisidir (2290 m). Bobotog` bu cho`qqidan shimolga va janubga pasaya boradi, 1900—1800 m ga tushib qoladi. Tog` assimetrik tuzilgan, sharqiy yonbag`ri tik bo`lib, Kofirnihon vodiysiga birdaniga pasayib tushadi. Aksincha, g`arbiy yonbag`ri keng va uzun bo`lib, Surxondaryo okrugiga tomon asta-sekin pasayib boradi. Okrug kuchli denudao`iya jarayoniga duchor bo`lgan, uni daryolar, soylar juda o`yib yuborgan. Buning ustiga karst jarayoni tog` relefini ancha murakkablashtirgan. Bobotog`ning gipsli jinslar tarqalgan va ohak yotqiziqlaridan tashkil topgan sharqiy yonbag`rida karst jarayoni g`arbiy yonbag`riga nisbatan keng tarqalgan. Aksincha, lyoss va lyossimon jinslardan iborat bo`lgan g`arbiy yonbag`rida esa suffozion relef shakllari mavjud. Bobotog` o`zining geomorfologik tuzilishi jihatidan ancha parchalangan postovli hudud hiyeoblansada, lekin uning o`q qismi vaqtli suvlar ishi natijasida vujudga kelgan chuqur kanhonsimon vodiylar orqali bir necha qiomlarga bo`lib yuborilgan. Buning ustiga Bobotog`ning shimoliy qismini baland joylariga yog`inning nisbatan ko`proq tushishi tufayli vujudga kelishi har hil yotqiziqlar va tuproqlarni yuvib ona jinslarni yuvilishiga sababchi bo`lgan.

Bobotog`ning g`arbiy yonbag`ri va tog` oldi relefi jixatidan suv va shamol eroziyasi tufayli o`nqir–cho`nqirlardan iborat. Bunday relef shakllantirish ayniqsa lyoss va lessimon jinslardan tashkil topgan. Agar bu hududlarda sodir bo`layotgan eroziyani oldi olinmasa, u holda bedlendga aylanib qolishi ham mumkli. Bobotog`ning shimoliy qismini sharqiy yonbag`ri Qofirnihon daryosi orasida allyuvial prolyuvial tuproqlar joylashib, ko`proq gipsli jinslardan tashkil topgap. Shu gababli tekislik karstsuffozion jarayonga duchor bo`lib, o`pqonlar, o`ralar, jarlar tez-tez uchrab turadn. Okrug tog`li o`lka bo`lishiga qaramay, qishi iliq, yozi juda issiq bo`ladi. Buning asosiy sababi o`lkaning janubida joylashganligi va shimoldan, sharqdan kagga katta tog`lar bilan o`ralganligidir. Shu sababli okrugda yilning hamma oylarining o`rtacha harorati 0°S dan yuqori bo`ladn. Faqat Zarkosa cho`qqisi atrofida yanvar–fevral oylarining o`rtacha harorati 190S dan past. Okrugning quyi qismida yanvarning o`rtacha harorati +2°S bo`lsa, baland qismlarida +1°S ga yaqin bo`ladi. Lekin eng past harorat ba`zan —25°S ga tushadi. yyez oilari esa juda issiq va quruq, iyulning o`rtacha harorati 20°—28°S bo`ladi. Vegetao`iya davridagi haroratning yig`indisi L.N. Babupjin ma`lumotiga ko`ra okrugning 500 m. gacha bo`lgan balaidliklarida 5200° ni tashkil etsa, 650 m. balandliklarda 4700 —5000°, 900 m. balandlikda 4000—4700°, 1100 m. balandliklarda esa 4200—4400° ga tushib qoladi. Harorati +10° dan yuqori bo`lgan davr tog`ning quyi qismida 235—240 kun atrofida bo`lsa 1200 m. dan balandliklarda 220 kunga tushib qoladi. Yog`in okrugda hudud va yil fasllari bo`ylab notekis taqsimlangan. Okrugning uncha baland bo`lmagan janubiy qismida yog`in kam 250—300 mm, baland yyerlarida 500 mm ga yyetadi. Yoz juda qurg`okchil keladi. Okrugda doimiy oqar daryolar yo`q. Asosiy soylari Fayzova, Xo`jagulsum, Arg`amchi hisoblanib, bahorgi namgarchilik vaqtida suvlar ko`payib, yozda kamayib yoki butunlay qurib qoladi. Okrugning lyossli jinslardan iborat bo`lgan (600 m balandlikkacha) past yyerlarida och bo`z tuproqlar ko`p, lyoss qavati okrugda shifobaxsh iqlim boyliklari, suv, mevali va dorivor o`simliklar mavjud. Turkiston — Nurota okrugi Turkiston va Nurota kabi tabiiy-geografik rayonlarga bo`linadi. I. Turkiston tabiiy-geografik rayoni o`z ichiga Turkiston, Molguzar tizmalarini va Sangzor vodiysini olib, shimolda Toshkent-Mirzacho`l okrugi bilan, sharqda va janubda Tojikiston bilan, g`arbda esa Sangzor vodiysi orqali Nurota rayoni bilan chegaralanadi. Relefi bir xil emas. Uning janubida mutlaq balandligi 3400 m. ga yyetuvchi Turkiston tog`i va uning g`arbiy davomi hisoblangan Chumqortog` va Qizilqanar tog`lari joylashgan, rayonning shimolida esa Molguzar tog`lari joylashib, shimolga yotiq, janubga — Sangzor vodiysiga tik yonbag`ir hosil qiladi. Turkiston tog`i bilan Molguzar tog`i orasida Savgzor vodiysi

joylashib, uning yuqori qismida balandligi 3000 m ga yyetadi. Turkiston rayoni Nurota rayonidan okrugning eng baland qismlarini egallaganligi, qilshing niybatan sovuqdigi (yanvarning o`rtacha harorati — 3—4° atrofida), yozning salqinligi (iyulning o`rtacha harorati 22—23° atrofida), yovinning ko`pligi (o`rtacha yillik yog`in mihdori 420—450 mm), qurg`oqchilikni kuzatilmasligi (bilan farq qiladi. Shuningdek, Turkiston rayonida o`rmonlar, xususan archazorlar katta maidonni ishg`ol qiladi. Rayon quyidagi landshaftlarga bo`linadi. Sangzor vodiysining o`rta qismyani o`z ichiga oluvchi qo`ng`ir bosh va qorabosh o`suvchi tipik (aoosiy) bo`z tuproqli lyossli o`rqirdan iborat bo`lgan tekisliklar landshafti. Bodomcha va bug`doyiq o`suvchi to`q bo`z va jigarrang tuproqli Turkiston va Molguzar tog`larining quyi yonbag`ir landshafti. Turkiston va Molguzar tog`larining 1400—2800 m (tog` mintaqasi) balandliklarini o`z ichiga olgan, archazorlar mavjud bo`lgan qoramtir tog` o`rmon va jigarrang tuproqli tog`lar landshafti. Turkiston tizmasining eng baland (yaylov mintaqasi) qism larida joylashgan alhp o`tloqlardan iborat bo`lgan tog`li landshaft. Bu landshaft hududida qoyali, muzqorlar qoplagan joylar ham uchraydi. 5. Rayonning xalq xo`jaligida o`zlashtirilgan qismlaridagi madaniy landshaft. II. Nurota tabiiy-geografik rayoni o`z ichiga Qo`ytosh-Nurota, G`ubduntog`, Qaroqchitog`, Oqtog` va Qoratoglarni hamda ular orasidagi Nurota, Qo`shdaryo-Qo`ytosh, G`allaorol botiqlarini oladi. Rayon sharqdan Turkiston rayoni bilan, shimoldan Toshkent- Mirzacho`l okrugi bilan, janubdan O`rta Zarafshon okrugi bilan, g`arbdan esa Qizilqum okrugi bilan chegaralanadi. Rayon relefi jihatidan bir xil emas. Uning shimolidan balandligi 2165 m. ga yyetuvchi Nurota tizmasi, janubida esa balandligi 2000 m. ga yyetuvchi Oqtog` va Qoratog`lar joylashgan. Bu tog`lar orasida yumshoq lyossimon va lyoss yotqiziqlaridan iborat bo`lgan serjar botiqlar va baland tekisliklar mavjud. Iqlimiy xususiyatlari jihatidan Nurota rayoni okrugidagi qishi nisbatan iliqroq (yanvarning o`rtacha harorati —2—3 atrofida), yozi issiq (iyulning o`rtacha harorati 27— 28° atrofida) va quruq (o`rtacha yillik yog`in miqdori 200—400 mm) hudud hisoblanadi. Bu o`z navbatida rayon tuproq o`simlik qoplamining xususiyatiga ta`sir etib, asosan bug`doyiq, tipchoq, kovul kabi o`simliklar o`sib, tipik (asosiy) to`q va jigarrang tuproq turlari vujudga kelgan. Rayon tarkibida quyidagi landshaftlar mavjud. Parchalangan, marzasimon tepaliklar mavjud bo`lgan, qo`zi

quloq o`suvchi asosiy (tipik) va to`q bo`z tuproqli tog`lar orasidagi botiqlar landshafti. Bunga Qo`shrabot—Qo`ytosh botig`i kiradi. Qo`ng`irbosh va qorabosh o`suvchi chaqir toshli bo`z tuproq tarqalgan botiqlar landshafti. Bunga Nurota hamda Qoratog` bilan Baxiltog` orasida joylashgan Orasoy botig`i kiradi. Qo`ng`irbosh va qorabosh o`suvchi to`q bo`z tuproqli, lyossli to`l qinsimon tekisliklar landshafti. Bunga G`allaorol botigi kiradi. Qoziquloq, oqquvrak va shuvoq o`suvchi tipik va to`q bo`z tuproqli past tog`lar landshafti. Bunga G`o`bduntog`, Qaroqchitog`, Qoratog`lar kiradi. Burdoyiq va typchoq o`suvchi tipik bo`z va jigarrang tuproqli o`rtacha balandlikdagi toglar landshafti. Bunga Nurota, Qo`ytosh tog`lari kiradi. Shuvoq va kserofit butalar o`suvchi jigarrang tuproqli tog`lar landshafti. Bunga Nurota va Oqtog`ning eng baland qismlari kiradi. Uzlashtirilgan hududlardagi madaniy landshaft.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Yermakov Y.G. i dr. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vesshaya shkola, 1988. 2. Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vesshaya shkola, 1988. 3. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatelpstvo Moskovskogo Universiteta, 1988. 4. Ryabchikov A.M. Dunyo qitoalari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. 5. Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I-II, M: Prosveo‘yeniye, 1976. 6. Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom.Toshkent, 1985. 7. Leontpev O.K. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 1982. Ensiklopeditseskiy slovarp geograficheskix terminov. M.1968. 8. http://ziyonet.uz

Похожие

Qizilqum okrugi

Surxondaryo okrugi

Farg`ona okrugi

Chirchiq - Ohangaron okrugi

Quyi Zarafshon okrugi