Шимолий Мексика - География - Рефераты

Шимолий Мексика

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

949 KB

Шимолий Мексика Режа: 1. Шимолий меса. 2. мексиканинг ўрта минтақасидаги ўрмон. 3. Мар к азий америка 4. Марказий-американинг орографик схемаси 5. Марказий америка буйни 6. Марказий америкадаги вулкан, 7. Куба оролидаги қирол пальмалари. 8. Ороллари 9. Жанубий америка

Бу область Калифорния ярим оролини, Шимоли-ғарбий Мексика платосини ва жанубий чеккаси бўйлаб баланд вулкан занжирлари ўтган Мексика тоғлигини ўз ичига олади. Шимолий Мексика жанубда Бальсас дарёсининг тектоник водийси билан чегараланади, бу водий айни вақтда асли Шимолий Америка билан Марказий Америка орасидаги географик чегара ҳамдир. Бутун область тоғли ва арид ландшафтлари ҳамда вулкан рельефи шаклларининг кенг тарқалганлиги билан характерланади. Калифорния ярим оролида АҚШ даги Қирғоқ бўйи тизмаларининг давомидан иборат тоғлар жойлашган. Улар 1000-3000 м баландга қад кўтарган бўлиб, Калифорния қўлтиғи билан Тинч океани тушиб келган. Фақат қирғоқ бўйидаги баъзи жойлардагина камбар соҳилбўйи сертепа текислиги жойлашган. Тор ва узун Калифорния қўлтиғи шарқдан Қирғоқ бўйи тизмаларини чегаралаб турувчи пастқам жойлар (ботиқлар) полосасининг давомидан иборат. Калифорния қўлтиғининг шарқий қирғоғи бўйлаб камбар қирғоқбўйи текисликлари чўзилиб кетган, улар бурмаланган чўкинди, шунингдек вулканик жинслардан таркиб топган Сонор сертепа платосига туташиб кетган. Шарқда Шимолий Мексика областининг асосий қисмини эгаллаган Мексика тоғлиги қад кўтарган, у шарқ, ғарб ва жанубдан баланд тоғлар билан ўралган. Уни Кордильера тоғларининг бошқа қисмидан ёр пўстининг чуқур кўндаланг ёриқлари ажратиб туради; бу ёриқлар Тинч океан ва Мексика қўлтиғига чиқиб боради. Мексика тоғлиги ларамий эпохасида бурмаланган вулкан маҳсулотлари билан кўмилиб қолган мезозой жинсларидан таркиб топган. Унинг шимолий қисми (Шимолий Меса) анча паст бўлиб, бирқанча оқимсиз сойликлар (больсонлар) га ва уларни бир-биридан ажратувчи паст тоғларга бўлинади; бу тоғларнинг баландлиги одатда 1500 м дан ошмайди. Ясси тоғликнинг жанубий қисмини ташкил этувчи Марказий Меса анча баландга кўтарилган бўлиб, кучли ўйилиб кетган. Ясси тоғлик шимолий қисми билан жанубий қисмининг ўйилганлик (парчаланганлик) даражаси уларнинг иқлимидаги тафовут билан боғлиқдир. Жанубий қисмида иқлим анча сернам бўлиб, эрозия жараёнлари шиддатли рўй беради, шимолда эса нураш ва эол жараёнлар устун туради. Марказий Месанинг айрим массивлари орасидаги сойликларда шаҳар ва посёлкалар-жойлашган. Ясситоғлик ғарбдан Ғарбий Сьерра-мадре, шарқдан Шарқий Сьерра- мадре тоғлари билан чегараланади; бу тоғ тизмаларининг баландлиги 3000 м дан ортади.

Мексика тоғлигининг жанубий чеккаси. ер пўстининг жуда катта ёриқлари системасига тўғри келади, бу ёриқлар Тинч океан тагини кесиб ўтган актив тектоник зонанинг шарқий давомидир. Мезазой эрасида бу зона бўйлаб интрузиялар кўплаб оқиб чиққан ва вулканлар отилиб чиқиб, кўндаланг Вулканик Сьерра- ёки Мексиканинг Марказий Вулканик тоғлиги деб аталувчи конусларнинг бутун бир системасини ҳосил қилган. Бу ерда вулканик ҳаракати неогенда айниқса актив бўлган, бироқ у ҳозирги вақтда ҳам давом этмоқда. Орисаба ёки Ситлальтепетль (5700 м), Попокатепетль (5452 ш) ёки Колима (3846 м) энг баланд ҳаракатдаги вулкан конусларидир. Истаксиуатль (5286 м) ва бошқа вулканларнинг ҳаракати яқинда тўхтади. Худди шу районда инсон кўзи ўнгида янгидан-янги вулканлар пайдо бўлмоқда. 1943 йилдан то 1946 йилгача Парикутин вулкани пайдо бўлди, яқиндагина Хорульо вулкани ҳаракатта келди. Кўндаланг Сьерра тоғларининг катта вулкан конуслари орасида вулкан маҳсулотларидан таркиб топган анча кенг сойлик ва платолар жойлашган. Уларда Марказий Месадаги каби, аҳоли зич ўрнашган. Баландлиги 2300 м га яқин ва атрофи тоғлар билан ўралган шундай платолардан бирида Мексиканинг пойтахти Мехико шаҳри жойлашган. Шимолий Мексиканинг катта қисми қурғоқчил, ҳатто чўлдан иборат. Фақат шарқий ва жанубий районларигина бундан мустасно. Шимолий меса. Областнинг энг қурғоқчил қисми унинг шимоли-ғарби ва Калифорния ороли бўлиб, улар Тинч океан максимумининг шарқий чеккаси таъсирида эканлигидан иқлими Саҳрои Кабир ёки Намиб чўли иқлимига ўхшашдир. Бу районларда ҳаво намлиги нисбатая катта (85% гача) бўлиб, деярли бутунлай ёмғир ёғмайди. Температуралар тебраниши унча катта эмас, ёзги температура +25°С дан ошмайди , йиллик ёғинлар миқдори 100-150 мм. Ёғинлар миқдори Ғарбий Сьерра-мадре тоғларининг ёнбағирларида ва Калифорния ярим оролининг чекка жанубида бир оз ортади. Мексика тоғлигининг шимолий қисми континентал иқлими чалачўлдан иборат. Бу ерда ёз иссиқ, қиш нисбатан юмшоқ, бироқ қиш оиларида шимолдан совуқ ҳаво массалари кириб келганда совуқ кучайиб, температура жанубда-15°С ва шимолда - 20°С ra тушиб кетиши мумкин. Областнинг жанубий ва шарқий қисмлари Шимолий Атлантика мэксимумининг ғарбий чеккаси таъсирида бўлиб, ёзда ёғинлар анча кўп бўлади. Шарқий Сьерра-мадренинг шарқий ёнбағри билан Кўндаланг Вулканик Сьерра- тоғларининг жанубий ёнбағрида ёғин миқдори 2000-4000 мм га етади.

Платода ва тоғ ёнбағирларининг 1500 м дан баланд қисмида температура йил бўйича бирдай туради ва унча баланд бўлмайди (ўртача температура - 20°С дан ошмайди). Тоғларда 3000 м дан баландда совуқ бўлиб, қор ёғади. Қор чизиғи 4500 м дан баланддан ўтади, Вулканик Сьерра- тоғларийинг энг баланд чўққиларида қор йил бўйи туради ва унда кичикроқ музликлар ҳам бор. 33. Мексиканинг ўрта минтақасидаги ўрмон. Шимолий Мексиканинг катта қисмида океанга томон оқим йўқ ва бу ерлар жуда кам сувдир. Шимолий Меса тоғларида бир неча ичи оқим марказлари бор; улар жуда катта сойлик-больсонларда жойлашган саёз оқимсиз кўллардир. Шимолда Қояли тоғлардан бошланувчи Рио- Гранде дарёси оқиб ўтади. У ёмғир ва тоғдаги қор сувларидан тўйинади, режими бир текис эмас, сув сарфи максимуми ёзга тўғри келади. Ғарбий ва Шарқий Сьерра-мадре тоғларидан қисқа, лекин серсув дарёлар оқиб тушади. Энг серсув дарёси Бальсасдир. Шимолий Мексиканинг бўз, каштан ва жигарранг тупроқларида чалачўл ўсимликлари устун туради. Мексика тоғлигининг шимолида кактус флорасининг пайдо бўлиши ва тарқалиш маркази бор. Саккулент кактусли чўллар Мексика тоғлигининг шимолидагина эмас, балки Сонора платоси ва Калифорния ярим оролида ҳам катта майдонни эгаллайди. Ўсимлик қопламида кактуслар (жами 500 га яқин тури бор), опунция, агавалар устун. туради, булар орасида фойдали ўсимликлар кўп. Кактусларнинг ташқи хилма-хиллигини тасвирлаш қийин: айниқса баландлиги 20 м гача бўлган устунга ўхшаб ўсган улкан цереуслар (Cereus) алоҳида ажралиб туради. Ривоятларга қараганда, Мексика тоғлигининг ғарбий қисмида ўсувчи шундай цереусларнинг бири Колумб замонидан бери мавжуд. Энг катта цереусларнинг дарахтга айланиб кетган танаси ёқилғи ва бинокорлик материали сифатида фойдаланилади. Танаси доирасимон типратикон кактусларнинг айланаси 2 м га етади. Бундай ўсимликнинг бир тупида 2 тоннага яқин сув бўлади, унинг нордон танаси (гўшти) иетеъмол қилинади. Опунциялардан биритун (Opunta

ficusindica) нинг меваси Мексиканинг энг камбағал аҳолисининг истеъмолида катта роль ўйнайди: у қайнатиб, ёпиб ва қовуриб ёйилади. Кактус ва опунция экиб ҳосил қилинган тўсиқларни тез-тез учратиш мумкин: бу тўсиқлар ўралган жойни ҳар қандай девордан яхши ҳимоя қилади. Бир мартагина гуллагандан кейин нобуд бўлувчи кўп йиллик ўсимлик агавалар (уларнинг 140 га яқин тури бор) ҳам кенг тарқалган. Агавалардан бири хенекен (Agae sisalana Perime) бўлиб, у қимматбаҳо толали ўсимлик сифатида кўп экилади. Мексикаликлар айрим агавалар шарбатидан пульке деб аталадиган алкоголли ичимлик тайёрлайдилар. Шимолий Мексика ландшафтлари учун кактус агава ва опунциялардан ташқари лоладошлар оиласига кирувчи дарахтсимон ўсимлик юкка ҳам характерлидир. Чўлда суккулент ўсимликлар билан бирга турли хил ксерофит буталар ва кичик дарахтлар: мескит, гвайюла ва бошқалар учрайди. Шимолий Мексикада ёғинлар миқдори орта боришига қараб, чўллар аста- секин чалачўллар ва тропик даштлар билан ллма-шинади. Даштли ерлар Сонор платосида ва Мексика тоғлигининг шимолида, асосан эсамарказий Меса тоғларида учрайди. Булар каштан тупроқли тоғ даштларидан иборат бўлиб, уларда мескит, мимоза шунингдек кактус буталари аралашиб ўсадиган бошоқли ўтлар устун туради. Ёғин мўл ёғадигантоғёнбағирларининг 1000-1200 м гача бўлган қисми кўпдан-кўп лианалар чирмашиб келган дуб ва магнолия доимий яшил ўрмонлари билан қопланган; лианалар орасида ваниль (Uanilla fragrans) учрайди. Тоғларнинг ўрта минтақасини чинор, дуб, ёнғоқ, қарағай, пихта ва арча ўсган аралаш ва нинабаргли ўрмонлар эгаллаган. Вулканли Сьерра- тоғларида 4000 м дан юқорида альп ўтлоқлари ястаниб ётади. МАР К АЗИЙ АМЕРИКА Шимолий Американинг тропик кенгликларда жойлашган жанубий камбар қисми Марказий Америка деб аталади. У Шимолий Американи Жанубий Америка билан туташтиради ва табиий шароитига кўра ҳар иккала материк ўртасидаги оралиқ территория ҳисобланаи. Кариб денгизидагн ороллар группаси табиатига кўра Марказий Америкага ўхшаб кетади ва унинг таркибий қисми ҳисобланади. Марказий- Американинг орографик схемаси. Марказий Америка тектоник жиҳатдан қисман Мексика

Кордильераси тоғларининг давоми бўлиб, қисман эса, Кордильера тоғлари минтақасининг алоҳида Антилькариб областига киради. Марказий Америка иқлими, ўсимликлари ва ҳайвонот дунёсига кўра кўпроқ Жанубий Американинг шимолий қисмларига ўхшаб кетади. Марказий Америка бўйни, ороллар ва улар орасида жойлашган Кариб денгизи Атлантика океанининг атрофидаги қисмлари билан бирга тектоник жиҳатдан беқарор, ҳаракатчан областдир. Қуруқликнинг баланд кўтарилган қисмлари билан бирга бетўхтов чўкиб, жинслар тўпланадиган чуқур ботиқлар ҳам бор. Бутун-Марказий Америка сейсми к жиҳатдан жуда активлиги ва ҳозирги замон вулканизмининг ривожланганлиги билан характерланади. Марказий Американинг қуруқлик қисми Америка материги ва Атлантика океанининг энг катта ҳавзасикариб денгизини ўраб т уради; бу денгиз субокеан типидаги ёш тектоник чўкмада жойлашган. Сув ости остоналари бу чўкмани чуқурлиги 4-5 минг метр ли бир неча сув ости сойликларига бўлиб қўйган. Кариб денгизи тропик минтақада жойлашган бўлиб, суви температурасининг юқорилиги ва нормал океаник шўрлиги билан ажралиб туради (сув юзасидаги ўртача ойлик температура +23, +27°С, бир неча ўн метр чуқурликда эса +4°С дан ортиқ). Кариб денгизи орқали Атлантика океанидан Мексика қўлтиғига пассат оқими кириб келади ва у Мексика қўлтиғидан чиққач, Гольфстрим бошланади. Кариб де нги зида июнь ойидан то октябрь ойигача тропи к до вуллар ўтиб, ороллар аҳо лисига катта талофат етказади. Кариб денгизининг иқтисодий ва стратегик аҳамияти жуда катта, чунки у Атлантика океанидан Панама канали орқали Тинч океанга ўтадиган сув йўли устидадир. Денгиз қирғоғида кўплаб йирик портлар жойлашган. Марказий Америка доирасида икки табиий географик область: Бўйин ва Ороллар ажратилади. МАРКАЗИЙ АМЕРИКА БУЙНИ Марказий Американинг бу областига шарқда Мексика қўлтиғи билан Кариб денгизи ва ғарбда Тинч океан орасидаги камбар қуруқлик киради. Марказий Американинг шимолий географик чегараси Бальсас дарёсининг тектоник водийсидир, жанубий чегараси Дарьен қўлтиғидан Тинч океанга томон, яъни Шимолий Америка Жанубий Америка билан туташган жойдан ўтади. Океанлар орасидаги камбар қуруқликнинг эни Юкатан ярим оролида 860 км га етади, энг тор жойипанама бўйнида эса атиги 50 км келади. Бўйиининг анча қисми тоғлардан иборат; бу тоғлар рельефининг парчаланганлиги, ҳозирги замон вулканизми ва зилзилалар билан характерланади.

Тинч океан соҳили бўйлаб денгиз ётқизиқлари, аллювиал ва вулканоген жинслардан таркиб топган тор қирғоқбўйи пасттекислиги чўзилиб кетган. Бу пасттекислик тўртламчи даврда пайдо бўлган. Қирғоқ чизиғи кам парчаланган, баъзи жойларда текис, қирғоқда қум тиллари ва дюна тепалари кўп. Бўйиининг чекка жанубидагина тоғлар қирғоққача давом этиб, кичикроқ ярим орол ва қулай қўлтиқчалар ҳосил қилади. Марказий Америкадаги вулкан, Тинч океан бўйи пасттекисликлари чеккасида баландлиги 2000- 3000 м келадиган ва кристалли ёки бурмаланган чўкинди ҳамда вулканик жинслардан таркиб топган тоғ массивлари қад кўтарган. Бу ерда лорамий бурмаланишида пайдо бўлган тоғлар зонаси торайиб, Кариб денгизи қирғоқлари яқинига кириб боради. Бўйиининг катта қисмини Жанубий Сьерра- мадре ўрта массиви билан Чиапас тоғлиги эгаллайди; Чиапас тоғлигининг ғарбий қисмида увоқ чўкиндилар билан тўлган ботиқ пайдо бўлган. Тоғларнинг Тинч океан ёнбағирлари бўйлаб сўнган ва ҳаракатдаги вулканлар қад кўтарган. Марказий Американинг энг баланд тоғ тепаси Гватемала тоғларидаги Тахумулько сўнган вулканидир (4217 м). Такана вулкани ундан салгина паст (4064 м), Ҳаракатдаги Фуэго, Сантамария ва Атитлан вулканларининг баландлиги 3000 м дан ортади, Панамадаги Чирики вулканининг баландлиги 3478 м. Костарикадаги анчадан бери сўниб қолган Ирасу вулкани яна ҳаракатта келди. Тектоник ва эрозион ботиқлар ҳамда чуқур водийлар тоғларни кўплаб массив ва тизмаларга бўлиб қўйган. Абсолют баландлиги анчагина бўлган бу ботиқ ва водийларда Марказий Америка республикаларидаги аҳоли пунктларининг катта қисми жойлашган бўлиб, бу ерда аҳолининг анча қисми яшайди.

Тоғлар Никарагуа территориясида жуда кенг ботиқ билан тугайди, сўнг яна давом этиб деярли бутун Панама бўйнини эгаллайди. тектоник бу ботиққа Кордильера тоғлари билан Жанубий Америка Анд тоғлари орасидаги чегара деб қарайдилар. У сейсмик жиҳатдан жуда активдир. 1973 йилги сўнгги зилзила вақгида Никарагуанинг пойтахти Манагуа вайрон бўлди. Марказий Америкада Кариб денгизи томондаги қирғоқбўйи полосаси Тинч океан қирғоқ бўйи полосасига қараганда анча кенг. У Юкатан ярим оролида айниқса кенгаяди. Пасттекислик Никараггуа территориясида ҳам кенганиб, ббтқоқланган Москитлар қирғоғини ҳосил қилади. Қирғоқ бўйи пасттекисликлари деярли ҳамма жойда гилли жинслардан таркиб топган бўлиб, бу ҳол ерларнинг ботқоқланишига сабаб бўлади. Бироқ Юкатан ярим оролида Флорида ярим оролидаги каби неоген оҳактошлари ер бетига чиқиб ётади. Шунинг учун ёғинлар миқдори кўплиги сабабли Юкатан ярим оролида карстицюцесслари кучли ривожланган ва у рельеф шакллари билан гидрографияда акс этган. Кариб денгизи билан Мексика қўлтиғи соҳиллари пастак, лагуналари бор ва денгиз томонга кенг очиқ ёки денгиздан қум тиллари ва қаторқатор дюналар орқали ажралган. Соҳил бўйлаб майда ороллар ва маржон рифлари кўп бўлиб улар кема қатновига ҳалал беради. Деярли бутун Америкада ёғинлар жуда кўп ва температура баланд. Пасттекисликларда ва тоғларнинг қуйи.минтақасида 1000 м баландликкача йиллик температура бир текис бўлиб, энг иссиқ ой энг салқин ойдан атиги 3- 5°С фарқ қилади; яна шуниси ҳагм борки, температура ҳеч вақт +20°С дан пасаймайди. Тоғ ёнбағирларининг 1000 м дан баланд қисмида температура одатда +20°С дан ошмайди, бироқ йиллик амплитудалар ҳам унча катта эмас. Марказий Американинг баъзи тоғ тепаларигина (масалан, Тахумулько) манфий темп ературали ва қорли минтақаларга етиб боради. Областнинг Атлантика океанига қараган қисми ёзда энг кучли эсадиган шимоли-шарқий пассат шамоллари келтирадиган нисбатан нам тропик ҳаво таъсиридадир. Шу сабабли Марказий Американинг шарқий ва шимолийшарқи соҳиллари ҳамда тоғ ёнбағирларида йил бўйи ёғин кўп бўлади, ёғинлар максимуми ёзга тўғри келади. йиллик ёғин миқдори ҳечК ОЛОН (Панама) бал. 11 м Панама бўйнида температура, ёғинлар ва

қаерда 2000 мм дан камаймайди. Москитлар қирғоғининг айрим районларида ва тоғ ёнбағирларида йнлига 4000-5000 мм ёғин ёғади. Маркаэий Американинг ғарбий қисми йилнинг совуқ даврида Тинч оеан максимуми таъсирида бўлади, ёзда эса ҳаво массалари бу ерга Кариб денгизи билан Мексика қўлтпғига ёндош районларга қараганда кам ёғин келтиради. Шу сабабли бу ерда қиш нисбатан қуруқ, йиллик ёғинлар миқдори шарқдагига қараг а нда анча кам (ҳамма жойда ЮООммдан, атрофи ўралган водийларда эса 500 мм дан кам), Марказий Американинг чекка жануби субэкваториа; минтақада жойлашган. Бу ерда ёғинларни жануб жануби-ғарбдан эсадиган экваториал ҳаво массалари келтиради ёғинлар асосан ёзда ёғади. Марказий Америкада қисқа, бироқ серсув ва жўшқин дарёлар кўп. Бош сувайирғич Атлантика океанига нисбатан Тинч океанг яқин, шу сабабли Кариб денгизи билан Мексика қўлтиғига қуйилувчи дарёлар энг узундир. Улар серёғин территориядан оқиб ўтганлигидан Тинч океан ёнбағридан оқиб тушувчи дарёларга қараганда серсув. Юкатан ярим ороли бундан мустаснодир, бу ерд карст процесслари ривожланганлиги сабабли ер бетида оқар cy влари йўқ ва ёғинлар кўп бўлишига қарамай, деярли бутунлай cy всиздир. Аҳоли ер ости карст ҳавзаларидан сув олади ва бунд а шамол двигателларидан фойдаланади. Куба оролидаги қирол пальмалари. Тинч океанга қараган ёнбағирнинг анча қурғоқчил районларда баланд ўтлар ва якка туп пальмалар ўсган ҳақиқий саваннан учратиш мумкин. Танаси баланд ва тик ўсган ҳамда шохлари г зал қиролича пальмаси (Oreodoxa regia) айниқса кенг тарқалга: Қурғоқчил давр энг узоқ давом этадиган жойларда баргиғ тўкадиган дарахтлардан иборат ксерофит ўрмонлар ёки чаппараль типидаги дағал баргли доимий яшил бутазорлар ўсади. Ғарбд тоғ ёнбағирлари

бутазорлар ёки нина барғли ксерофит ўрмон билан қопланган; бундай ўрмонлар тагида супургигул, мох ва лишайниклар ўсади. Марказий Американинг Тинч океан полосаси маданий ўсимликлари деярли ҳамма жойда суғоришни талаб қилади. Асосан пахта экилади, кофе дарахти ва тамаки етиштирилади. Млрказий Американинг ҳайвонот дунёси бой. Бу ерда Жанубий Америка ўрмон ва саванналаридагига ўхшаш ҳайвонлар: кенг бурунли маймунлар, пума, ягуар, оцелот, пекари чўчқаси, Жанубий, Америка тапири, броненосец ва чўмолихўрчгарқалган. Қопчиқлилардан опоссум яшайди. Турлитуман қушлар, судралиб юрувчи ҳайвонлар ва ҳашаротлар кўп. ОРОЛЛАРИ Материк, вулкан ва маржон ороллари ёйлари Мексика қўлтиғи билан Карибденгизини Атлантика океанидан ажратиб туради Булардан энг каттаси Катта Антиль ороллари: Куба, Гаити Ямайка, Пуэрторико ва Пиносдир. Улардан шимолда майда Багама маржон ороллари жойлашган, шарқда эса шимолдан жанубга томон Қичик Антиль вулканик ороллари чўзилиб кетган Opoiлар Кариб денгизи томондан жуда кенг материк саёзлиги билан ўралган, Атлантнка океанида оролларининг энг баланд қисмларининг шундай ёнида энг чуқур чўкмалар жойлашган. Кўп дарёлар тоғлардан қирғоқбўйи текисликларига оқиб келар экан, кенг ёйилади ва ботқоқликлар ҳосил қилади. Тинч океан соҳили ва Москитлар қирғоғида ботқоқлар айниқса кўп. Тоғларни бўлиб турган тектоник ботиқларда анча катта ва чуқур кўллар бор, булардан энг каттаси Никарагуа кўлидир. Унинг узунлиги 167, км, энг чуқур жойи -70 м. Кўлда ороллар бор, бу оролларда ҳаракатдаги ва сўнган вулкан конуслари қад кўтарган. Марказий Америка органик дунёсининг келиб чиқиши ва таркибига кўра Жанубий Американинг шимолий қисмига ўхшайдй, бироқ ўсимлик ва ҳайвонот дунёси турларига бойлиги жиҳатидан у Жанубий Америка материгидан бироз кейинги ўринда туради. Ўсимликтипларининг тақсимланияШдгГёғинлар миқдори ва режими катта роль ўйнайди. Атлантика бўйи районларининг баландлиги 600-700 м гача бўлган қисми бу ерга европаликлар келгунга қадар нам тропик ўрмонлар билан қопланган бўлиб, бу ўрмонларда қимматбаҳо ёғоч ёки тўйимли мева берувчидарахт турлари кўп эди (ажойиб қизғиш ёғоч берувчи махагония дарахти, пушти ва қора дарахтлар буларга мисол бўла олади) . Пальмалар, да ф надошлар бамбук (ғаров)лар, қирққулоқ ва фйкусдошлар ҳам кўп. Фикусдошларнинг бир тури кастиллоа (Castilloaelastica) қимматбаҳо каўчукли дарахтдир. Бакаут (гваяк)

дарахти ниҳоятда қаттиқ ёғоч бецса, седрело дарахти ажойиб ҳидли ёғоч беради. Тропик ўрмонлар хрзирги вақтда илгари эгаллаган майдонининг кичик бир қисминигина қоплайди ва асосан тоғ ёнбағирларида сақланиб қолган. Паеттекисликларда ва тоғ ёнбағирларининг пастки қисмларида улар ўрники банан, шоколад дарахтивашакарқамиш плантациялари эгаллаган. 1000-1500 м дан юқорида асосан дуб (эман) ва қарағай ўсган ўрмонлар тарқалган. Улар нам тропик ўрмонларга қараганда яхши сақланган. Атлантиканинг бу қисми Жанубий Американинг Кариб бўйи Анд тоғлари билан бирга Кордильера бурмали минтақасининг Антилькариб областини ташкил этади. Ороллар ер юзасининг катта қисмини (Куба тоғлари бундан мустасно) тоғлар эгаллайдитаити оролида ғарбдан шарққа томон тўртта тизма ўзилиб кетган бўлиб, уларни бўйлама узилмаводийлар бир-бирцдан ажратиб турибди. Марказий Кордильера тоғларидаги Тина массивининг баландлиги 2689 м га етади ва у бутун архипелагнинг энг баланд жойидир. Плато ва палахсали тоғлар Ямайка ороли билан Пуэрториканинг жанубий ярмини деярли бутунлай эгаллаган. Куба оролидаги баландлиги 2000 м га етадиган Сьерра-маэстра тоғлари жануби-шарқий соҳилдан тик қад кўтарган. Оролнинг катта қисми пасттекисликдан иборат бўлиб, уларда интрузиялардан ҳосил бўлган баланд тоғлар юксакка бўй чўзган. Пасттекисликнинг катта-катта жойлари оҳактошлардан таркиб топган бўлиб, уларда карст рельеф шакллари ривожланган. Архипелагдаги вулкан оролари унча катта эмас. Уларнинг ҳар бири марказида сўнган ёки ҳаракатдаги вулкан конуси қад кўтарган бўлиб, уларнинг чор атрофида вулкан маҳсулотларидан таркиб топган қирғоқ бўйй паеггекислиги ҳалқа каби жойлашган. Кичик Антиль ороллари круппасидағи Гваделупа оролида жойлашган Гранд Суфриер вулкани энг баланд вулкан бўлиб, унинг баландлиги 1484 м га етади. Катта Мон-Пеле вулкани Мартиника оролида 1350 м га бўй чўзган. Бу вулкаининг 1902 йилдаги кучли отилиши қирқ минг аҳоли яшайдиган бутун бир шаҳарнинг ҳалокатига сабаб бўлган. Оролларнинг қирғоқлари жуда кучли ўшшб кетган ва қулай қўлтиқчалари кўп, бироқ ьаржон рифларининг кўплиги кема қатновини қийинлаштиради. Ороллар 10 ва 27° ш. к. орасида жойлашганлигидан иқлими иссиқ тропик иқлимдир. Температуранинг тебраниш амплитудаси тоғларнинг қуйи қисмида кичик (5°С гача), Фақат Куба орлининг шимолигагина қишда совуқ

ҳаво массалари кириб келиб, бу ерда температура -10, - 12°С га тушади. Атрофи берк тоғ сойликларида температура амплитудаси ёнбағир текисликлардагига қараганда анча каттадир. Тоғларда 3000 м ra яқин баландликда ушуқ совуқ бўлиб туради. Оролларга, Марказий Американинг катта қисмидаги каби ёғинларни асосан ёзги пассатлар келтиради. Қишда юқори босим қарор топади ва, айниқса пассатларга терс ёнбағирларда ёғинлар миқдори кескин камаяди, бироқ кучли қурғоқчилик бўлмайди. Тоғларнинг шарқий ва шимоли-шарқий ёнбағирларида ёғинлар ,айниқса кўп (3000 мм дан ортиқ) тушади Оролларнинг ички ва жануби ғарбий қисмларида йилига 1000 мк дан кам ёғин ёғади. Шунинг учун деҳқончиликда текисликларнинг шимоли-шарқий қисмини қуритиш, жануби-ғарбий қисмини эса суғориш керак бўлади. Кузда ороллар устидан кўпинча циклонлар ўтади, бу циклонлар баланд босим областининг жанубга сурилиши билан боғлиқдир. Циклонлар ниҳоятда кучли довул тарзида ўтади ва аҳолига катта зарар етказади. Архипелагнинг катта материк ороллари зич дарё тармоқларига эга. Дарёлар жуда қисқа, лекин серсув. Энг катта дарёлар Кубанинг текислик қисмидан оқиб ўтади. Уларнинг узунлиги 250 км дан бшмайди, шундай бўлишига қарамай, . уларнинг баъзиларида кема қатнайди. Карст таъсиридаги оҳактошлардан таркиб топган районларда ер усти оқар сувларидеярли йўқ, аммо ер ости дарё ва кўллари бор. Оролларнинг табиий ўсимлик қоплами бой ва бўлиқдир, бироқ у анча нестнобуд қилиб юборилган. Ўсимликларнинг тақсимланиш қонуниятлари ва флористик таркиби Марказий Американиқг материк областидагига ўхшаш. Соҳиллар ва Атлантика океанига қараган тоғ ёнбағирлари нлгари нам тропик ўрмонлар билан қопланган. Ҳозирги вақтда тоғларда кичик-кичик ўрмонларгина сақланиб қолган, соҳилдаги кесиб юборилган ўрмонлар ўрнида эса эндиликда шакарқамиш ва бошқа тропик экинлар далалари ястаниб ётибди. Иқлими қурғоқчилрошюнларда қуруқ мавсумда баргини тўкадиган ўрмонлар кўп ўсади. Энг йирик оролларкинг ички қисмларида қиролича пальмаси ўсадиган саванналар, жанубида эса мимоза, кактус, молочайлар ва тиканли пальмалар тарқалган. Кубанинг ғарбий қисмида музлик давридан қарағайделикт ўрмонлари сақланиб қолган. Тоғ ўрмонларида дарахтсимон қирққулоқлар, дафна, қарағай, арча ўсади. Баъзи дарахтлар (масалан, Ямайка ёнғоғи)

баргини йилнинг қуруь дарида ташлайди. Гаити оролида тоғларнинг юқори минтақасида (2300 м юқорида) пакана қарағай, супургигул, тол ўсган жойлар бор; тоғ ўтлоқлари ҳам учрайди. Ҳозирги вақтда ороллардаги ўрмон ўсимликларини тиклашга ҳаракат қилинмоқда. Бу борада Кубада айниқса катта ишлар олиб борилмоқда. Бу ерда ўрмонлар майдонини мамлакат ялпи территориясининг 8% тидан 25% игача етказиш планлаштирилган. Ороллар фаунаси, Жанубий Америка фаунасига ўхшаш эканлигига қарамай, материкдаги фаунага қараганда анча камбағал. Қопчиқли ҳайвонлардан опоссеум, агути олтин қуёнлари (Dazyprocta), ёнутлар (Procyon caneriorus), игуан калтакесаклари, боши найзасимон заҳарли илонлар (Zachesis lanceolatus) учрайди. ЖАНУБИЙ АМЕРИКА Жанубий Американинг катта қисми жанубий ярим шарда экваториал ва субэкваториал минтақаларда жойлашган. Материкнинг камбар қисмигина субтропик ва ўртача кенгликларга кириб борган. Жанубий Америка 5° ж. к. да энг кенг (15000 км дан ортади). Материкнинг энг ғарбий нуқтаси Париньяс бурни (81 о 20 ғ. у.), энг шарқий нуқтаси эсакабубранку бурнидир (34°46 ғ. у.). Материкнинг кенглиги 40° ш. к. дан жанубда 600 км дан ошмайди. Жанубий Америка шимолда 12°25 ш. к. гача (Гальинас бурни) жанубда э са 53°54 ж. к. гача (Магеллан бўғозидаги Фроуорд бурни) давом этади. Оловли Ер архипелагининг чекка жануби Оловли Ер оролидаги Горн бурни бўлиб, у 55°99 ж. к. дадир. Шимолий Америка билан бўлган географик чегараси Кариб денгизидаги Дарьен қўлтиғидан Тинч океандаги Буэнавентура қўлтиғигача давом этади. Панама бўйни шартли равишда ҳар икки материк ўртасидаги чегара деб қабул қилинган Жанубий Америка материги атрофида ороллар кам. Соҳклга энг яқин жойлашган йирик материк ороллари Тринидад, Чили, Оловли Ер, Фолькленд оролларидир. Океаник ороллардан Жанубий Америкага Галапагос ва Хуан- Фернандес .ороллари киради. Жанубий Американинг йайдони .унга қарашлиКуба оролида температура, ёғинлар ва нисбий намликнинг йиллик

ороллар билан бирга 17 850 минг км 2 . Шундан атиги 150 минг км 2 қисми оролларга тўғри келади. Атлантика океанида экватор яқинида Жанубий Америка қирғоқларига Жанубий Пассат оқими яқинлашиб келади. Бу оқим Сан-Рока яқинида икки қисмга бўлинади, уларш бири Гвинея оқими номи билан материк қирғоқлари бўйлаб шимоли-ғарбга Антиль оролларига йўналади, иккинчиси эсабразнлия оқими номи билан жануби-ғарбга, Ла-Плата дарёсининг қуяр жойига томон кетади. Материкнинг жануби-шарқий соҳилларидан совуқ Фолькенд оқими ўтади. Бразилия ва Фолькленд оқимлари Ла-Плата районида 40° ж. к. билан 35° ж. к. орасида ўзаро учрашади. Тинч океаннинг Лима яқинидаги қирғоғи . Атлантика океани соҳилида қуруқликка чуқур кириб борувчи йирик қўлтиқлар деярли йўқ. Фақат жануби-шарқда Патагония қирғоқларига ярим ой шаклидаги Сан-Матиас, Сан-Хорхе ва бошқа бухталар ўйиб кирган. Парана дарёсининг қуяр жойида қирғоқ Ла- Платанинг кенг ваузун эстуарийси туфайли ўйилиб кетган. Ундан шимолроқда Жанубий Америка соҳилида чуқур ва кемалар туриши учун қулай бухталар (қўлтиқчалар) жойлашган. Энг катта дарёларнингбиринчи навбатда, Амазонканинг қуяр жойида жуда кенг бухталар бор. Кариб денгизи соҳилида ҳ a мм a ярим ороллар қулай қўлтиқларни бир- биридан ажратиб туради. Шимолда Пария қўлтиғи ва Пария ярим ороли, энг катта Венесуэла қўлтиғи ажралиб туради; Венесуэла қўлтиғи шимоли-ғарб ва шарқда Гуахира ҳамда Парагуана ярим ороллари билан чегараланади. Панама бўйнининг бошланишида денизга кенг очиқ Дарьен қўлтиғи бор. Континентал платформа Тинч океанда, Жанубий Америка қирғоқлари яқинида луда камбар, айрим жойларда умуман йўқ. Материк яқинида энг чуқур жойлари 7000 м дан ортадиган чуқур океан чўкмалари бор. Илиқ оқимлар таъсири экватордан шимолдагина билинади, Жанубий Америка Тинч океан соҳилларининг бошқа бутун қисмида эса жудакатта совуқ Перу

оқимининг таъсири сезилади; Перу оқими сувлари жанубдан то экваторгача боради. Материкнинг шимоли-ғарбий соҳили тахминан 5° ж. к. гача жуда ўйилган. Энг к a тт a ва қулай бухта Гуаяхиль бухтасидир. Жануброқда то 30° ж. к. гача қирғоқ деярли ўйилмаган, баланд ва кема кириб келиши учун ноқулай. Бироқ, Тинч океан соҳилларининг энг жанубий қисми бўлиниб- бўлиниб кетган, соҳил бўйлаб жойлашган кўплаб майда ва йирик ороллар Чили ҳамда Оловли Ер архипелагларини ҳосил қилади. Материк соҳилига ўйиб кирган қўлтиқлар ва айрим ороллариц бир-биридан ажратиб турувчи бўғозлар эгри-бугри ва тордир. Буларга каттагина Корковадо ва Пеньяс қўлтиқлари, шунингдек, Оловли Ер архипелагини материкдан ажратиб турувчи Магеллан бўғози мисол бўла олади. ТАБИАТИ ШАКЛЛАНИШИНИНГ АСОСИЙ БОСҚИЧЛАРИ Жанубий Американинг катта қисмини ташкил этувчи Жанубий Америка платформаси, Гондвананинг бошқа қисмлари билан протерозойнинг охири ва кембрийнинг бошида қўшилган. Бутун ке-йинги тарихий геологик даврлар мобайнида унда асосан кўтарилма ҳаракатлар бўлиб, асосий қисми қуруқлик бўлиб қолаверган. Протерозой охиридан бошлаб платформанинг асосий.структура элементлари шаклланган: Парана этакларидан шимолроқда Гвиана-бразилия мегақалқони ажралиб чиққан; унинг катта қисмида токембрий фундаменти ер бетига чиқиб ётади. Жанубий қисмида Памбопатагония плитаси пайдо бўлиб, у бутунлай чўкинди жинслар қоплами тагида қолган. Мегақалқон территориясида Гвиана, Шарқий Бразилия ва Ғарбий Бразилия антеклизалари ажралиб чиқиб, палеозойнинг бошидан бошлаб улар орасида вақт-вақти билан денгиз суви босган синеклизалар шаклланган. Бу вақтда Байкал структураларида Анд геосинклинал зонаси пайдо бўлиб, платформанинг ғарбий чегарасини аниқ шакллантирган. Палеозой эрасининг биринчи ярми давомида геосинклиналда орогеник процесслар рўй берган, платформадаги синеклизаларга эса денгизлар босиб келган, палеозойнинг иккинчи ярмида, Анд геосинклиналида тексоник ҳаракатлар энг кучайиб, қуруқлик кўгарилган ва платформанинг деярли барча қисми сув остидан чиқ-қан. Кўтарилиш натижасида иқлим совиб, музланиш рўй берган; бу музланиш Африкадаги каби платформанинг марказий қисмидаги жуда катта майдонларни эгаллаган. Пермь даври охирида тоғ пайдо бўлиш ҳаракатлари бутун Анд геосинклиналига ёйилган, платформа эса кўтарилма ҳаракатлар марказига айланган. Бунинг натижасида қалқонлардггина эмас, балки қатлам-қатлам

кўлаллювиал жинслари тўпланган синеклизаларда ҳам континентал шароит қарор топди. Платформада бундай шароит мезозойнинг бутун биринчи ярми давомида сақланиб турди. Мезозойнинг биринчи ярмидаги текисланган юзалар платформанинг ҳозирги рельефида катта роль ўйнайди. Юра даврида Анд геосинклинали билан Патагонияда вулканик ҳаракатлар рўй берган. Юра даври билан бўр даври орасида вулканик ҳаракатлар, шунингдек ботиқларнинг чекка қисмларини, жумладан, Парана ботиғини эгаллаган. Ер ёриқлари бўйлаб базальтлар оқиб чиқиб, 2 млн км 2 га яқин майдонни ўртача 600 м қалинликда қоплаб олган. Мезозойнинг иккинчи ярмида Атлантика океани областида чўкиш рўй бериб, у Жанубий Американинг Африкадан ажралиб чиқишига сабаб бўлган. Бунда Атлантика томонидан платформага денгиз сувлари бостириб кирган, айрим жойлар эса, аксинча, компенсацион кўтарилган. Айни вақтда Амазонка ва Парана синеклизаларида вулканик ҳаракатлар яна бошланган. Платформанинг қуруқлик қисмларида янгидан-янги текисланган юзалар ҳосил бўлган ва улар ҳам рельефда ҳозиргача сақланиб қолган. Анд геосинклиналида мезозой охирида пасайтма ҳаракатлар энг кўп бўлиб, улар платформанинг чекка қисмини ҳам эгаллаган. Бўр даври охирига келиб Жанубий Америкада ҳозиргига ўхшаш иқлим шароити қарор топган. Органик дунё таркибида мезозой эрасининг аста- секин тугаб бораётган фауна ва флораси ўрнига ҳозиргига ўхшаш турлар пайдо бўла бошлаган. Бундай ҳайвонлар таркибида балиқлар, қушлар, шунингдек, сут эмизувчилардан қопчиқлилар ва ҳашаротлар бор эди. Ўсимликлардан ёпиқ уруғлилар жадал ривожланган. Жанубий Америка ва Африка ажралгунга қадар уларнинг тур пайдо бўлиш умумий маркази ҳозирги Жанубий Атлантика ўрнида эди. Кайназой бошидан ҳар бир материк флораси мустақил шаклланди. Бўр даври охири ва палеоген давомида Анд зонасида бурмаланиш, кўтарилиш ҳамда вулканик ҳаракатлар бўлди. Палеогеи даври охирига келиб, геосинклинал ўрнида юксак тоғлар қад кўтарди ва бу тоғлар жанубда Антарктида материгида давом этиб, шимолда эса Антилькариб тоғлари областига бориб туташган. Кўта.рилиш билан бир вақтда платформанинг каттагина қисми денгиз сатҳидан пастга чўкиб, кратонлар атрофидаги ботиқлар, синеклизалар ва Атлантика океани соҳилида қалин чўкинди жинс қатламлари ҳосил бўлган. Неоген даврида қисман рўй берган чўкишдан сўнг қалқонлар области ва Анд зонасида шиддатли кўтарилма ҳаракатлар бўлди. Бунинг натижасида дарёлар ўз ўзанини ўйиб, шаршаралар ҳосил қилди. Фақат Атлантика океани

ва Кариб денгизи соҳилларигина чўкиб, бу ерлардаэстуарий ҳамда лагуналар вужудга келди. Анд системасининг умумий кўтарилиши платформанинг ёндош қисмларини ўз таъсири остига олди. Бунинг натижасида Кордиль-ера ёни тизмалари, Пампас Сьерралари ва орографик жиҳатдан Анд тоғлари билан боғлиқ бўлган бошқа тизмалар ҳам кўтарилди. Тоғ пайдо бўлиш ҳаракатлари актив вулканик ҳаракатлар билан биргаликда рўй берди ва улар-тоғ системасининг турли қисмларида ҳамда Патагония плитаси доирасида турли вақтда бўлиб ўтди. Кўтарилма ва вулканик ҳаракатлар бутун плиоценда, атропоген бошида давом этиб, ҳозирги вақтгача ҳам тугагани йўқ. Анд тоғлари кўтарилиши билан бир вақтда интенсив емирилган, увоқ тўпланган ҳамда текисланган юзалар пайдо бўлган. Анд тоғларининг ғарбий зонасида кўтарилиш билан бир вақтда чуқур ер ёриқлари пайдо бўлиб, бу зонанинг чекка қисмлари Тинч океан тагига чўккан. Плиоценда бирмунча вақтдан кейин Жанубий Америка шимолий материк билан узил-кесил туташган. Бу ҳол ҳар иккала материкдаги ҳайвон ва ўсимлик турларининг ўзаро алмашинувига имкон берган. Жанубда Антрактика областида иқлимнинг совиб кетиши ва Антарктидада қоплама музликларнинг пайдо бўлиши муносабати билан бу ерга Антарктика-флораси кириб кела бошлади. Анд тоғлари кўтарилган сари,уларнинг ўзига хос органик дунёси вужудга келди; у уч флора элементидан: тоғ табиати шароитига мослашган неотропик элементдан, Антарктика элементидан ва Анд тоғларининг ўзида таркиб топган тоққа хос эндемик турлардан иборат. Анд тоғларининг кучли кўтарилиши оқибатларидан бири тоғ музланишларидир; улар ҳозиргига қараганда анча катта бўлган, бироқ чекка жанубни ҳисобга олмаганда, ҳеч қаерда тоғлар доирасидан четга чиқмаган. Материкнинг жануби-ғарбида чўкиш ва музликлар иши натижасида Чилининг фьордли соҳили вужудга келган. Атропоген даврининг иккинчи ярмида Жанубий Америкада одам яшаган. Бу ерга одам четдан келиб тарқалган бўлиши мумкин, чунки Неотропик областдан топилган қазилма ва ҳозирги флора таркибида қирра бурун (одамсимон) маймунлар учрамайди. Жанубий Америкага одам Шимолий Американинг Тинч океан соҳиллари орқали 30-15 минг йил бурун кириб келган бўлиши эҳтимолга энг яқин. ТЕКТОНИК ТУЗИЛИШИ ВА РЕЛЬЕФИ

Жанубий Америка орографияси билан Шимолий Америка орографияси ўртасида бир қадар ўхшашлик бор. Шарқда Атлантика океани қирғоқлари яқинида Бразилия ва Гвиана тоғликлари ҳамда Патагония платоси бор. Материкнинг чекка ғарби ва шимоли-ғарбида унинг қирғоқлари қиёфасига мос равйшда дунёдаги энг узун тоғ системаси Анд тоғлари ёки Жанубий Америка Кордильераситоғлари Эмингкм га чўзилган. Тоғликлар билан Андтоғлари орасидаги материкнинг таҳминан 45% ини эгаллаган, жуда катта-Амазонка, Ориноко ва Парагвай лар ана (Ла-Плата) пастак текисликлари бор. Улардан Жанубий Американинг энг катта дарёлари оқиб ўтади. Бу текисликлар материкнинг ўрта қисмида яхлит текисликлар полосаси ҳосил қилиб бир-бирига туташиб кетган. Шимолий Америка билан Жанубий Американинг орографик жиҳатдан бир-бирига ўхшашлиги ҳар иккала материк ривожланиши ва структурасининг ғарбий чекка қисмлари Тинч океан минтақасининг бурмали тоғларига киради, ваҳоланки, уларнинг катта шарқий қисмлари платформа тузилишига эга, Бироқ Жанубий Американинг платформа қисми тузилиши ва ривожланишига кўра Шимолий Америкадан кўра Африкага кўпроқ ўхшаш. Юқорида айтиб ўтил.ганидек, Жанубий Америка платформаси жуда катта Гвианабразилия мегақалқони (уни Жанубий Африка қалқонининг аналоги деб қараш мумкин) билан Пампа-Патагония плитасидан (уни Африкадаги Саҳрои Кабир плитасига таққослаш мумкин) ташкил топган. Мегақалқон доирасида фундаментнинг у ер бетига чиққан учта қисми бор; булар Гвиана, Ғарбий Бразилия ва Шарқий Бразилия қалқонларидир. Уларни Амазонка, Парана, Сан-Франциско, Мараньяо (Паранаиба) синеклизалари бир-биридан ажратиб туради. Охирги уч синеклиза ўзаро туташиб Ғарбий Бразилия қалқони билан шарқий Бразилия қалқони орасидаги бир бутун ботиқлар зонасини ҳосил қилган. Қалқонларнинг Анд бурмали зонасига қараган ёнбағирлари перикратон (яъни пратонлар чеккасидаги) ботиқларга бориб туташади; бу ботиқлар эса, ўз навбатида Анд тоғларининг олд букилмаларга қўшилиб кетган.

Жанубда субмеридионал йўналган перикратон букилма Чакопампа синеклизасига қўшилиб кетган; Чакопампа синеклизаси эса, ўз навбатида, Парана синеклизасига туташган. Чакопампа синеклизаси Патагония плитасига киритилиши мумкин. Патагония плитасида иккита массив алфатнлади, уларнинг юза қисми чўкинди ва вулканик жинслардан таркиб топган; массивлар бир-биридан тор букилмалар орқали ажралган. Жанубий Американинг тектоник картаси. Платформа территориясида турли хил фойдали қазилмалар бор. Уларнинг Жанубий Америка картаусидаги ҳозирги тақсимланиши: бир томондан, геологик тузилишидаги тафовутларни акс эттирса, иккинчи томондан унинг геологик жиҳатдан нотекис ўрганилганлигини кўрсатади. йирик металл рудаси конлари архей-протерозой фундаментининг жинслари билан боғлиқдир. Гвиана ва айниқса Бразилия тоғлигининг протерозой метаморфик жинсларида (итабиритларда) темир рудасимагнетит ва гематитларнинг бой запаслари бор. Интрузиялар ер пўстига кириб келган жойларда олтин конлари бор. Қадимги нураш маҳсулотлари ва гранит-гнейсларнинг парчаланишидан таркибида 51% дан ортиқ метали бўлган марганец рудасининг катта запаслари ҳосил бўлган.

Шунингдек, айниқса Гвиана тоғлиги ва Гвиана пасттекислигидаги кристалли жинслардаги қадимги нураш пўсти билан капиталистик дунёдаги энг катта боксит конлари боглиқдир. Турли ёшдаги пегматит томирларида нодир ва радиоактив элементлар пайдо бўлган. Ориноко билан Амазонка перикратон букилмаларида, Гран-Чакода ва Патагония плитасида яқйнда нефть конлари топилган бўлиб, улардан нефть қазиб олинмоқда. Жанубий Америка платформаси территориясида рельеф Африка рельефига жуда ўхшаб кетади. Уларнинг тафовути асосан у ёки бу рельеф типининг ўзаро нисбатида акс этган. Масалан, Жанубий Америкада синеклизалар анча кенг тарқалганлигидан пастак аккумулятив текисликлар анча катта майдонни эгаллайди; вулканоген платолар тарқалган территориялар ҳам анча катта ва ҳ. к. Аккумулятив текисликлар, Африкадаги каби, деярли барча синеклизаларнинг марказий қисмини эгаллаб, пёрикратон букилма зонасига мувофиқ келади. Синеклизаларнинг қалқонларга ёндош чекка қисмлари, шунингдек Патагония плитаси қатқат баланд текисликлар ва платоларни ҳосил қилади. Чўкинди жинслар комплекси атрофидаги қалқонлар билан бирга-кўтарилма ҳаракатлар таъсирида бўлган Мараньяо ва Сан-Франциско ботиқлари моноклинал ҳамда ёнбағирлари жарлик ҳосил қилиб тик тушган (шападас) зинапоясимон баланд платолар тарқалганлиги билан характерланади. Ғарбий (Марказий) Бразилия қалқонининг шимолий ва ғарбий қисмлари, Шарқий Бразилия ва Гвиана қалқонларининг шимолий ёнбағирлари учун энг типик бўлган рельеф шакллари баланд текисликлар ҳамда гоҳ кенг, гоҳ тор дарасимон дарё водийлари кесиб ўтган ясси тоғликлардир. Бразилия тоғлигининг жануби-ғарбида, Парана ҳавзасида жуда катта майдонларни зинапоясимон вулканик платолар эгаллайди. Шарқий Бразилия қалқонининг чеккасига тўғри келувчи Шарқий Бразилия тоғлиги, шунингдек Гвиана тоғлигининг катта қисми мезозойнинг охири ва неоген антропогенда қалқонларнинг орогеник ҳаракатлар туфайли активлашиши натижасида Шарқий Африкадаги эпиплатформа тоғларига ўхшаб қолган (булар Бразилия Сьерралари ва Гвиана тоғлигининг энг баланд қисмларидан иборат). Анд тоғлари бурмали минтақаси деярли бошдан-охирига параллел ёки деярли параллел тоғ тизмалари ва тоғ орасидаги водийлардан ташкил топган;

тоғ тизмалари-антиклинорийларга, тоғ водийлари эса, муайян синклинорий ва грабенларга тўғри келади. Ҳозирги Анд бурмали тоғлари таркибига бироз кейинги орогеник ҳаракатлар натижасида ўзгарган палеозой бурмали структуралари киради, улар тоғ системасининг марказий ва шарқий қисмларини ўз ичига олади. Ғарбда бутун палеозой ва мезозой давомида чўккан ҳамда бурмаланган ва кайназой эрасида кўтарилган зона чўзилиб кетган. Шимолда асл Анд тоғлари минтақаси асосий қисми Шимолий Америка таркибига кирувчи Антилькариб области билан туташади. Жанубий Америкада бу областга Кариб Анд тоғларининг reo график кенглик бўйлаб ўтган тоғ системасигина киради. Анд тоғларида рельефнинг ривожланиши ва тузилишидаги тафовутларга қараб қуйидаги структуравий-геоморфологик зоналарни ажратиш мумкин: Ғарбий Кордильера тоғлари, Шарқий Кордильера тоғлари, Кордильера ёни тоғлари ва Пампа Сьерралари. ЖАНУБИЙ АМЕРИКАНИНГ ФОЙДАЛИ ҚАЗИЛМАЛАРИ. Ғарбий Кордильера тоғлари баланд ва ўртача баландликдаги бурмали- палахсали тизмалардан иборат бўлиб, улар альп циклининг ўптаси ёки охирида дайдо бўлган. Ғарб томондан бу зонанинг ёнида бўйлама водий ва ботиқлар полосаси жойлашган бўлиб, улар ыз навбатида узилиб-узилиб давом этувчи Қирғоқбўйи Қордильераси тоғларини. Тинч океандан ажратиб туради; Қирғоқбўйи Корлильераси тоғлари деярли ҳамма жойда кайназой эрасининг бурмаланган ётқизиқларидан таркиб топган. Кейинги зона Шарқий Кордильера тоғлари лалеозой бурмали структураларининг кайназой эраси охиридаги палахсали ҳаракатлари натижасида пайдо бўлган. Анд тоғларининг марказий қисмида, Ғарбий ва Шарқий Кордильера тоғлари ўртасидаги Боливия тоғлиги Пуналари жойлашган-улар палеозой палахсаларидан иборат бўлиб, альп орогенезида анча ўзгариб кетган. 26° ж. к. билан 37° ж. к. ўртасида Кордильера ёни (яъни, Баланд Кордильера) билан Пампа сьер-раларнинг ўртача баландликдаги ва баланд палахсали массивлари ҳамда тизмалари қад кўтарган. Бу тоғлар, аввалига палеозой, сўнгра эса кайназой тоғ пайдо бўлиш ҳаракатлари таъсиридаги платформанинг чекка қисмларидир. Улар асл Анд тоғларидан тектоник ботиқлар орқали ажралган бўлиб, платформа билан Анд тоғлари орасидаги оралиқ область деб қаралиши мумкин. Анд тоғлари минтақасида фойдали қазилмалардан мис, қала-йи қўрғошин ва рухнинг пневматолит ҳамда гидротермал рудалари тарқалган. Шунингдек, кумуш, олтин ва кодир тошларконлари ҳам бор.

Анд тоғларининг тоғ оралиғи ва тоғ олди букилмалари, аиниқ-са Венесуэла ҳамда Колумбия территориясида, нефтга бойдир. Иқлими Жанубий Америка экваторнинг ҳар иккала томонида жойлашган, бироқунинг асосий қисми жанубий ярим шардадир. Матернкнинг энг кенг қисми тропиклар орасида жойлашган бўлиб, субтропик ва ўртача кенгликларда энг камбар ҳамда қирғоқлари ўйилиб кетган қисми жойлашган Жанубий Американинг географик жи-ҳатдан 12° ш к. билан 56° ж. к. да жойлашганлиги бу территорияга юқори даражада қуёш радиациясининг тушиши учун қулайдир. Материкнинг катта қисмида йилликялпи радиация миқдори 120- 160 ккал см 2 га тенг, чекка жанубидагина бу миқдор 80 ккалсм гача камаяди. Ер юэасининг радиация баланси миқдори қишда 45° ж. к. дан жанубда, яъни материкнинг жуда кичик қисмидагина манфийдир. Жанубий Америкада, Шимолий Америкадаги каби, иқлим ҳосил қилувчи муҳим омил унинг орографиясидир. Атлантика океанидан келувчи ҳаво оқимлари ғарбга то Анд тоғларининг этакларигача эркин кириб кела олади. Ғарбда ва қисман шимолда Анд тоғлари тўсиғи Тинч океан билан Кариб денгизидан кириб келадиган ҳаво оқимлари ҳаракатига тўсқинлик қилади. Атлантика ва Тинч океанларининг материк қирғоғи яқинидаги оқимлари таъсири ҳам каттадир. Жакубий Пассат оқимининг Гвиана ва Бразилия тармоқлари Атлантика океанида Жанубий Америка қирғоқлари яқинида +3°С атрофида қишки мусбат аномалия ҳосил қилади. Тинч океандаги деярли экваторгача етиб борувчи Перу салқин оқими эса Антарктикадан шимолга совуқ сувларни суриб келиб, экваториал зонада шу кенгликдагига қараганда тем-лературани 4°С га пасайтиради.

Жанубий Американинг катта қисмида атмосфера циркуляциясининг энг муҳим типи ҳар иккала ярим шардаги пассат циркуля-циясидир. Атлантика босим максимумининг ғарбий чеккаси бўйлаб нисбатан сернам тропик ҳаво массалари ўтади, улар материк ичкарисига кириб борар экан, трансформацияланади ва ўзидаги намнинг бир қисмини Бразилия ҳамда Гвиана тоғликларининг чеккасидаги тоғларда қолдиради. Жанубий Америкада ер юзаси сатҳидаги ўртача температура. Январь. Экватордан жанубда, материк шарқий чеккасида-шимолий ярим шар пассатлари билан жанубий ярим шар пассатлари учрашади, бирмунча ғарбий районларда са ҳар бир ярим шариин ёзида пассатлар бир ярймшардан иккинчисига ўтади ва муссон шамоллари ҳосил бўлади. Материк ғарбий чеккасининг катта қисми Жанубий Тинч океан максимуми ва у билан боғлиқ бўлган жанубий ҳамда жанубиғарбий шамоллар ҳамда пассат инверсиясининг таъсиридадир. Материкнинг чекка жанубига ўртача к енгликларнинг ғарбий ҳаво оқимлари таъсир кўрсатади. Январь ойида Жанубий Американинг экватордан жанубда жойлашган ва паст босим области қарор топадиган қисми энг яхши исийди. Шимолий Атлантика максимуми бирмунча жанубга сурилган бўлиб, унинг жанубий чеккасидан ўтувчи ҳаво оқими шимоли-шарқий пассат тарзида Жанубий Американинг шимолий ҳисмини эгаллайди.

Бу ҳаво Гвиана тоғлигининг шарқий ёнбағирлари ва Гвиана пасттекислигида анча ёғин беради, тоғликнинг ички районлари ва Ориноко пасттекислигида эса у қуруқ шамолдан иборат бўлиб, қурғоқчиликларнинг бўлиши шу ҳаво оқими билан боғлиқдир. Шимоли-шарқий пассат экваторни кесиб ўтар экан, шимолий ва шимоли-ғарбий йўналиш олади ҳамда Бразилия тоғлиги билан Гран-Чако текислигининг катта қисмига ёмғир келтиради. Материкнинг исиган қисмига Жанубий Атлантика антициклони томонндан муссон характеридаги шамоллар кириб келиб, Бразилия тоғлиги билан Ла-Плата пасттекислигига ёмғир ёғади. Жанубий Америкада ер юзаси сатҳида ҳавонинг ўртача температураси. Июлъ. Ғарбий соҳилнинг 30° ш. к. дан то деярли экваторгача бўлган катта қисми Тинч океан максимумининг шарқий қаноти таъсирида бўлиб, бу ерларга деярли ёғин ёғмайди. Соҳилнинг Гуаякиль қўлтиғидан шимолдаги қисмигина экваториал ҳаво массалари таъ сири остчда бўлиб, унга кўп миқдорда ёмғир ёғади. Материкнинг чекка жанубига ғарбдан нам океан ҳавоси кириб келади. Бунда Тинч океан соҳиллари ва, айниқса, Анд тоғларининг ғ.арбий ёнбағирларига ёғин кўп тушади. Анд тоғлари билан тўсилиб қолган ва шарқдан совуқ оқимлар ўтадиган Патагония ўртача кенгликларнинг нисбатан қуруқ ксштинентал ҳаво массалари шаклланадиган марказга айланади. Материкнинг бутун шимолий қисми июлда жануби-ғарбий муссон келтирадиган нам экваториал ҳаво таъсирида бўлади; шунингдек, Атлантика океани томонидан кириб келадиган нам тропик денгиз ҳавоси ҳам таъсир этиб туради.

Жанубий ярим шардаги тропик максимумининг шимолга сурилиши муносабати билан Бразилия тоғлигида юқори босимли ва қуруқ об-ҳаво қарор топади. Тоғликнинг жануби-шарқий чеккасигина бевосита Атлантика океанидан келадиган жануби-шарқий пассатлар таъсирида бўлгани учун унга анча миқдорда ёғин тушади; бироқ бу ёғин миқдори ёзда камроқдир. Жанубий ярим шарнинг субтропик ва ўрта кенгликларида ғарбий ҳаво массалари устун туриб, циклонлар ёмғир келтиради. Патагония ёзда ҳам нисбатан қуруқ ва совуқ ҳаво шаклланадиган марказ бўлиб қолаверади; бу ҳаво вақт-вақти билан шимолга кириб бориб, Амазонка пасттекислигигача етади ва бу ерда температуранинг анча пасайиб кетишига сабаб бўлади. Тинч океан соҳилининг марказий қисмида июлда ҳам январдаги каби, 30° ж. к. дан то экваторгача жанубий ва жануби-ғарбий шамоллар устун туради; улар совуқ Перу оқими сувлари устида қирғоққа параллел эсиб, шу кенгликларда Тинч океан соҳили об-ҳавосининг анча қуруқ келишига сабаб бўлади. Соҳилнинг пассат шамоллари жануби-ғарбий муссонлар билан алмашинадиган шимолий қисмидагина ёғинлар анча кўп тушади. Африка каби, Жанубий Американинг асосий қисми экваториал, субэкваториал ва тропик иқлим минтақаларида жойлашган. У чекка жанубда субтропик ва мўътадил иқлим минтақаларига ҳам кириб боради. Бироқ бу минтақаларнинг кенглиги ва улар ичидаги турли иқлим типларининг нисбати Африкадагидан бошқачадир. Бу, аввало, Жанубий Америка орографиясининг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқдир; Жанубий Америка бу жиҳатдан Африкадан кескин фарқ қилади. Ёғин миқдори Жанубий Америкада экваториал иқлим минтақаси

бутун Амазонка пасттекислигини (унинг шарқий ва чекка жанубий қисмлари бундан мустасно), Гвиана тоғлиги билан Ориноко пасттекислигининг унга туташ қксмларини ўз ичига олади. Тинч океан соҳилининг экватордан шимолдаги қисми ҳам экваториал минтақага киради. Бу минтақа йил бўйи ёғинларнинг кўплиги ва температурасининг бирдай юқори ( + 24, +28°С) эканлиги билан характерланади. Йиллик ёғин миқдори турли қисмида 1500 мм дан 2500 мм гача бўлиб, Тинч океан соҳилларидагина ёғин миқдори йилига 5000-7000 мм га етади. Бу районга ёғинларни йил бўйи жанубий ва жануби-ғарбий шамоллар кёлтиради, ёғинларнинг кўплиги орографик сабабларга боғлиқдир. Амазонка пасттекислигида ёғинларнинг асосий қисми экваториал ҳаво массаларидаги конвектив жараёнлар натижасида ҳосил бўлади. Ёғинлар миқдори мумкин бўлган буғланишдан анча кўп бўлганлиги сабабли намланиш коэффициенти йил бўйи юқори (ҳамма жойда 100% дан Жанубий Американинг Ориноко пасттекислиги, Кариб денгизи гохиллари Гвиана тоғлигининг катта қисми ва Гвиана пасттекислигини ўз ичига олган бутун шимолий қисми субэкваториал иқлим ми нтақасида жойлашган. Жанубий ярим шарнинг субэкваториал минтақасига Бразилия тоғлигининг шимоли ва Амазонка пасттекислигининг жанубий қисми киради. Шимолий ва жанубий ярим шарнинг субэкваториал минтақалари шарқда ўзаро туташади. Тинч океан соҳилининг экватордан то 4-5° ж. к. гача бўлган қисми ҳам субэкваториал минтақага киради. Субэкваториал иқлимнинг ўзига хос хусусияти, яъни ёғинларнинг мавсумий. тақсимланиши бу территориянинг барча қисмида яққол акс этган. Жанубии ярим шарда Бразилия тоғлиги, Амазонка пасттекислигининг жануби ва Амазонка дарёсининг қуйи оқимида экваториал муссонлар билан боғлиқ ёмғиргарлик даври тахминан декабрь ойидан май ойигача давом этади; бунда ёғин миқдори экваторга томок орта боради. Шимолда ёмғиргарлик даври май ойидан декабрь ойигача давом этади. Қишда пассатлар кириб келганда ёғин ёғмайди Бразилия тоғлиги соҳилининг илиқ океандан пассатлар кириб келиб, тоғларга уриладиган шимолий қисмидагина қишда ҳам ёмғир ёғиб туради. Африкадаги каби, бу ерда ҳам энг юқори температура қуруқ фаслнинг охири билан намгарчил фаслнинг бошланиши ўртасида кузатилади; бунда ойлик ўртача температура +28, +30 С гача кўтарилади. Лекин ҳеч қайси ой температураси +20 С дан паст бўлмайди. Жанубий Америка жанубий ярим шардагина тропик иқлим минтақасига кириб боради. Бразилия тоғлигининг шарқий ва жануби-шарқий қисмлари сернам пассат иқлимли областда жойлашган бўлиб, бу ерда Атлантика океанидан эсувчи тропик ҳаво оқимлари йил бўйи ёғин келтиради. Нам ҳаво тоғлар ёнбағридан юқорига кўтарилар экан, шамолга рўпара қисмида кўплаб

ёғин беради Бу иқлим ёғинлар режими ва намлик миқдорига кўра Амазонка пасттекислиги иқлимига ўхшаш, бироқ энг иссиқ ой билан энг совуқ ой температураси фарқининг анча катталиги билан характерланади. Тропик минтақанинг материк ичкарисидаги қисмида (Гран-Чако текислиги) иқлим қурғоқчил бўлиб, ёғинлар максимуми езга тўғри келади ва қишки қуруқ фасл яққол акс этган. У ёғинлар режимига кўра субэкваториал минтақага ўхшаш, бироқ ундан, айниқса қишда, температуранинг кескин ўзгариши, йиллик ёғинлар миқдорининг камлиги ва нам етарли эмаслиги билан фарқ қилади. Тинч океан соҳилининг 5° ж. к. билан 30° ж. к. орасидаги қисми қирғоқ чўллари ва чала чўллар иқлими областидадир. Бу иқлим Атакама чўлида энг яққол акс этган. Атакама чўли Тинч океая максимумининг шарқий чеккаси ва температура инверсияси таъсиридадир, температура инверсияси юқори кенгликлардан ҳар доим нисбатан совуқ ҳавонинг ва кучли Перу оқимидан совуқ сувларнинг оқиб келиб туриши натижасида ҳосил бўлади. Ҳаво намлиги 80% га етгани ҳолда ёғинлар жуда кам, айрим районларда йилига атиги бир неча миллиметргина ёғингарчилик былади. Қишда соҳилга тушадигап шудрингнинг кўплиги қисман бунинг ўрнини босади. Ҳатто энг иссиқ ой температураси мўътадил бўлиб, камдан- кам ҳолларда +20°С дан ортади ва мавсумий амплитудалар унча катта эмас. Жанубий Америка 30° ж. к. дан жанубда субтропик иқлим минтақасига киради. Материкнинг жануби-шарқий қисми (Бразилия тоғлигининг жанубий чеккаси, Уругвайнинг қуйи оқими ҳавзаси, Парана ва Уругвай сувайирғичи Пампанинг шарқий қисми) иқлими Вир хилдаги нам субтропик иқлимдир. Ёзда ёғинларни муссон характеридаги шимоли-шарқий шамоллар келтиради, қишда эса ёғинлар қутб фронти бўйлаб ўтадигаи циклонлар фаолияти билан боғлиқдир. Бу районларда ёз жуда иссиқ, қиш юмшоқ: қишки ўртача температуралар +10°С атрофида бўлади, бироқ жанубдан нисбатан совуқ ҳаво массалари кириб келганда температура 0°С дан анча пасайиб кетади. Субтропик минтақанинг материк ичкарисидаги районлари (Ғарбий Пампа) қуруқ субтропик иқлими билан характерланади. Атлантика океанидан бу ерга нам ҳаво кам етиб келади ва ёзги ёғинлар (йилига 500 мм дан ошмайди) асосан конвектив йўл билан ҳосил бўлади. Температура йил давомида кескин ўзгариб, ойлик ўртача температура +10°С бўлгани ҳолда, кўпинча 0°С дан пастга тушади. Тинч океан соҳиллари 30° ж. к. дан 37° ж. к. гача субтропик иқлимга эга бўлиб, ёзи қуруқдир. Тинч океан максимумининг шарқий чекка қисми таъсирида бу ерда ёз деярли ёмғирсиз ва иссиқ эмас (айниқса, соҳилнинг

ўзйда). Қиш юмшоқ ва серёмғир. Температуранинг мавсумий ўзгаришлари унча катта эмас. Жанубий Американинг энг тор қисми 40° ж. к. дан жанубдь мўътадил минтақада жойлашган. Патагонияда ўрта кенгликлар континентал ҳавосининг шаклланиш маркази бор. Бу кенгликларга ёғинларни ғарбий шамоллар келтиради. Ғарбий шамолларнинг Патагонияга кирпб келишига Анд тоғлари тўсқинлик қилади, шу сабабли ёғинлар миқдори 250-300 мм дан ошмайди. Қишда, жанубдан совуқ ҳаво кириб келиши сабабли, кучли совуқ бўлиб туради. Совуқ жуда камдан-кам ҳолдагина -30, - 35°С га тушади, бироқ ойлик ўртача температуралар 0°С дан юқоридир. Материкнинг чекка жануби-ғарби ва қиртоқ бўйи ороллари иқлимимўътадил иссиқ, океан иқлимидир. Бу бутун область интенсив циклонлар ҳаракати ва ўрта кенгликларнинг океан ҳавоси таъсиридадир. Анд тоғларининг ғарбий ёнбағғрларида қишда айниқса кўп ёғин ёғади. Ёзда ёмғир кам ёғади, бироқ булутли об-ҳаво устун туради. Йиллик ёғин миқдори ҳамма жойда 2000 мм дан ошади. Ёзги ва қишки температуралардаги фарқ унча катта эмас. Ички Сувлари Жанубий Америка майдонига кўра фақат Антарктида билан Австралиядан катта бўлишига қарамай, оқимнинг умумий ҳажми жиҳатидан (7500 км 3 ) Евросиёдан бошқа барча материклардан олдинда туради, оқим қаватининг ўртача қалинлигига кўра эса (417 мм) Ер юзида биринчи ўринни эгаллайди. Жанубий Америкадаги зич, яхши ривожланган дарё тармоқларининг шаклланишига материкнинг иқлим шароити, ривожланиш тарихи ва материк рельефи қулай имкон берган. Жанубий Американинг катта қисми мезозойдан бошлаб қуруқликдан иборат бўлган. Бу эса, материкнинг анча қисмида сув тармоқларининг қадимий эканлигини белгилаган. Жанубий Америка рельефи баландликлар фарқининг катталиги ва жуда кенг пасттекисликларнинг баланд тоғ тизмалари билан ёнма-ён жойлашганлиги билан характерланади. Бу ҳол катта ва мураккаб дарё системаларининг шаклланиши учун қулай шароит яратади. Жанубий Америка дарёларининг асосий тўйиниш манбаи-ёмғир

сувларидир. Музлик сувлари Анд тоғларининг жанубидагина аҳамиятга эга. Қор сувининг салмоғи жуда кам. Карнауб пальмаси баргнни териш. Жанубий Америкада қурғоқчил территориялар кам эканлигидан, чеккасидан дарёлар оқиб ўтмайдиган областлар ер юзасининг кичик бир қисминигина эгаллайди. Булар: Гран-Чаконинг жанубий районлари, Анд тоғларининг ички ясси тоғликлари, Атакама ботиғи ва Тинч океан соҳилларининг марказий қисмларидир. Жанубий Америка катта қисмининг гидрологик режими, Африкадаги каби, ёмғирларнинг кўплиги ва уларнинг мавсумий ёғишига боғлиқ. Фақат экзатор ёни районлари ва чекка жануби-ғарбдагина ёғинларнинг бир текис тақсимланганлиги сабабли дарёлар режими ҳам бир текисдир. Жанубий Американинг энг катта дарёси Амазюнка. Бу дарё ҳавзасининг катта қисми экватордан жанубда жойлашган. Дарё ҳавзасининг майдони 7 млн. км 2 дан ортиқ, бош ирмоғидан ҳисобланган узунлиги 6480 км. Амазонка дарёсининг сув сарфи дунёдаги энг катта дарёлар сув сарфйдан бир неча баравар катта. У ўрта ҳисобда 120 минг мсек га тенг. Амазонканинг йиллик ўртача оқими (3800 км 3 ) бутун Жанубий Америка дарёлари оқимининг кўп қисмини ва ер шаридаги ҳамма дарёлар оқимининг 15% ини ташкил этади. Амазонканинг бош ирмоғи Мараньон дарёси бўлиб, нисбатан яқинда ўрганилган бу дарё Анд тоғларида 4840 м баланддан бошланади. Фақат текисликдаги биринчи йирик ирмоғи-Укаяли келиб қуйилгандан кейингина дарё Амазонка номини олади. Амазонканинг кўпдан-кўп ирмоқлари Анд тоғлари билан Бразилия ва Гвиана тоғликлари ёнбағридан оқиб тушади. Улардан кўпчилигининг узунлиги 1000 км дан ортади. Амазонканинг кўп йирик ирмкоҳлари жанубий ярим шар дарёларидир. Унинг энг катта сўл ирмоғи Риу-Негру (2300 км), энг катта ўнг ирмоғи ва умуман Амазонканинт эиг йирик ирмоғи Мадёйра (3230 км) дир. Гран-Чако текислигида, айниқса қурғоқчил районлардаги жигар ранг- қизил тупроқларда тиканли бутазорлар ва сийрак ўрмонлар тарқалган. Бу

ўрмонларда бошқабошқа оилага кирувчи икки дарахт тури ўсади ва у бир умумий ном билан кебрачо, яъни болта синдирар деб аталади. Бу дарахтлар таркибида ошловчи моддалар кўп: қизил кебрачода (Schinopsis Lerentru)-25% гача, ок кебрачода (Aspidos-perma quebracho) ундан бироз камроқ. Бу дарахтларнинг ёғочи оғир, зич, пишиқ, чиримайди ва сувда чўкади. Кебрачо кўплаб кесилмоқда. Ундан махсус заводларда тери ошловчи модда олинади, ёғочидан шпаллар, ерга кўмиладиган устунлар ва сувда узоқ вақт турадиган бошқа хил предметлар тайёрланади. Ўрмонларда шунингдек, альгарробо (Prosopis iuliflora) учрайди; унинг танаси эгри-бугри бўлиб ўсади, шохлари атрофга майда нозик барғлари кенг тарвақайлаб кетади. Альгарробонинг соя бермайди. Ўрмонларнинг пастки яруси кўпинча қалин ва ўтиб бўлмайдигаи тиканли бутазорлардан иборат. Шимолий ярим шар саванналари ташқи кўринишига ва флора-оинпнг турлари составига кўра жанубий ярим шар саванналаридан фарқ қилади. Ғалладош ва икки паллали ўсимлик қоплами орасида пальма дарахтлари; қуруқроқ жойларда - коперник пальмаси (Copernicia tectorum) ботқоқланган ёки дарё суви босадиган зах жойиарда маврикий пальмаси (Marritia flexucsa) қад кўтарган. Бу пальмаларнинг ёғочи қурилиш материали сифатида фойдаланилади, баргидан турли буюмлар тўқилади, меваси ва дарахт танасининг ўртаси ёйилади. Акация ва дарахтсимон баланд кактуслар ҳам кўп. Тинч океан соҳилининг 5° ж. к. билан 27° ж. к. орасидаги қисми ва муттасил ёмғирсиз иқлими шароитидаги Атакаман ботиғи Жанубий Америкада энг типик акс этган тупроқ ва ўсимлик қопламига эга. Деярли унумсиз тошлоқ тупроқли жойлар тўзима қумли массивлар ва таркибида селитра бўлган шўрхок тупроқли кенг майдонлар билан алмашиниб келади. Ниҳоятда сийрак ўсимлик қоплами сийрак кактуслар, ёстиқсимон тиканли буталар ва пиёз-чали ҳамда туганакли ўсимликлардан иборат эфемерлардан таркиб топган.Баъзи ўсимликларнинг Жанубий Америкада тарқалиши.

Жанубий Америкада субтропик ўсимликлар нисбатан кичик майдонда тарқалган. Бразилия тоғлигининг ёғинлар йил бўйи кўп бўладиган чекка жануби- шарқи араукария субтропик ўрмонлари билан қопланган; бу ўрмонларда турлитуман буталар, шу жумладан, парагвай чой (Ilex paraguaiensis) ўсади. Маҳаллий аҳоли парагвай чойи баргини қайнатиб, чой ўрнига ичади. Бу ичимлик думалоқ идишда тайёрланганлиги учун номи ҳам шу идиш номи билан мате ёки йерба мате деб аталади. Марказий Анд тоғлари ўсимликлари. Олдинда қандилсимон кактус ўсиб турибди. Жанубий Америкадаги субтропик ўсимликлар қопламининг иккинчи типи-субтропик дашт ёки пампа Ла-Плата пасттекислигининг 30° ж. к. дан жанубдаги шарқий энг сернам қисмлари учун характерлидир; пампа вулканик жинсларда пайдо бўлган унумдор қизғиш-қора тупроқларда ўсадиган ғалладош ўт ўсимликлар қопламидан иборат. Пампа ўсимликлари Европанинг мўътадил минтақа даштларида кенг тарқалган ғалладош ўт ўсимликлар туркумларининг Жанубий Америкага хос турларидан таркиб топган. Бу ерда чалов, қорачайир, ёввойи сули турлари учрайди. Пампа билан Бразилия тоғлиги ўрмонлари орасида ўрмон-даштга ўхшаш оралиқ типдаги ўсимлик қоплами жойлашган бўлиб, бу ерда ўтлар билан доимий яшил буталар аралаш ўсади. Пампа ўсимликлари энг кўп қирилиб кетган, чунки ҳозирги вақтда пампа ўрнини деярли бутунлай буғдой ва бошқа хил экин далалари эгаллаган. Пампадан ғарб ва жанубга томон ёғинлар камая бориши муносабати билан сур-қўнғир ҳамда бўз тупроқларда қуруқ субтропнк дашт ва чалачўл ўсимликлари тарқалган; улар орасида суви қуриб қолган кўллар ўрнида пайдо бўлган шўрхоклар учрайди.

Тинч океан соҳилининг субтропик ўсимликлари ва тупроқлари ташқи қиёфасига кўра Европа ўрта денгизи бўйининг ўсимликга тупроқ қопламини вслатади: Бу ерларнинг жигар ранг тупроқларида доимий яшил бутазорлар устун туради. Жанубий Американинг чекка жануби-шарқи (Патагония) мўътадил минтақанинг қуруқ дашт ва чалачўл ўсимликлари билан характерланади. Бу ерлар аслида Пампанинг ғарбий қисмидаги чалачўлларнинг анча оғир ва совуқ иқлим шароитидаги давомидир. Сур-қўнғир тупроқлар устун туради, шўр босган тупроқлар ҳам кенг тарқалгап. Ўсимлик қопламида ғалладош баланд ўтлар (Роа flabellatq ва бошқалар) ва кўпинча ёстиқсимон шаклга эга бўлган турли хил ксерофит буталар (Bolax, Axorella) ҳамда паст бўйли кактуслар устун туради. Материкнинг йиллик температура тафовутлари кам ва ёғннлар миқдори анча кўп бўлган океаник иқлимли чекка жануби-ғарбий қисмида намсевар доимий яшил субарктика ўрмонлари ўсади; улар кўп ярусли ва ўсимликлар турига кўра жуда хилма-хилдир. Турларга бойлиги ва ўрмон қопламн структурасининг мураккаблнги жиҳатиДан улар тропик ўрмонлардан қолишмайди. Бу ўрмонларда лиана, мох ва лишайниклар жуда сероб. Бу ерда Fitzroya, Araucaria ва бошқа турларга кирувчи хилма-хил баланд бўйли нинабаргли дарахтлардан ташқари, жанубий бук (Nothophagus), магнолия каби доимий яшил баргли дарахтлар ҳам ўсади. Ўрмонлар тагида қирққулоқ ва бамбук (ғаров) кўп. Намга тўйинган бу зах ўрмонларни очиш, яъни кесиш ва кундаков қилиш анча қийин. Улар катта майдонларда ҳанузгача қўл тегизилмаган ҳолда сақланиб қолган бўлиб, таркиби ўзгармаган ҳолда тоғ ёнбағирларь бўйлаб 2000 м гача чиқиб борган. Бу ўрмонларнинг тупроқлари ўрмон қўнғир тупроқларидир. Жанубга томон иқлим совиб борган сари ўрмонлардаги ўсимлик турлари камая боради,лианалар, дарахтсимон қириққулоклар ва бамбук (ғаров) учрамайди. Игна баргли дарахтлар (Libocedrus, Podocorpus) кенг тарқалган, бироқ доимий яшил бук ва магнолиялар ҳам сақлагшб қолган. Бу сийрак субантарктика ўрмонларининг тупроқлари подзол тупроқлардир.

Похожие

Шимолий Африка

Шимолий Монголия

Шимолий Америка тупроқлари

Шимолий-Ғарбий Хитой

Шимолий Уэльсдаги водий