O’zbekistonning suv boyliklari, ulardan samarali foydalanish va muhofaza qilish - География - Рефераты

O’zbekistonning suv boyliklari, ulardan samarali foydalanish va muhofaza qilish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54 KB

O’zbekistonning suv boyliklari, ulardan samarali foydalanish va muhofaza qilish Reja : 1 Suv resurslari xaqida 2 Suv resurslarining tabiiy va antropogen omillar ta‘sirida sarflanishi 3 Suv resurslarini muhofaza qilish 1

1 Suv resurslari xaqida. Suv, Yer yuzasida hayot mavjudligining asosiy shartlaridan biridir. Lekin, xozirgi kunda tabiatdagi barcha suvlardan bevosita foydalanib bo’lmaydi. Bu bilan birga «suv resurslari» tushunchasini barcha suvlarning sinonimi deb tushunmaslik kerak. Haqiqatan ham bu kategoriya faqatgina tabiatga xos bulmay balki ijtimoiy-tarixiy va iqtisodiy bosqichlarda o’zgarib turadi. Xozirgi taraqqiyot bosqichida suv resurslari tabiatdagi barcha chuchuk va o’rtacha minerallashgan, tabiiy holda yoki sun‘iy ravishda chuchuklashtirilgshan, tozalangan suvlardan iborat bulib, ayni paytda xalq xujaligining barcha tarmoqlarida ishlatilayotgan va ishlatilishi mumkin bulgan suv manbalari yigindisidir. Xajmi, miqdori, hosil bulish va joylashish o’rniga bog’lik holda suv manbalari mahalliy, regional va global suv resurslariga bo’linadi. Xalqaro bitimlarga asosan esa milliy, davlatlararo va umumiy (umuminsoniy) suv resurslari bir-biridan farqlanadi. Suv qayta tiklanadigan tabiiy resurs qatoriga kiradi. Lekin buning uchun, birinchidan, daryolar, muzliklar, yer osti suvlari zahirasi asrlar davoimda o’zgarmas bulishi va ikkinchidan, insonning xujalik faoliyati ta‘sirida tabiiy suvlarning ifloslanishi darajasi ularning sifat jixatjan o’z-o’zini qayta tiklash imkoniyatidan katta bo’lmasligi kerak. O’lkamizdagi suv resurslarining asosiy manbalari daryolar, soylar, buloqlar, suv omborlari, ko’llardagi tabiiy toza suvlardan hamda yer ostida joylashgan chuchuk va o’rtacha minerallashga suvlardan iborat. Bularga qushimcha ravishda muz osti va muz ko’llari suvlarini, termal (issiq) yer osti suvlarini, tozalangan (ikkilamchi) suvlarni, oqava suvlarining bir qismini, atmosfera yog’inlarini va tuproqdagi namlikni kiritish mumkin. Demak, joylashishi o’rniga ko’ra yuza suv resurslari bilan yer osti suv resurslari bir-biridan farq qiladi. Lekin, ular o’zaro uzviy bog’langan. Quyida o’lkamizning yuza suv resurslari sifatida oqim hosil bulish joyida kelayotgan suv miqdori tushuniladi va ular daryolarning tog’lardan chiqish joyidagi suv o’lchash postlari ma‘lumotlari asosida baholangan. Shu bilan birga o’lkamizda mavjud bo’lgan ko’llar va suv omborlarining suv resurslari, ularning tabiiy va antropogen omillar ta‘sirida sarflanishi, suv resurslarini muhofaza qilish masalalari ham yoritildi. Suv resurslarining daryolar havzalari boyicha taqsimlanishi. O’rta Osiyoning yuza suv resurslari o’lkaning iqlim va orografik xususiyatlariga bog’liq holda g’oyat notekis taqsimlangan. Uning deyarli uchdan ikki qismini egallab yotgan bepoyon tekisliklarida oqar suvlar juda kam uchraydi. Tog’lardan bu yerlarga oqib tushadigan ko’pchilik daryolarga, to ularning quyilish joylariga qadar, bironta ham irmoq kelib qushilmaydi. O’lkamiz tog’larida sertarmoq daryolar, katta – kichik soy va jilg’alar juda ko’p. Tog’larni o’rab olgan tog’oldi tekisliklarida ancha zich bo’lgan sun‘iy gidrografik tarmoqlar mavjud. Ular daryolar, soylar va buloqlardan suv olib, 2

tevarak-atrofdagi yerlarga tarqalib ketuvchi irrigatsiya kanallaridan ariqlardan va shuningdek zovur hamda kollektorlardan iborat. 2 Suv resurslarining tabiiy va antropogen omillar ta‘sirida sarflanishi. Suv resurslaridan samarali foydalanish uchun ularning qaysi yo’llar bilan sarflanishishi bilish zarur. Ma‘lumki, suv resurslari ikki yo’l bilan - tabiiy va inson xujalik faoliyati, ya‘ni antropogen omillar ta‘sirida sarflanadi. Suv resurslarining tabiiy sarflanishi quyidagi yo’llar bilan ruy beradi: daryolar o’zanidan, ko’llar kosasidan buladigan shimilish ko’rinshida, suv yuzasidan buladigan bug’lanish, namsevar yovvoyi usimliklar tanasidan transpiratsiya yo’li bilan bug’lanish, daryoda suv toshgan davrda uning ma‘lum bir qismining qayirda qolishi va hokazolar. Davlat Gidrologiya instituti ma‘lumotlariga ko’ra o’tgan asrning 70-yillarida dunyo oqimining tabiiy sarflanishi Sirdaryo va Amudaryo havzalarida mos ravishda yiliga o’rtacha 1,7 va 3,3 km 3 ni tashkil etgan. Tabiiy sarflanish miqdori daryoning suvliliga bog’lik, ya‘ni daryoda suv qancha ko’p bo’lsa, sarflanish ham shuncha katta miqdorda kuzatiladi. Suv resurslarining insonning xujalik faoliyati, ya‘ni antropogen omillar ta‘sirida sarflanishi ularning irrgatsiya, maishiy-kommunal va sanoat tarmoqlarida ishlatilishi bilan bog’lik. Suv resurslarining antropogen omillar ta‘sirida sarflanish jarayoni yaxshi o’rganilmagan. Afsuski, bu muammoning yechimi ustida olib borilayotgan tadqiqotlar xozirgi kunda ham talab darajasida emas. O’lkamiz sharoitida suv resurslarining katta qismi –90%dan ortiqrog’i irrigatsiya maqsadlarida sarflanadi. Bu sarflanish ekin maydonlari, suv omborlari, sug’orish kanallari, kollektor-zovurlar yuzasidan buladigan bug’lanishdan, yangi o’zlashtirilgan yerlardagi, yangi qurilgan suv omborlaridagi qaytarma suvlarning yig’ilishidan va xokazolardan iborat buladi. Bug’lanish hisobiga buladigan sarflanishning barcha turlari doimiy jarayondir. Hisoblashlarning ko’rsatishicha bug’lanishning eng katta miqdori ekin maydonlariga tug’ri keladi. Kuzatish ma‘lumotlariga ko’ra bug’lanishning bu turi umumiy yuqotilgan qiymatga nisbatan Sirdaryo havzasida 46-63% oralig’ida, Amudaryo havzasida esa 30-36% atrofidadir. Har ikki havzada 60-yillar boshida bu miqdor yiliga 28,3 km 3 bo’lgan bo’lsa, 70-yillar oxiriga kelib yiliga 47,2 km 3 ga yetdi. Sug’orishning ilg’or usullari – yomg’irlatib sug’orish juyaklarga ma‘lum miqdorda suv berish kabilarni qullash bilan bu yunalishda ijobiy natijalarga erishish mumkin. Dalalarni ihotalash ham ekin maydonlaridan buladigan samarasiz bug’lanishni kamaytiradi. Suv omborlari yuzasidan buladigan bug’lanish miqdori ham o’lkamiz sharoitida ancha katta qiymatlarda kuzatiladi. Bunga dalil sifatida A.M.Nikitin tomonidan aniqlangan va oldingi mavzularga kayd etilgan ma‘lumotlarni keltirish kifoyadir. Ma‘lum miqdordagi suv resurslari sug’orish kanallari yuzasidan bug’lanishga sarflanadi. V.A.Duxovniy va S.L. Mirkinlarning hisoblashlaricha, o’lkamizda kanallar yuzasidan buladigan bug’lanish irrigatsiya maqsadlarida 3

olinadigan umumiy suv miqdoriga nisbatan 1%dan ortmaydi. Lekin, yirik kanallarda uning qiymati sezilarli darajada ortadi. Masalan, P.M.Lurening kuzatishicha Qoraqum kanalida bug’lanishning bu turi umumiy olinadigan suvga nisbatan 2,9%ni tashkil etadi. Suv resurslarining juda katta qismi daryolar va kollektor-zovurlar suvlarining tabiiy botiqlarga oqizilishi tufayli yuqotilmoqda. Masalan, Arnasoy ko’llar tizimi 1969 yilda Sirdaryo toshqin suvining bir qismini (20 km 3 ga yaqin) shu joydagi tabiiy botiqqa oqizilishi natijasida paydo buldi. Xozirgi kunda Arnasoydagi suv xajmi 20 km 3 dan ortiq bulib, har yili unga 2 km 3 xajmdagi kollektor-zovurlar suvlari hamda shu miqdorga yaqin Sirdaryo suvi kelib qushilmoqda. O’tgan asrning 690-yillarida quyi Amudaryo zonasida yangi yerlarni o’zlashtirish natijasida Sarikamish ko’li, Amu-Buxoro kanali zonasidagi yerlarni o’zlashtirish natijasida Dengizko’l, Porsonko’l, Qoraqir ko’llari, 70-yillarning o’rtaolariga kelib Qarshi cho’llarini o’zlashtirish natijasida esa Sultontog’ ko’li paydo buldi. Umuman 15 yil ichida (1965-1980 yillar) Amudaryo havzasida tabiiy botiqlarga yig’ilayotgan suv miqdori yiliga 2 km 3 dan 6 km 3 ga yetdi. F.E.Rubinova ma‘lumotlariga ko’ra 70-yillarning oxiriga kelib bu miqdor umumiy yuqotilgan suvga nisbatan Sirdaryo havzasida 6,0%ni, Amudaryo havzasida esa 10,8%ni tashkil etdi. Yangi o’zlashtirilgan yerlarni sug’orishda suvning bir qismi tuproq g’ovaklarida tuplanish – akkumulyatsiya ko’rinshida yuqotiladi. Yirik sug’orish massivlarida bu miqdor ancha katta buladi. Masalan, Mirzacho’lni o’zlashtirish davomida tuproqdagi g’ovaklarni tuldirishga 7,6 km 3 suv yoki boshqacha qilib aytganda shu massivga umumiy olingan suvning 15% sarf bulgan. Yetarli darajada va unumli ishlaydigan kollektor-zovur tarmoqlariga ega bulganimizdagina yuqoridagi sarfni kamaytirish mumkin. Suv resurslarining bir qismi suv omborlarini tuldirishga ham sarf buladi. Shuni ta‘kidlab utish lozimki, suv omborlarining foydali (boshqarib turiladigan) xajmini tuldirishga buladigan sarf vaqtinchalik bulsa (ya‘ni istalgan vaqtda undan foydalanishimkoni bor), foydasiz (o’lik) xajmini tuldirishga ketgan suvdan foydalanishda esa bunday imkoniyat mavjud emas. Masalan, 60-yillarning ikkinchi yarmida Sirdaryo havzasida suv omborlarini tuldirish uchun yiliga qushimcha 1 km 3 suv sarflangan bulsa, 70 – yillarning oxirida uning qiymati 2,45 km 3 ga yetdi yoki umumiy yuqotilgan suvga nisbatan 3,5% dan 7,4% ga ortdi. Bunday sarflanish birinchi holda Chordara suv ombori hisobiga bulsa, ikkinchisida esa Andijon, Tuxtagul suv omborlari tufayli buldi. Norak, Tudakul, Tolimarjon va boshka suv omborlari tufayli bo’ldi. O’rta Osiyodagi eng yirik suv omborlarining loyihaviy suv xajmlari Suv ombori Tuldiris h boshlan gan yili Suv yuzasi maydoni, km 2 Suv xajmi, km 3 Norak 1972 98 10, 4,5 6,0 4

6 Tuxtagul 1973 284 19, 6 14,0 5,5 Ma‘lumki, har ikki suv ombori ham, asosan, gidroenergetika maqsadlariga muljallangan. Loyihadagi quvvatga erishish uchun doimiy ravishda foydasiz xajmda juda katta miqdordagi – 11,5 km 3 suvni ushlab turish kerak buladi. Suv resurslarining yuqorida keltirilgan sarflanish turlaridan tashqari hisobga olish imkoni bulmagan ko’rinishlari ham mavjud. Ular hisobga olinmagan ekin maydonlaridan buladigan bug’lanish, kanallar atrofida yer osti suvlari linzasining hosil bulishi, kanallar trassasi buylab o’zanning buzilishi va filtratsiya (shimilish) natijasida ko’llar vujudga kelishi kabilardan iborat. Ye.N.Minaevaning aniqlashicha, faqat Qoraqum kanalining o’zidagina uni 20 yil ekspluatatsiya qilish davomida, 21,7 km 3 xajmdagi suv yer osti suvlari linzasi hosil bulishiga sarf buladi. Xuddi shu ko’rinishdagi sarflanish Amu-Buxoro kanali zonasida 2,4 km 3 ni, Sirdaryo havzasida esa 8 km 3 ni tashkil etdi. Umuman, hisobga olinmagan antropogen omillar ta‘sirida yuqotish DGI ma‘lumotiga ko’ra 70-yillarda Sirdaryo va Amudaryo havzasida mos ravishda yiliga 4,3 km 3 va 15,5 km 3 ga teng bulgan. Ko’rinib turibdiki, suv resurslarining samarasiz sarflanishi ham juda kattadir. F.E.Rubinova ma‘lumotlariga asoslanib, quyidagi xulolsaga kelish mumkin: 20 yil (1960-1980 yillar) davomida irrigatsiya maqsadlarida sarflangan umumiy suv miqdori Sirdaryo havzasida yiliga 14,2 km 3 dan 26,1 km 3 yetgan bo’lsa, Amudaryo xavzasida 15,6 km 3 dan 34,2 km 3 ga ortdi. Boshqacha qilib aytganda har 1000 gektar yer hisobiga Sirdaryo havzasida 19,4 mln.m 3 ni, Amudaryo xavzasida esa 20,5 mln.m 3 ni tashkil etdi. Xozirgi kunda ham asosiy ekin turi hisoblangan har gektar paxta maydonini sug’orish uchun bir mavsumda urtacha 8- 10 ming m 3 suv me‘yor sifatida qabul qilinishini hisobga olsak, yuqoridagi raqamlar undan ikki marta katta ekanligini ko’ramiz. Bu esa o’lkamiz suv boyliklaridan samarali foydalanishning asosiy rezervidir. 3 Suv resurslarini muhofaza qilish. Ma‘lumki, suv resurslarini muhofaza qilish ikki yunalishda olib boriladi. Birinchisi, miqdoriy jixatdan kamayishdan saqlash bo’lsa, ikkinchichi uning ifloslanish va minerallashish darajsining ortib ketishini oldini olishdir. Xozirgi vaqtda o’lkamizda yuqoridagi har ikki yunalish ham juda muhimdir. Respublikamizda suv resurslari cheklangan bulishiga qaramasdan, uni tejashga kam e‘tibor berilyapti, natijada suvning ko’p qismi bekorga sarf bulmoqda. Deyarli barcha iste‘molchilar doimiy ravishda me‘yordan ko’p suv olishga xarakat qiladilar. Bu esa ekin maydonlarida yer osti suvlari sathining ko’tarilishiga, yerlarning qayta shurlanishiga olib kelmoqda. O’z navbatida shurni yuvish uchun yana katta miqdorda suv sarflanib, natijada sug’oriladigan yerlarda hosil buladigan qaytarma suvlar miqdori ham ortmoqda. Shundan ko’rinib turibdiki, sug’orishda suvni tejashning katta imkoniyatlari mavjud. Bunga avvalo, kanallar o’zanini betonlash, nov (lotok)lardan foydalanish yo’li bilan sug’orish tarmoqlarining foydali ish koeffitsientini 0,7-0,8 ga yetkazib, hamda yuqorilda aytilganidek, sug’orishning ilg’or usullarini qullash bilangina erishish mumkin. 5

Suv resurslarini kamayishdan saqlashning asosiy rezervlaridan yana biri sug’orishda qaytarma suvlardan unumli foydalanishdir. Respublikada bu suvlar asosan ekin maydonlaridan, sanoat korxonalaridan va maishiy-kommunal tarmoqlardan qaytgan suvlardan tashkil topgan buladi. F.E.Rubinova ma‘lumotlariga ko’ra 1971-1975 yillarda Fargona vodiysida irrigatsiya maqsadlarida yiliga o’rtacha 19 km 3 suv sarflangan bo’lsa, hosil bo’lgan qaytarma suvlar 9 km 3 ni tashkil etgan. Xuddi shu davr uchun Mirzacho’lda yiliga 6,3 km 3 suv olinib, qaytarma suvlar 2,2 km 3 ga teng bo’lgan. Amudaryo havzasida esa turli sug’orish massivlarida 1961-1980 yillar mobaniyda qaytarma suvlar umumiy olingan suvning 19,2% dan 62,6%gacha o’zgarib turadi. 70-yillarning oxiriga kelib qaytarma suvlarning potentsial qiymati Amudaryo havzasida yiliga 24,1 km 3 ni (sug’orishga olingan suvning 49,3%), Sirdaryo havzasida esa 15,8 km 3 ni tashkil etdi. Afsuski, kaytarma suvlarning juda katta qismi tabiiy botiqlarga oqiziladi, natijada ular Sirdaryo va Amudaryoga kelib qushilmaydi. ma‘lumotlaridan qaytarma suvlarning miqdori keyingi yillarda keskin ortganligi yaqqol kurinib turibdi.Umuman, 1956-1980 yillar mobaynida tabiiy botiqlarga oqizilgan qaytarma suvlar xajmi 77,1km 3 ni tashkil etgan. Yuqoridagi misollar suvni miqdoriy kamayishdan muhofaza qilishning muhim istiqbollaridan darak beradi. Shu bilan bir qatorda suvning sifatini muhofaza qilish, ya‘ni tabiiy manbalarga oid oqava, qaytarma va boshqa turdagi chiqindi suvlarning qushilishi natijasida ifloslanishdan saqlash ham juda muhimdir. Yukorida aytilgan asosiy masalani hal qilishda, ko’pchilik olimlarning fikricha quyidagi choralarni nazarda tutish lozim. 1. Shaharlarning oqava suvlaridan dehkonchilik, asosan yem-xashak yetishtiriladigan dalalarini sug’orishda foydalanish mumkin, chunki tajribalarning ko’rsatishicha ular tarkibida ko’p miqdorda organik ug’itlar, jumladan, o’rtacha 50 g/m 3 azot, 10 g/m 3 fosfor, 30 g/m 3 kaliy, 100 g/m 3 kaltsiy va magniy mavjud buladi. Albatta gigiena nuqtai-nazaridan, bunday dalalarda tug’ridan-tug’ri iste‘mol qilinadigan ekinlar ekilmaydi. Eng muhimi bu suvlar tuproq tarkibiga ziyon yetkazmaydi. Bunday tajribalar Rossiyada va boshqa chet ellarda o’tkazilgan hamda maydonlaridan, sanoat korxonalaridan va maishiy-kommunal tarmoqlardan qaytgan suvlardan tashkil topgan buladi. F.E.Rubinova ma‘lumotlariga ko’ra 1971- 1975 yillarda Fargona vodiysida irrigatsiya maqsadlarida yiliga o’rtacha 19 km 3 suv sarflangan bo’lsa, hosil bo’lgan qaytarma suvlar 9 km 3 ni tashkil etgan. Xuddi shu davr uchun Mirzacho’lda yiliga 6,3 km 3 suv olinib, qaytarma suvlar 2,2 km 3 ga teng bo’lgan. Amudaryo havzasida esa turli sug’orish massivlarida 1961-1980 yillar mobaniyda qaytarma suvlar umumiy olingan suvning 19,2% dan 62,6%gacha o’zgarib turadi. 70-yillarning oxiriga kelib qaytarma suvlarning potentsial qiymati Amudaryo havzasida yiliga 24,1 km 3 ni (sug’orishga olingan suvning 49,3%), Sirdaryo havzasida esa 15,8 km 3 ni tashkil etdi. Afsuski, kaytarma suvlarning juda katta qismi tabiiy botiqlarga oqiziladi, natijada ular Sirdaryo va Amudaryoga kelib qushilmaydi. 6

2-jadval ma‘lumotlaridan qaytarma suvlarning miqdori keyingi yillarda keskin ortganligi yaqqol kurinib turibdi.Umuman, 1956-1980 yillar mobaynida tabiiy botiqlarga oqizilgan qaytarma suvlar xajmi 77,1km 3 ni tashkil etgan. Yuqoridagi misollar suvni miqdoriy kamayishdan muhofaza qilishning muhim istiqbollaridan darak beradi. Shu bilan bir qatorda suvning sifatini muhofaza qilish, ya‘ni tabiiy manbalarga oid oqava, qaytarma va boshqa turdagi chiqindi suvlarning qushilishi natijasida ifloslanishdan saqlash ham juda muhimdir. Yukorida aytilgan asosiy masalani hal qilishda, ko’pchilik olimlarning fikricha quyidagi choralarni nazarda tutish lozim. 1. Shaharlarning oqava suvlaridan dehkonchilik, asosan yem-xashak yetishtiriladigan dalalarini sug’orishda foydalanish mumkin, chunki tajribalarning ko’rsatishicha ular tarkibida ko’p miqdorda organik ug’itlar, jumladan, o’rtacha 50 g/m 3 azot, 10 g/m 3 fosfor, 30 g/m 3 kaliy, 100 g/m 3 kaltsiy va magniy mavjud buladi. Albatta gigiena nuqtai-nazaridan, bunday dalalarda tug’ridan-tug’ri iste‘mol qilinadigan ekinlar ekilmaydi. Eng muhimi bu suvlar tuproq tarkibiga ziyon yetkazmaydi. Bunday tajribalar Rossiyada va boshqa chet ellarda o’tkazilgan hamda foydalanish eng muhimi suv manbalarini ifloslanishdan va ortiqcha minerallashuvidan saqlash asosiy vazifa bo’lib qoldi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, suv manbalarini sifat jixatdan muhofaza qilishning birorta universal usuli yuq. Asosiy yunalish-oqava suvlarini kamaytirish yoki umuman tuxtashi bulib, u bir qancha yerdamchi choralar tufayli amalga oshiriladi. Suvdan foydalanish jarayonida uni muhofaza qilish ularning hammasi uchun xos bo’lgan umumiylikdir. Boshqacha qilib aytganda suv boyliklarini ximoya qilish faqat taqiqlashlaru chegaralashlardan iborat emas. Bu yulda notug’ri yunalishlarga tezda chek quyish, oldindan tadbirlar belgilash yo’l quyilishi mumkin bulgan xatolardan ogohlantirish ham muhimdir. 7

Похожие

Mintaqalarning madaniy tarixiy merosi ulardan foydalanish va muhofaza qilish

Landshaftlarni muhofaza qilish

Mintaqalarda ekologik turizm resurslari va ulardan foydalanish

O`zbekiston tabiatini muhofaza qilish

O`zbekiston tabiatini muhofaza qilish