Qoraqalpog'iston Respublikasida aholining rivojlanish jarayonlari - География - Рефераты

Qoraqalpog'iston Respublikasida aholining rivojlanish jarayonlari

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

55.990234375 KB

Qoraqalpog`iston Respublikasida aholining rivojlanish jarayonlari XX asrning oxiri O`zbekiston tarixiga alohida davr bo`lib kirdi. Mamlakat mustaqil taraqqiyot sari yuz tutib, ishlab chiqarish usulida bozor munosabatlariga asoslangan holda, xo`jalik yuritish shakllana boshladi. Bunday yangi iqtisodiy sharoitga o`tish Respublikaning barcha xududlaridagi ijtmoiy – iqtisodiy rivojlanish jarayonlariga o`ziga xos ta`sir ko`rsatdi. Shu jumladan, bugungi kunda aholi dinamikasida va uning sifat jixatidan o`sish ko`rsatkichlarida ham bir qator o`zgarishlar sodir bo`lmoqda. Yuz berayotgan shu kabi o`zgarishlarni alohida geodemografik xususiyatlarga ega bo`lgan Qoraqalpog`iston xududida ham kuzatish mumkin. Bu o`lkaning maydoni 166,59 km2 bo`lib, O`zbekiston umumiy maydonining 37,1 foizini tashkil etadi. Statistik manbalarga ko`ra Respublika aholisi 2007 yil yanvar oyida 1582,7 ming kishiga yetdi. Bu ko`rsatkich O`zbekiston aholisining 5,9 foiziga tengdir. Qoraqalpog`istonning demografik rivojlanishiga nazar tashlansa o`tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab, aholi soni muntazam ko`payib kelgan. Aholi sonining eng yuqori sur`at bilan o`sgan davri 1979 – 1989 yillarga to`g`ri kelib, ushbu davrda o`rtacha yillik o`sish 3,25 foizni tashkil etgan. Lekin, keyingi yillarda aholi soni dinamikasida keskin o`zgarish kuzatilib, 1991 – 2007 yillar mobaynida o`rtacha yillik o`sish 1,37 foizga tushdi. Ma`lumki, aholining demografik o`zgarish jarayonlari ikki muhim omilga: aholining tabiiy ko`payishi va migratsiyaga bog`liqdir. Qoraqalpog`istonda tug`ilish darajasi o`tish davrigacha yuqori bo`lib, uning umumiy koeffitsiyenti 39 – 40 promilleni tashkil etgan. Ammo keyingi 15 – 16 yil ichida esa har ming kishiga nisbatan tug`ilgan bolalar soni 14,6 promillega kamaygan. Tug`ilishning bunday tez kamayib ketishiga bozor munosabatlari sharoitiga bog`liq bo`lgan qator omillar sababdir. Qoraqalpog`iston Respublikasining demografik rivojlanish ko`rsatkichlari* Йиллар 1979 1989 1991 2000 2006 Аҳоли сони (минг аиши) 902 1215 1274 1506,2 1571,8 Туғилишнинг умумий коэффиценти (минг кишига нисбатан) 42,1 35,7 36,9 24,0 22,3 Ўлимнинг умумий 8,4 6,8 6,8 5,6 5,4

коэффиценти (минг кишига нисбатан) Табиий кўпайиш (минг кишига нисбатан) 33,7 28,9 30,1 18,4 16,9 Гўдаклар ўлими (минг тирик туғилганларга нисбатан) 41,4 52 51,2 20,5 17,4 Ч и с ленность состав и движение населения: 1983 г. М. 1984г; социальное развитие и уровень жизни населения в Узбекистане 2006. Ташкент 2007 ст. – 45. Ularga bozor munosabatlariga o`tish davridagi iqtisodiy muammolar, oilaning iqtisodiy imkoniyatidagi o`zgarishlar, ayollarning ijtimoiy hayotdagi mavqeining oshib borishi, homiladorlikni oldini oluvchi vositalarning keng omma orasida tarqalishi va aholining reproduktiv maylining ko`p bolalikdan o`rtacha bolali (2 yoki 3 ta) oilalar tomon o`zgarishi kabilar kiradi. Ta`kidlash joizki, Qoraqalpog`istonning demografik rivojlanish dinamikasi ko`rsatkichlarida keyingi yillarda ijobiy jarayonlar ham kuzatilmoqda. Masalan, aholi o`limi 1979 – 2006 yillarda 36 foizga kamaygan. Bu jarayonda ayniqsa, go`daklar o`limining kamayishi bevosita ta`sir etuvchi omildir. Respublikada mustaqillik davrida go`daklar o`limi deyarli 3 barobarga kamayib, bunga onalar va bolalar salomatligini muhofaza etish bo`yicha davlat tomonidan olib borilgan chora – tadbirlar, aholining tibbiy – sanitariya borasidagi bilimlarining muntazam ravishda oshib borishi, tug`riqlar o`rtasidagi davrni saqlash orqali erishildi. Ilmiy manbalarda qayd etilishicha, tug`ilishning yuqori fiziologik imkoniyat darajasida sodir bo`lishi, ayollarning reproduktiv davrida o`rtacha 15 – 16 marta homilador bo`lib farzand ko`rishi va farzandlar tug`ilishi o`rtasidagi davrning qisqa (1 – 2 yil) bo`lishi, ona hamda bola salomatligiga salbiy ta`sir etib, go`daklar o`limining yuqori bo`lishiga olib kelar ekan. Darhaqiqat, Qoraqalpog`istonda ham 1979 – 1991 yillarda ushbu jarayon yaqqol ko`zga tashlanadi. Hozirgi davrda Qoraqalpog`istonning demografik vaziyati aholi takror barpo bo`lishi uchun maqbul hisoblanadi. Tug`ilishning yig`indi koeffitsiyenti (har bir 15-49 yoshdagi ayolga to`g`ri kelgan bolalar soni) 2000- 2006 yillarda 2,5 promilleni tashkil etib, bu ko`rsatkich Respublikada demografik rivojlanishning o`rtacha darajada ekanligidan dalolat beradi.

Aholi rivojlanishining muhim ko`rsatkichlaridan yana biri aholi ma`lumotlilik darajasining oshib borishidir. Bu jarayon ta`lim tizimidagi olib borilayotgan o`zgarishlarga bog`liq. Qoraqalpog`iston Respublikasida ta`lim tizimini II bosqichga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiqdir. I bosqich mustaqillikkacha bo`lgan davrni o`z ichiga olib, ta`lim tizimida: umumta`lim maktablari, o`rta mahsus o`quv yurtlari va oliy o`quv yurtlari faoliyat ko`rsatgan. Bu davrda Respublika ta`lim tizimi bir muncha rivojlandi. Xususan, 1940 – 1990 yillarda umumta`lim maktablari soni 603 dan 703 ta ga, o`rta mahsus bilim yurtlari 8 dan 22 ta ga, oliy o`quv yurtlari esa 2 taga yetgan. O`quv muassasalarining son jixatdan ortib borishi bilan birga ularda tahsil olayotganlar soni ham muntazam ko`payib borgan. Yuqorida qayd etilgan davrda umumta`lim maktablari o`quvchilari soni 3,5 barobarga, o`rta mahsus o`quv yurtlari o`quvchilar soni 12,6 barobarga, oliy o`quv yurtlarida tahsil olayotgan talabalar soni esa 42,5 barobarga oshgan. Lekin, shuni ham ta`kidlash joizki, 1990/91 o`quv yilida ta`lim tizimida tahsil olayotgan yoshlarning asosiy qismi umum ta`lim maktablarida, 5,7 foizi o`rta mahsus o`quv yurtlarida ta`lim olsa, faqatgina 2,4 foizi oliy o`quv yurtlarida ta`lim olar ekan. Ta`lim tizimining II bosqichi mustaqillikni qo`lga kiritgandan keyingi davrni o`z ichiga oladi. Ushbu bosqichda mamlakatimiz ta`lim tizimida tub islohotlar olib borildi va uning tarkibida bir qator o`zgarishlar sodir bo`ldi. Bugingi kunda, O`zbekistonning barcha xududlari kabi Qoraqalpog`istonda ham yoshlarning umumta`lim maktablari, umumta`lim maktablari bazasida tashkil etilgan gimnaziyalar, akademik litseylar, kasb – hunar kollejlari hamda oliy o`quv yurtlarida uzluksiz ta`lim olishlari uchun sharoitlar yaratilib berilmoqda. Respublikada umumta`lim bitiruvchilarini kasbga tayyorlash maqsadida yangi kasb hunar kollejlari tashkil etilmoqda. Agar 1998 yili Qoraqalpog`istonda 1 kasb hunar kolleji bo`lgan bo`lsa, 2006/07 o`quv yilida ularning soni 76 ta ga yetdi. Ushbu o`quv muassasalarida o`quvchilar soni esa 612 dan 83,6 mingga, ya`ni 136,6 barobar ko`paydi. Bu kabi o`zgarishlarni oliy ta`lim tizimida ham ko`zatishimiz mumkin. Hozirgi kunda Respublikada oliy o`quv yurtlari Toshkent Davlat Universitetlari Nukus filiallarini qo`sha hisoblaganda jami 5 ta ga yetib, ularda tahsil olayotgan talabalar soni esa deyarli 2 barobarga ko`paygan.

Yuqorida keltirilgan ma`lumotlar Qoraqalpog`iston Respublikasida aholining ham miqdor ham sifat jixatidan rivojlanish jarayonida qator ijobiy o`zgarishlar sodir bo`lganligini ko`rsatadi. Lekin, o`lkaning demografik imkoniyati uning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish sur`atidan bir muncha yuqori bo`lmoqda. Hozirgi davrda xudud aholisining 32,5 foizini 0 – 14 yoshdagi bolalar tashkil etib, bu ko`rsatkich Qoraqalpog`istonning demografik jixatdan yosh o`lka ekanligini ko`rsatadi. Shuningdek, Respublikada aholining takror barpo bo`lishi ham nisbatan yuqori darajada sodir bo`lmoqdakim, bu holat yaqin kelajakda ko`plab yoshlarning ishlab chiqarishga kirib kelishidan dalolat beradi. Bundan hulosa qilib aytish mumkinki, Qoraqalpog`iston Respublikasining demografik rivojolanishining bugungi holati uning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishida aholi bandligi bo`yicha qator muammolarni ayniqsa, ta`lim tizimini yanada mukammalroq o`rganishni, yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashga katta e`tibor qaratish lozimligini taqozo etadi.

Похожие

Qoraqalpog'iston Respublikasi aholisining demografik rivojlanish jarayonlari

Qoraqalpog'iston respublikasining iqtisodiy-demografik rivojlanish xususiyatlari

Aholining takror barpo bo`lish jarayonlari

Aholining demografik tarkibi

Aholining milliy tarkibi