O’zbekistonni turistik rayonlashtirish xususiyatlari - География - Рефераты

O’zbekistonni turistik rayonlashtirish xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38.8896484375 KB

O ’ zbekistonni turistik rayonlashtirish xususiyatlari Reja: 1. Hududiy rekreatsion tizimlari (X.T.M.) rekreatsiya maqsadida rayonlashtirish 2. Turistik – rekreasiya jihatdan rayonlashtirishning belgilari va xususiyatlari 3. O ’ zbekistonda turistik rayonlashtirishda yondoshuvlar 4. O ’ zbekistonning turistik rayonlari tavsifi 5. O ’ zbekistonda ekoturistik rayonlashtirish

Hududiy rekreatsion tizimlari (X.T.M.) rekreatsiya maqsadida rayonlashtirish Rekreasiya jihatdan rayonlashtirish bu – rekreasiya sifatida foydalanish maqsadida shu belgilar asosida hududlarni ajratishdir. Sog‘lomlashtirish va dam olishni tashkillashtirish, hamda hududlardan samarali foydalanishda rekreasiya maqsadida rayonlashtirishni katta ahamiyati bor. Bunda, hududiy rekreasiya tizimlari (HRT), hamda hududiy turistik majmualar (HTM) asosiy o‘rinni egallaydi. HRT – hududiy tabiiy va madaniy infrastrukturali majmua. U turli ixtisosga ega bo‘lib, asosiy vazifasiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi: ijtimoiy va tibbiy – biologik . Undan tashqari insonlarni davolanishi va dam olishi xususiyati kelib chiqib, mutaxasislar HRTning 4 ta guruhini ajratishadi: - Davolanish; - Sog‘lomlashtirish; - Sport; - Tanishuv. HRTning birinchi guruhida , insonlarning davolanishiga qaratilgan bo ’ lib , unda mineral suvlar , shifobaxsh balchiqlar , issiq qumlar mavjud joylar asosida xizmat ko ’ rsatish amalga oshiriladi . HRTning ikkinchi (sog’lomlashtirish) va uchinchi (sport) guruhi esa, insonlarning sog’ligini tiklash hamda, dam olishiga qaratilgan. Bunda, dam olishning aktiv turlaridan, sayohat, ekskursiya va cho’milish bilan shug’ullanish amalga oshiriladi. To’rtinchi guruh, insonlarning dam olishini mazmunli o’tkazishda maqsadida, turli tabiiy va madaniy obektlarga sayohat tashkil etish orqali, insonlarning ruhiy – psixologik sog’ligini tiklashga qaratilgan. HRT – bu murakkab xo’jalik tizimi bo‘lib, ya’ni sog’lomlashtirish va davolanish muassalari (turli sanotoriyalar, dam olish tashkilotlari, motellar, kempenglar, lagerlar) sport bilan shug’ullanish muassalari, ekskursiya obektlari, hamda yo‘l – transport tarmoqlaridan iborat. HRT shakllanishida hududda barcha xo’jalik tarmoqlarini birgalikda rivojlanishini tashkillantirishni talab etiladi.

Bunda, bir qancha muammolarni hal qilish lozim bo’ladi. Bularga quyidagilar kiradi: - mintaqalar bo’yicha dam olish va davolanish muassalarni tabiiy – iqlimiy sharoit, mineral suv va boshqa resurslardan kelib chiqib joylashtirish; - rekreasiya resurslaridan tizimli ravishda samarali foydalanish; - infrastrukturani shakllanishida tarmoqlar o’rtasida to’g’ri ixtisoslashishni tashkil etish; - ovqatlantirish, kommunal va madaniy xizmat ko’rsatish tarmoqlarini, hamda suvenir mahsulotlari ta’minotini yaxshilash; - zamonaviy transport, yo’l tarmoqlari va aloqa vositalarini rivojlantirish; - mehnat resurslaridan samarali foydalanish; - rekreasiya maqsadida foydalanishda tabiat landshaftlarini muhofaza qilish. Undan tashqari rekreasiya majmualarining 5 tipi ajratiladi: 1) Sanotoriya – kurort tipidagi; 2) Turistik – sog’lomlashtirish tipidagi; 3) Sanotoriya - turistik – sog’lomlashtirish tipidagi; 4) Ov qilish - baliq tutish tipidagi; 5) Turistik – sog’lomlashtirish tipidagi - ov qilish - baliq tutish tipidagi. Hududiy turistik majmualarga A.S. Soliyev va M.R. Usmonovlar (Turizm geografiyasi, 38b.) quyidagicha ta’rif berishgan: HTM – ma’lum bir hududda yagona infratuzilma asosida turli turistik obektlarning o’zaro aloqadorlikda rivojlanishi va uni boshqarishini anglatadi. HTM va HRT bilan o’zaro chambarchas bog’liq, ammo ular o’rtasidagi tafovut ko’proq ularning hududiy jihatdan qanday masshtabni egallashida yotadi. Turistik – rekreasiya jihatdan rayonlashtirishning belgilari va xususiyatlari Rekreasiya maqsadida rayonlashtirishda rekreasiya resurslari xususiyatlarini, hamda mintaqani rekreasiya sifatida qabul qilish sig ’ imini o ’ rganish talab etiladi. Bu maqsadda rayonlashtirish ishlari bilan bir qancha olimlar shug’ullanishgan. Kotlyarev Y.A turistik – rekreasiya jihatdan rayonlashtirishda quyidagi belgilarni asos qilib olishni taklif qilgan:

1. Ma’lum hududni kurort – sog’lomlashtirish xo’jaligini ixtisoslashuvi jihatdan ifodalash. 2. Kurort – turistik – sog’lomlashtirish xo’jaligini moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari bilan aloqasi uyg’unligida ifodalash. 3. Butun aholiga nisbatan, mehnat resurslaridan kurort – turistik – sog ’ lomlashtirish xo ’ jaligida band mehnat resurslari ulushi jihatdan belgilash. Kotlyarev Y.A. ko’lamiga ko’ra turistik – rekreasiya rayonlarni 4 guruhga ajratadi: respublika (o‘lka, viloyat), rayon, rekreasion joy (hudud), rekreasion mikrorayon. Rus olimlaridan A.M.Vetitnev va L.B.Juralevalar esa turistik – rekreasiya jihatdan rayonlashtirishda 4 jihatga e’tibor berishgan: 1. Ijtimoiy 2. Iqtisodiy 3. Geografik 4. Yekologik Ijtimoiy nuqtai nazardan aholini jismoniy, ma’naviy ehtiyojlarini qondirish hisoblansa, iqtisodiy nuqtai nazardan turistik xizmat ko‘rsatishni boshqa xalq xo‘jaligi tarmoqlari bilan aloqada, majmua sifatida shakllanishi hisobga olinadi. Geografik jihatdan turizm sohalarida hududiy mehnat taqsimoti shakllanishi, hududda rekreasiya resurslarining foydalanish darajasiga e’tibor qilinadi. Ekologik jihatdan olganda, rayonlashtirishda insonni o‘rab turgan atrof – muhit va rekreasiya resurslaridan samarali foydalanish va muhofaza qilish nazarda tutiladi. Umuman olganda, rayonlashtirishda obekt hududiy uzluksiz ko‘rinishida yoki hodisa va voqelik hududning ayrim joylarida mavjud bo‘ladi. Shu jihatdan turistik rayonlashtirish ko’p jihatlarga bog’liq. Bularga: - tabiiy landshaftlarni jozibadorligi nuqtai nazardan; - ijtimoiy – iqtisodiy nuqtai nazardan; - madaniy – tarixiy nuqtai nazardan qarashga bog ’ liq . Turistik rayonlashtirishda tabiiy landshaftlarni jozibaligi hisobga olinganda geografik omillar ( relef , iqlim , cho ’ l , tog ‘, voha va boshqa lanjshaft rayonlari ) asos

vazifasini bajaradi . Bunday rayonlashtirish butun mamlakatni qoplab oladi . Ijtimoiy – iqtisodiy hamda madaniy – tarixiy nuqtai nazardan turstik rayonlashtirishda , arxeologik yodgorliklar , arxetektura hamda shaharsozlik obektlari , ziyoratgohlar va boshqa turistik obektlar hududning faqat ayrim joylarida uchraydi . Shuning uchun ijtimoiy – iqtisodiy va madaniy – tarixiy obektlarni turistik jihatdan rayonlashtirishda murakkabliklar mavjud . O’zbekistonda turistik rayonlashtirishda yondoshuvlar Turistik rayonlashtirish sohaviy yoki tarmoq rayonlashtirish turkumiga kiradi. Bunday rayonlashtirishda hududiy mehnat taqsimoti va hududiy ixtisoslashuv asos qilib olinadi. Turistik rayonni shakllantiruvchi omillar sifatida tabiat landshaftlari, ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy – tarixiy obektlar va turistik infrastruktura xizmat qiladi (A.S.Soliyev, M.R.Usmonov, Turizm geografiyasi. 2005). O ’ zbekistonda turistik rayonlashtirish mutaxasislar tomonidan keyingi yillarda amalga oshirilmoqda. Bu borada ham turli qarashlar mavjud. Masalan, M.R.Usmonov o‘zining tadqiqotlarida mamlakatimizda 6ta turistik rayonni ajratgan (Toshkent, Mirzacho‘l, Farg‘ona, Zarafshon, Janubiy, Qo’yi Amudaryo turistik rayonlari). A.N.Norchayev esa o‘z tadqiqotlarida 7ta turistik rayonni ajratgan (Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm, Farg‘ona, Jizzax - Sirdaryo, Qashqadaryo - Surxondaryo turistik rayonlari). Biz yuqoridagi medologik asoslarga ko’ra mamlakatimizni quyidagicha rayonlashtirishni taklif qildik: 1. Toshkent turistik rayoni (Toshkent viloyati); 2. Farg’ona turistik rayoni (Farg’ona, Namangan, Andijon viloyatlari); 3. Mirzacho’l turistik rayoni (Jizzax, Sirdaryo viloyatlari); 4. Samarqand turistik rayoni (Samarqand viloyati); 5. Buxoro – Qizilqum turistik rayoni (Buxoro, Navoiy viloyatlari); 6. Janubiy turistik rayoni (Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlari); Quyi Amudaryo (Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston Respublikasi).

O‘zbekistonning turistik rayonlari tavsifi Toshkent turistik rayoni Toshkent shahri va Toshkent viloyatidan iborat mintaqa hisoblanadi. Toshkent shahri – Markaziy Osiyoning eng yirik shahri – O‘zbekistonning Respublikasi poytaxtidir. Toshkent qadimiy shaharlardan hisoblanib, u haqidagi dastlabki ma’lumotlar eramizdan oldingi II asrdagi Xitoy solnomalarida uchraydi. Hozirgi kunda Toshkent yirik transport tuguni sifatida (havo, temir yo’l, avtomobil) o’zida mamlakatimizning tarixiy o’tmishini eslatib turuvchi taraqqiy topgan zamanoviy sanoat shahridir. Shuningdek, Toshkent turistik rayoni turistik resurslarga boy hisoblanib, mahalliy va halqaro ahamiyatdagi sayyohlikni rivojlantirish imkoniyatlariga ega. Mazkur rayonda madaniy – tarixiy, tabiiy rekreasiya resurslari mavjud. Bu yerda Oqtosh, Xumson, G‘azalkent, Tovoqsoy, Boldirsoy, Chorbog‘, Chimyon, Kumushkon, So‘qoq, Ohangaron, Yangiobod, Ertosh, Ko‘ksaroy, Qizilchi kabi dam olish va davolanish resurslariga ega. Rayonning turli tekislik va tog‘li qismida ekskursiya obektlari va shifobaxsh maskanlari ko‘p. Bu rayonda Botanika, Turon, Chinobod, Toshkent mineral suvi, 8 mart, Qibray, Bo‘ston, Zangchi ota kabi bir qancha sanatoriya va kurort zonalari joylashgan. Yuqoridagi tabiiy rekreasiya resurslaridan kelib chiqib ekologik turizmni tashkil etish imkoniyatlari bisyor. Ayni kunda Chotqol davlat qo’riqxonasiga turli marshrutlarni yaratish katta samara beradi. O’z navbatida Toshkent turistik rayoni madaniy-tarixiy hamda ijtimoiy-iqtisodiy obektlarga boy hisoblanadi. Toshkent shahrida ko’plab muzeylar mavjud. Masalan, Tasviriy san’at muzeyi haykallar, rasmlar va turli hunarmandchilik mahsilotlarining yirik to’plamiga ega. O’zbekiston Amaliy San’at muzeyi 30 mingdan ortiq hunarmandchilik mahsulotlari va qimmatbaho taqinchoqlariga ega. Undan tashqari XVI asrning ajoyib yodgorligi Baroqxon madrasasi, XIV asrga oid Ko’kaldosh madrasasi kabi qadimiy arxitektura yodgorliklari va zamonaviy Amir Temur xiyoboni, Mustaqillik maydoni kabi turli bog’ va maydonlar ham turistlarni jalb qiluvchi obektlardir. Mazkur turistik rayonda turizm infratuzilmasi boshqa rayonlarga nisbatan ancha rivojlangan. Xususan, Toshkent shahri va Toshkent viloyati tog’oldi

mintaqalaridagi turistik obektlarda mehmonxona va dam olish maskanlarida turistlarga xizmat ko’rsatish darajasi yildan – yilga yaxshilanmoqda. Bu albatta yuqori darajada urbanizasiyalashgan hudud uchun ayniqsa muhimdir. Toshkent shahrini 2007 yil «Islom madaniyati poytaxti» deb e’lon qilinishi natijasida poytaxtimizning dovrug’i yanada oshdi vash u bilan birga hukumatimiz tashabbusi bilan ko’pgina qadimiy yodgorliklar qayta ta’mirlanib o’z jozibadorligini yanada oshirdi. Bu shundan dalolat beradiki, mazkur turistik rayonda turizmni rivojlanishi istiqbollari yana ham kengayib boradi. Farg’ona turistik rayoni respublikamizning uch viloyatidan iborat (Farg’ona, Andijon, Namangan), eng so’lim, tabiati go’zal maskandir. Rayon o’zoq tarixga ega hunarmandchilikning yirik markazi sifatida hozir ham ahamiyatini yuqotmagan. Qadimiy shaharlardan hisoblangan Qo’qon shahrida bir qancha arxitektura yodgorliklari mavjud. Masalan, Qo’qonning oxirgi xoni Xudoyorxon saroyi, Modarixon maqbarasi shular jumlasidandir. 2700 yil yoshga kirgan Marg’ilon (2007y) X asrda o’zining ipak matolari bilan mashhur bo’lgan. Marg’ilonning monumental yodgorliklaridan bezatilgan, masjid, minora, maqbara va kaptarxonadan iborat bo’lgan Kaptarlik kompozasiyasi (XVIII) hamda Shouda masjidini ke6ltirish mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimizdek turistik rayonda milliy hunarmandchilik taraqqiy etgan. Shu o’rinda Marg’ilon ipaklari, shoyilari va do’ppilari, Chust pichoqchiligi, charmdo’zligi, Rishton kulolchilik mahsilotlari hamda Andijon, Asaka, Pop, Qo’qon, Shahrixon kabi shaharlari ham ma’lum hunarmandchilik turlari bilan turistlarini jlb qilish imkoniyatiga ega. Yozyovon cho’llari noyob cho’l landshafti bo’lsa, Axsi, Eski Pop, Tuproqqal’a ekoturistik obidalar va rayon etnografiyasi, san’ati, madaniyati, urf-odatlari (tuylari, milliy uyinlar) hamda choyxonalari turistik qiziqishni orttiruvchi resurslardir. Turistik rayon tabiiy – rekreasiya resurslariga ham boydir. Hozirgi kunda mazkur turistik rayonda 55 ga yaqin noyob tabiiy turistik obektlar hisobga olingan. Dam olish va davolanish maskanlariga Chortoq, Chimyon, Shohimardon, Vodil kabilarni misol keltirish mumkin. Undan tashqari Namangan viloyatidagi Chortoq, Gulshan dam olish va davolvnish sihatgohlari, Baliqko’l, Nanay, G’ova, Mavlono

Lutfullo, Parda Tursun kabi dam olish maskanlari va ziyoratgohlari, Andijon viloyatidagi Shirmonbuloq, Xonobod, Dilkushod dam olish maskanlari, Qutayba Ibn Muslim, Imom ota, Qambar ota va boshqa diniy ziyoratgohlar rayonni turistik resurslar salohiyatini belgilaydi. Vodiyda 50 dan ortiq mineral suv manbalari mavjud. Misol uchun turli kasalliklar davolanayotgan Chortoq mineral suvi 1946 yilda ochilgan. Hozirgi kunda rayonda mahalliy turizm ancha rivojlangan bo’lib, ammo chet el turistlarini jalb qilish nisbatan past darajada. Chunki, birinchidan, rayon turistik nuqtai nazardan yaxshi o’rganilmagan, ikkinchidan, turistik infratuzilma yuqori darajada takomillashmagan. Agarda yuqoridagi muammolar o’z yechimini topsa, mintaqa mamlakatimizning turistlarni qabul qiluvchi asosiy markazlariga aylanadi. Mirzacho’l turistik rayoni o’zining tabiiy rekreasiya resurslari, o’ziga xos landshaft zonalari va qadimiy manzilgohlari bilan mashhur. Jizzax viloyatining Morguzar va Turkiston tog’ tizmalaridagi tabiiy va rekreasiya maskanlari, Sangzor daryosi havzasining landshaft zonalari ushbu rayonning turizm imkoniyatlarini oshiradi. Undan tashqari Zomin va Baxmal tog’ va tog’oldi mintaqalari aziz qadamjolar hamda dam olish maskanlariga boy hisoblanadi. Turistik rayonda ekologik turizmni rivojlantirish borasida amaliy ishlar boshlangan. «Yekosan» xalqaro jamg’armasining ekoturizm bo’linmasi tomonidan Jizzax viloyatining Zomin milliy bog’i va Nurota qo’riqxonalariga marshrutlar ishlab chiqilgan. Zomin milliy bog’i Toshkentdan 250 km uzoqlikda bo’lib, viloyatdagi Tureiston tog’ tizmasining shimoliy yonbag’rida joylashgan. Bog’ning umumiy maydoni 24,1 ming ga, shundan 12,1 ming ga o’rmonlar va 16,7 ming ga o’rmon bilan qoplangan yerlardan iborat. Milliy bog’ rekreasion zonalardan iborat. Unga ekologik turizmni soylar bo’ylab, hamda tabiatning ajoyib obektlariga piyoda va otlarda uyushtiriladi. Nurota davlat qo’riqxonasi Jizzax viloyati Forish tumanida Nurota tog’ tizmasining yonbag’rida joylashgan. Umumiy maydoni 17,7 ming ga bo’lib, turistik marshrutlar piyoda va otlarda uyushtiriladi. Marshrutlar asosan ibtidoiy

jamiyatning toshlarga chizilgan rasmlari, relikt daraxtlar, Seversov qo’ylarining tabiatdagi populyasiyasini o‘rganish va tomosha qilishga asoslangan. Undan tashqari Jizzax viloyatining Baxmal tumani so’lim go’shalari, hamda muqaddas ziyoratgohlarga boy hisoblanadi. Bunda G’allaorol tumanidagi Sadir Vaqqos avliyosini qo’shib hisoblaganda 11 ta muqaddas joylarni ziyorat qilish qo’lay hisoblanadi. Bu ziyoratni Qirqqiz avliyo – Do’lana avliyo – O’smat ota – Novqa ota – Mir Said Ahmad – Bog’imazor ota – Jo’m-Jo’m ota – Azizlar – Terakli ota – Xo’ja Ko’ndalang – Sadir Vaqqos avliyo yo’nalishida tashkil etish mumkin. Mazkur turistik rayonda turizmni rivojlantirishning asosiy muammosi turizm infratuzilmasini yaxshilashdir. Mintaqada turistik xizmat ko’rsatishning barcha tarmoqlarini rivojlantirish talab etiladi. Shunda, mazkur mintaqada iqtisodiyotida turizm o’z o’rniga ega bo’ladi. Samarqand turistik rayoni mamlakatimizning asosiy turizm markazidir. Turistik rayon ma’muriy jihatdan Samarqand viloyatidan iborat bo’lib, respublikamizda tabiiy va iqtisodiy geografik jihatdan qulay mintaqada joylashgan. Rayon tabiiy shart-sharoiti, yer usti tuzilishi geografik jihatdan chegaralanishi, ya’ni uning janub va shimol hamda shimoli-sharq tomonlari tog‘ va tog‘liklardan iboratligi ham turizm sohasida juda katta mazmun kasb etadi. Uning chegaralari shimolda Nurota tog‘lari (Oqtov, Qora tog’, G’o’bdin tog’, Qo’ytosh tog’i), janubdan Zarafshon tog’ tizmalari (Chaqilqalon, Qoratepa, Ziyovuddin, Zirabuloq h.k.) bilan o’tadi. Viloyatning asosiy yer usti tuzilishi o‘ziga xos bo’lgan tabiiy va landshaft xususiyatlari rekreasiya resurslarining rivojlanishiga sabab bo’lgan. Uning tekislik qismida ya’ni Zarafshon daryosi sohillarida, Qarnabcho’l va Jom kabi cho’l hududlarida sayyohlikning kabi ekoturizm turlarini tashkil etish mumkin. Viloyatning yer osti va yer usti gidrologik suv resurslari, tog’, tog’ oldi etaklari hamda tog’ oralig’i soylarida tabiiy ravishda hosil bo’lgan landshaftlar (tabiiy manzaralari), yam-yashil o’rmonzorlar (Omonqo’ton), tog’u-tosh jinslar shakllari (Qoratepa), tog’ daralari (chuqurliklari), g’orlar (Hazrati Dovud, Kelsi,

Lev), noyob tabiat yodgorliklari (Kamongaron, G’us), shifobaxsh buloqlar, Yuqori chinor (Mingchinor), Qaynar buloq, Rohatbuloq, ajoyib ko‘llar (Muz buloq, Alvasti ko‘llari), go’zal shar-sharalar (G’ussoy, Kamangaron) va hakozolar mintaqamiz turizm imkoniyatlarini yanada oshiradi. Zarafshon daryosi qadimiy turistik obektlarga boy yaxlit sayyohlik majmuasi (kompleksi) hisoblanadi. Shuni ta’kidlash joizki, viloyatning tog‘, tog‘ oldi hududlarida mavjud bo‘lgan beqiyos shifobaxsh, tibbiyot va boshqa sohalarda keng ko‘lamda foydalanadigan chashma va buloq suvlari o‘zining ekologik jihatdan tozaligi, xilma-xil kimyoviy elemerntlarga boyligi bilan alohida ajralib turadi. Ular aholi sog‘ligini tiklash, sog‘lomlashtirish, dam olish uchun qo‘lay imkoniyatlarni yaratadi va mintaqamizda rekreasiya (sog‘lomlashtirish, hordiq chiqarish) turizmning ahamiyatini oshiradi. Bunday tabiiy maskanlar viloyatimizning Urgut, Samarqand, Nurobod, Qo‘shrobod va boshqa tumanlari tog‘, toqoldi hududlarida tarqalgan bo‘lib, ulardan turizm maqsadida foydalanish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Viloyatimiz o‘zining go‘zal tabiati, o‘simlik va hayvonat dunyosi bilan ham mamlakatimizning boshqa mintaqalaridan alohida ajralib turadi. Viloyatimizga tashrif buyuradigan sayyohlarni tarixiy arxitektura-qurilish inshoatlari, qadimiy obidalardan tashqari ming yillik tarixga ega bo‘lgan chinorlar va boshqa yashil daraxtlar beqiyos ko‘pdir. Viloyatning tog‘, tog‘oldi hududida joylashgan Omonqo‘ton o‘rmonzorlarida (maydoni 2188 gektar bo‘lib, 1887 yilda dastlabki ko‘chatlar ekilgan) o‘ziga xos tabiiy landshaft shakllari vujudga kelgan. Omonqo‘ton hududining iqlimi va o‘simlik dunyosining o‘ziga xosligi bu joyda ko‘plab dam olish zonalari, oromgohlar qurish imkonini beradi. Ammo sayyohlarga Omonqo‘ton havzasidagi o‘rmonzorlarni ko‘rsatish uchun qo‘lay shart-sharoitlar yaratish, maxsus yo‘lakchalar qurish lozim bo‘ladi. Viloyatning yana bir qator tumanlarida va qishloqlarida ming yillik davrga teng qadimiy noyob daraxtlar (archalar, chinorlar) hanuzgacha saqlanib qolgan. Ular qatoriga Urgut shahridagi yuqori Chor Chinor (1020 yillik), Kattaqo‘rg‘on tumani Qoradaryo qishlog‘idagi chinor (565 yillik), Nurobod tumani Tim qishlog‘idagi archa 1000 yillik, Jomboy tumani Xolvoyi qishlog‘idagi ming yillik archalarni misol keltirish

mumkin. Ayniqsa, Jomboy tumanida joylashgan Zarafshon daryosi qayirida joylashgan Zarafshon qo‘riqxonasi betakror o‘simlik va hayvonat dunyosining xilma-xilligi bilan alohida ajralib turadi va mavsumiy hamda qisqa muddatli sayyohlikni tashkil qilish uchun qulay imkoniyatlar yaratadi. Viloyatning chala cho‘l va cho‘l hududlari ham esa o‘ziga xos hayvonat va o‘simlik dunyosiga ega. Ularda sudralib yuruvchilar turkumidan turli xil zaharli ilonlar, cho‘l toshbaqalari, qushlardan to‘rg‘ay, qarchig‘oy, sut emizuvchilardan sariq sassiq ko‘zan, kabilar uchraydi. Mazkur hududlar o‘simlik va hayvonat dunyosiga qiziquvchi ekoturizm ishqivozlari uchun yangi turistik marshrutlarni tashkil etishni talab qiladi. Shuni ta’kidlash joizki, bozorlar bilan sayyohlarning tanishishi juda katta iqtisodiy va ijtimoiy geografik mazmun kasb etadi. Chunki, bozorlar, ayniqsa sharq bozorlari mintaqa va hududning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarini, uning boyligi, ixtisoslashuvi, aholining milliy tarkibi, urf-odatlari, milliy qadriyatlari va an’analarini o‘zida mujassamlashtiradi. Shunday ekan, tarixiy yodgorliklar, qabristonlar kabi bozorlar ham sayyohlar uchun juda muhim turistik obekt bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun ham bozorlarning sanitariya holatlarini yuqori darajaga ko‘tarish va uni doimo nazorat qilish shu kunning eng muhim muammolaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Hozirgi kunda viloyatimizda turizm sohasida o‘z yechimini kutayotgan bir qator muammolar borki, ularni bosqichma-bosqich hal etish kelajakda ushbu sohani mintaqa iqtisodiyotining yetakchi tarmog‘iga aylantirishga xizmat qiladi. Chunonchi, Samarqand turizmini yuksaltirishda sayyohlar ayirboshlashni, turizm bozorini yaxshi yo‘lga qo‘yish eng muhim muammolardan hisoblanadi. Buxoro - Qizilqum turistik rayoni respublikamizning asosiy turizm markazlaridan hisoblanadi. Bu rayonga Buxoro va Navoiy viloyatlari kiradi. Turistik resurslarga eng boy shahar bu Buxoro shahridir. Shahar o‘zining 170 tadan ortiq bebaho, takrorlanmas tarixiy arxitektura yodgorliklari bilan jahonga mashhur. Hozirgi kunda shaharning umumiy maydoni 710 gektardan ortiq bo‘lib

borgan sari go‘zallashib bormoqda va sayyohlar oqimining ko‘payishiga imkoniyat keng ochilmoqda. Shuni ta’kidlash joizki, Buxoro Markaziy Osiyoning boshqa shaharlaridan farqli o‘laroq u o‘zida takrorlanmas qadimiy sharqona shahar tuzilishi qiyofasini hanuzgacha saqlab kelmoqda. U O‘rta Osiyo me’morchiligining ming yillik tarixini o‘zida aks ettirgan chinakam yilnomadir. Shahardagi har bir tarixiy yodgorlik va obidalar o‘z sukunatida olis o‘tmish sirlarini saqlab qolgan. Buxoro shahri haqiqatda “Muzey shahar” maqomiga ega bo‘lib, u diqqatga sazovar tarixiy yodgorliklar va obidalarga juda boy hisoblanadi. Buxoroi sharifga tashrif buyuruvchi har bir xorijiy sayyoh o‘zini sayyohatini birinchi bo‘lib, shaharning eng muhim tarixiy yodgorliklaridan biri Ark-qa’lasidan boshlaydi. Ark-qa’la 2000 yillik tarixga ega. U sayyohlar qadami o‘zilmaydigan turistik obekt bo‘lib hisoblanadi. Hozirgi kunda mavjud bo‘lgan qurilish obektlari XVII asr oxiri va XX asr boshlarida qurilgan. Ark-qa’la shaharning g‘arbiy qismida qad ko‘targan. Uning umumiy maydoni 3,16 gektar bo‘lib, devorlarning uzunligi 790 metrdan ortadi. Ark-qa’la hududida juda katta binolar majmuasi joylashgan bo‘lib, ulardan biri Childuxtaron masjidi hanuzgacha saqlanib qolgan. Qa’lada sayyohlarning e’tiborini jalb qiladigan yana bir narsa-bu qadimgi zindondir. Hozirgi Ark-qa’la hududida Buxoro viloyati tarixiy o‘lkashunoslik muzeyi joylashgan. Qa’laning sharqiy qismi esa arxeologik yodgorlik sifatida saqlanib kelinmoqda. Minorai Kalon Buxoro shahrining ko‘rkidir. U Markaziy Osiyodagi mashhur arxitektura yodgorliklarining eng balandi (46.5 metr) salobatli va chiroyli minorasi bo‘lib, hisoblanadi. Minorai Kalon yaqin atrofida Kalon masjidi va Mir Arab madrasasi kabi arxitektura yodgorlik ansambli (Poy Kalon) joylashgan. U XVI asrga kelib qaytadan ta’mirlandi. Masjid binosida 208 ta ustunlar bo‘lib, umumiy maydoni bir gektardan ortadi. Bu masjid Markaziy Osiyodagi eng yirik inshoatlardan biri hisoblanib, Samarqanddagi Bibixonim masjididan keyin ikkinchi o‘rinda turadi.

Mir Arab madrasasi 1536 yilda qurilgan bo‘lib, Kalon masjidi bilan birga tutashib ketgan. Madrasa markaziy qismida Ubaydullaxon qabri, uning bosh qismida esa Mir Arab qabri joylashgan. Hozirgi kunda Mir Arab madrasasi hududida Buxoro diniy bilim yurti faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Shaharda xorijiy sayyohlar diqqatga sazovar joylardan yana biri-bu Ulug‘bek madrasasidir. U 1417 yilda qurilgan. Bu madrasa buyuk astronom olim Mirzo Ulug’bek nomi bilan chambarchas bog‘liq. Shaharda musulmon olamidagi eng ajoyib tarixiy yodgorliklaridan biri Ismoil Samoniy maqbarasi bo‘lib hisoblanadi. U shu kunga qadar juda yaxshi saqlanib, bizga yetib kelgan tarixiy obidalardan biridir. Bu bino o‘rta asrning ilk davri me’morchiligining eng yaxshi yutuqlarini o‘zida mujassamlashtirgan inshshotdir. Shaharda yana bir qator turistik obektlar borki, ular qatoriga Madorixon madrasasi (1566-1567 yillar), Abdullaxon madrasasi (1588-1590), Xo‘ja Zayniddin xonaqasi (shayx Zayniddin qabri), Chashma Ayub mavzoleyi (1330- 1385 yillar), Abdulazizxon madrasasi (1652 yil), Chor Minor madrasasi (1807 yil), Kulba Ko‘kaldosh madrasasi (1568-1569 yillar), Nodir Devonbegi madrasasi (1622 yil), Sayfiddin Buharzi mavzoleyi ( XV-XVI asrlar), Buyon Kulixon mavzoleyi (1358 yil), Magohi Attoriy masjidi (XII asr), Toki Zargaron zargarlik bozori rastlari ( XVI asr), Toki Telpak Furushon bosh kiyim (do‘ppi) bozori (XVI asr), Toki Sarrafon mayda-chuydalar (attorlik) bozori ( XVI asr), Magoki – Attaron masjidi (XII asr), Labi havuz ansambli (XVI-XVII asrlar), Ko‘kaldosh madrassasi (1622 yil) ni kiritish mumkin. Shu manzilgohlardan biri Buxoro xonining yozgi qarorgohi Sitorai Moxi- Xosadir . Bu qarorgoh Buxoro shahrining shimoliy-sharqiy qismida 4 km uzoqlikda joylashgan yozgi bog‘ saroy XIX asr oxiri va XX asr boshlarida barpo etilgan. Moxi-Xosa saroyi Sharqona va Yevropa uslubida qurilgan inshoat bo‘lib hisoblanadi. Ikkinchi muhim turistik obekt-bu Bahovuddin Naqshbandiy majmuasi bo‘lib, u shahardan chamasi 15 km uzoqlikda joylashgan. Bu majmua XVI asrda qurilgan. Shahar atrofidagi muhim tarixiy yodgorliklaridan Chor Bakr, Namozgoh masjidi, Varaxshon saroyi joylashgan.

Turistik rayondagi muhim xorijiy turistik obektlar qatoriga Qizilqum cho‘lini kiritish mumkin.U eng katta hududni egallab, viloyat turistik yo‘nalishidagi eng uzoq masofali (450 km) marshrut hisoblanadi. Bu marshrut Qizilqum cho‘li va Amudaryo qirg‘oqlari bo‘ylab o‘tadi. Uni avtomobil vositasida sayr qilib o‘tish o‘zgacha zavq beradi. Qizilqumda o‘simlik va hayvonat dunyosini asl holida saqlab qolish maqsadida Buxoro viloyati hududida Qizilqum davlat qo‘riqxonasi (1971 yil) tashkil etilgan. Viloyat hududida noyob ekzotik, yovvoyi hayvonlarni ko‘paytiradigan «Jayron» ekomarkazi Qorako‘l. Qoraqir-maydoni 300 kv.km; Dengizko‘l Vardanzi Davlat tabiat yodgorliklari kabi maskanlar ekoturizm yanada rivojlantirishga juda katta imkoniyatlar yaratadi. Mazkur sayyohlik obektlaridan biri Kogon va Qoraulbozor tumanlari hududida joylashgan. «Jayron» ekomarkazi bo‘lib u, noyob olachipor jayronlarni maxsus o‘rchitidigan ilmiy dargoh bo‘lib hisoblanadi. Bu obekt viloyat turizmida yangi marshrutlar ro‘yxatini kiritish lozim bo‘ladi. Janubiy turistik rayon ma’muriy jihatdan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridan iborat bo‘lib, tarixiy va tabiiy turistik resurslarga ega. Qashqadaryo viloyati o‘zining qadimiy shaharlariga ega. Qadimda yirik savdo va hunarmandchilik markazi hisoblangan Shahrisabz shahri Amir Temur qurdirgan Oqsaroy ansambli ko‘plab diniy ziyoratgohlarga boydir.Viloyat markazi hisoblanagan Qarshi bir necha arxitektura yodgorliklarga ega. Bular: Ko‘kgumbaz masjidi (1463y), Jome’ masjidi, Minorali Qo‘rg‘oncha, Xo‘ja Abdulaziz madrasasi, Qilichboy madrasasi, Zaxox – Moron shaharchasi harobalari va Qashqadaryo daryosi ustidan o‘tgan qadimiy ko‘prik kabilar. Mazkur shaharning 2006 yilda 2700 yillik yubileyi munosabati bilan yuqoridagi arxitektura obidalarning jozibadorligi yanada oshdi. Turistik rayonning yana bir qadimiy shaharlaridan biri Termizdir. Termiz shahri eramizdan oldingi II-I asrlarda Hindistonni Markaziy Osiyo orqali Yevropa bilan bog‘lovchi korvon yo‘llarining chorrahasida paydo bo‘lgan. Termiz yonida eramizdan oldingi III-II asrlarda Yunon – Baqtriya davlatiga tegishli turar joylar

topilgan. Qoratepada Budda madaniyatiga tegishli turli yodgorliklar, Fayoztepada Budda ibodatxonasi harobalari mavjudligi, bu joylarga sharqiy Osiyolik turistlarni jalb qilmoqda. Turistik rayon tabiiy – iqlimiy turistik resurslarga ham boy hisoblanadi. Mintaqaning tabiiy go‘zal va o‘ziga xos tabiati, relefi turizmni turli yo‘nalishlari rivojlantirish imkoni beradi. Ayniqsa, Hisor tog‘ining go‘zal manzarasi va undagi ko‘plab shifobaxsh buloq va chashmalar aholini dam olish va salomatligini tiklashda ahamiyati katta. Yana rayondagi alohida muhofaza qilinadigan hududlar hisoblangan Kitob geologik qo‘riqxognasi, Hisor, Surxondaryo, Payg‘ambarorol davlat qo‘riqxonalarida ekologik turizmni rivojlantirish imkoniyatlari mavjud. Shuningdek, bu mintaqada yashayotganxalqning o‘zoq o‘tmish an’analari, san’ati, madaniyati va urf – odatlari mahalliy hamda xorij turistlarini qiziqtirishi shubhasizdir. Qo‘yi Amudaryo turistik rayoni O‘zbekiston Respublikasining eng g‘arbiy qismida, ma’muriy jihatdan Xorazm viloyati va Qoraqalpog‘iston Respublikasidan iborat. U o‘zining madaniy – tarixiy obidalari, arxeologik yodgorliklari, hunarmandchiligi va san’atining o‘ziga xosligi, hamda tabiiy – rekreasiya resurslari bilan boshqa hududlardan ajralib turadi. Albatta bu turistik rayonning o‘zagini Xorazm vohasi tashkil etadi. Bu voha o‘zining qadimiy madaniyati, ilmu – fan va san’ati bilan mashhurdir. Bu o‘rinda Xiva shahri o‘zining qadimiy arxitektura yodgorliklari bilan yurtimizda alohida ajralib turadi. Xivada Ichan qal’a 2.5 km uzunlikdagi devorga, Ota darvoza, Shimoliy, Sharqiy, Janubiy, Buxoro va Toshdarvozalarga ega bo‘lib, chet el turistlarini o‘ziga jalb qiladi. Shaharda Pahlovon Mahmud maqbarasi (1835 y), Muhammad Aminxon madrasasi (1850- 1855y), Ko‘na Ark, Tosh hovli, Olloqulixon karvonsaroyi (1855 y) va boshqalar muhim turistik obektlardir. Shu kabi Qoraqalpog‘iston Respublikasida ham bir qancha turistik resurslarga ega. Xususan qadimiy shahar va qal’a harobalarini sayyohlik yo‘nalishlariga kiritish mumkin. Orol dengizi va uning fojiasi bilan qiziquvchilar uchun ekoturistik marshrutlarni yaratish hisobiga, bu mintaqada turizmni rivojlantirish

imkoniyatlarini yaratish mumkin. Boshqa rayonlardagi kabi bu turistik rayonda ham yuqorida qayd qilinagan resurslardan turizm maqsadida foydalanilmayapti. Shu o‘rinda bu mintaqani turistik jihatdan ilmiy o‘rganish, xizmat ko‘rsatish sohalarini takomillashtirish asosiy vazifa hisoblanadi. Yana shuni ta’kidlash lozimki, mintaqa turizm sohasini malakali kadrlar bilan ta’minlash ham muammoni yechimlaridan biridir. Jadval 10. Turistik rayonlarning turistik resurslari salohiyati Mintaqalar Turistik resurslar va obektlar Toshkent Ko‘kaldosh madrasasi, Kaffol Shoshiy maqbarasi, Hazrati Imom arxitektura majmuasi, Abulqosim madrasasi, Baroqxon madrasasi, Jome’ masjidi, Amir Temur muzeyi va xiyoboni, Mustaqillik maydoni, Xalqlar do‘stligi maydoni, Jasorat monumenti, Xasti Imom maydoni, Tilla Shayx masjidi, Xadra maydoni, So‘fi Ota maqbarasi. Samarqand Afrosiyob arxeologik majmuasi, Mirzo Ulug‘bek rasadxonasi, Shohi Zinda arxitektura majmuasi, Hazrati Hizr masjidi, Bibixonim masjidi, Ulug‘bek madrasasi, Sherdor madrasasi, Tillakori madrasasi, Ruhobod maqbarasi, Oqsaroy maqbarasi, Go‘ri Amir maqbarasi, Namozgoh masjidi, Ishratxona maqbarasi, Hoja Ahror majmuasi, Hoja Abdu Darun qabristoni Buxoro Ark, Bolo – Hovuz majmuasi, Ismoil Somoniy maqbarasi, Chashmai – Ayub, Abdulloxon madrasasi, Modari – Xon madrsasi, Masjidi Baland, Gavkushon majmuasi, Zayniddin Hoji xonaqosi, Poyi – Kalon majmuasi, Labi – Hovuz majmuasi, Ko‘kaldosh madrasasi, Nodir Devonbegi xonaqosi, Ulug‘bek madrasasi, Abdulazizxon madrasasi, Bolohovuz masjidi, Sayfiddin Boharziy maqbarasi, Bayonqulixon maqbarasi, Fayzobod xonaqosi, Chorminor madrasasi, Buxoro amirining Sitorai Mohi – xosa yozgi saroyi, Chor – Bakr majmuasi. Xorazm Ichan qal’a, Saidboy masjidi va madrasasi, Polvon Darvoza,

Olloqulixon madrasasi, Qutlug‘murod – inoq madrasasi, Olloqulixon Timi va Karvonsaroyi, Abdulloxon madrasasi, Anushxon masjidi va harami, Toshhovli, Oqmasjid, Juma masjidi va minorasi, Said Olovuddin maqbarasi, Muhammad Aminxon madrasasi, Kaltaminor, Ko‘na Ark, To‘ramurod minorasi, Sherniyozxon madrasasi, Bog‘landi masjidi, Arabxona madrasasi. Qashqadaryo Oqsaroy, Dorus – Saodat majmuasi, Hazrati Imom masjidi, Jahongir maqbarasi, Dor – ut – Tilovat arxitektura majmuasi, Ko‘k Gumbaz masjidi, Gumbazi Saidon, Shamsiddin Kulol maqbarasi. Surxondaryo Qirq – qiz saroyi, Termiz hukmdorlari saroyi, Hakim at Termiziy arxitektura majmuasi, Sulton – Saodat arxitektura majmuasi, Qoratepa ibodatxonasi, Fayoztepa ibodatxonasi. Farg‘ona Xudoyorxon saroyi, G‘ishtlik masjidi, Jome’ masjidi va minorasi, Mulkobod masjidi, Saida Ahmadhoji madrasasi, Chokar masjidi, Xo‘ja Magiz maqbarasi, Mullo Qirg‘iz madrasasi, Axsikent qadimiy shaharchasi. O‘zbekistonda ekoturistik rayonlashtirish O‘zbekiston ekologik turizmni (yekoturizm) rivojlantirishni keng imkoniyatlariga ega. Turizmni bu sohasini rivojlantirish uchun rayonlashtirishni amalga oshirish katta ahamiyatga ega. Ekologik turizm nuqtai nazardan ekoturistik rayonlashtirish – ma’lum bir hududni uning ekoturistik holati, imkoniyati va kelajak istiqbollariga ko‘ra ajratishdir. Yekoturistik rayonlashtirishning ilmiy asosi sifatida qo‘yidagi geoekologik tasnifiy belgilar olindi: - har bir tabiiy geografik kompleks qaytarilmas ekoturistik imkoniyatlarga, ya’ni regionallik xususiyatlariga ega; - ekoturistik obekt chegarasi doimo ham ma’muriy chegara to‘g‘ri kelavermaydi, ya’ni tabiiy geografik kompleks ta’sir doirasida turadi va

shuning uchun ham undan kompleks foydalanish imkoniyati ochib berilishi lozim. Tabiatga uyushtirilgan sayyohlik mohiyatida tabiatni muhofaza qilish, turistlarning ekologik ongi va madaniyatini ko‘tarish, buzilgan tabiat komplekslarini qayta tiklash masalalari turishi lozim; - ekoturistik rayonlarning iqtisodiy samaradorligini oshirish va uning jozibadorligini namoyon etish uchun ekoturstik marshurutlar, tarixiy, tabiiy, ma’naviy-ma’rifiy, diniy kabi turistik sayohatlar bilan birga olib borish imkoniyatlarini hisobga olish, ekoturistlarni milliy g‘oya ruhida tarbiyalash imkoniyatini yuzaga chiqarish va h.k. Yuqorida aytib o‘tilgan ilmiy prinsip va asoslarga binoan A.Nig‘matov va N.Shomuratovalar O‘zbekiston hududini 14 ta ekoturistik rayonga ajratgan.. I . Ustyurt ekoturistik rayoni . Ustyurt - O‘zbekistonning shimoliy-g‘arbi – Qoraqalpog‘istonda joylashgan plato (yer yuzasi kam parchalangan yassi tekislik). Uning maydoni juda katta (200 ming km 2 ), yo‘llari asfalsiz, o‘nqir-cho‘nqir yo‘llardan iborat bo‘lgani uchun ham ekoturistik marshurutlar “djip ” rusumdagi mashinalar, samolyot yoki vertolyotlarda olib borilgani maqul. Ustyurtning sayyohlarni o‘ziga jalb qiladigan ekoturistik obektlariga : - “chink”- dunyoda eng katta va yagona 60-150 metrlik tik qoyali jarlar bilan o‘ralgan plato, doimiy oqar suvlarga ega bo‘lmagan, lekin yer osti suvlariga ega supasimon tekisligi; - davolash xususiyatiga ega bo‘lgan juda katta (1000 km 2 ) tuzli Borsakelmas sho‘rxoki. Unda o‘simlik dunyosi deyarli yo‘q. Osh tuzi va balchiqli tuzning qatlami 16-27,5 m gacha boradi. Yangi ochilgan Qo‘ng‘irot soda zavodi aynan Borsakelmas tuzlari hisobiga qurilgan ; - neolit davridan qolgan “ustyurt makoni”. Unda 60 yaqin qadimiy odamlar yashagan tabiiy obektlar aniqlangan. Ularning ichida ham tarixiy ham ekoturistik ahamiyatga moyili “Tempa” makoni bo‘lib, undan arxeolog S.P. Tolstov boshchiligidagi Xorazm ekspedisiyasi 1300 dan ortiq chaqmoqtosh qurollari topilgan.

II.Orol va Orolbo‘yi rayoni ekologik inqirozli ekoturistik hudud bo‘lgani uchun ham unda yuzaga kelgan ekologik inqiroz holati asosiy ekoturistik obekt bo‘lib hisoblanadi. Ekoturistik marshurutlar bir paytning o‘zida ham Orolning qurilgan, ham uning ta’sirida turgan Orol atrofi hududlarini qamrab olishi zarur. Ekoturlar nafaqat trekking (piyoda) yoki tuya va otlarda, balki samolyot va vertalyotlar orqali ham amalga oshirish lozim. Zero u masofadan turib katta va tekis maydonni yuqoridan turib vizual kuzatish imkoniyatini beradi. Orol dengizining shimoliy g‘arbiy qismida joylashgan va kundan kunga kattalashib borayotgan Borsakelmas oroli insonlarni atrof tabiiy muhitga salbiy ta’sirini aks ettiruvchi ekoturistik obektdir. Unda Qozog‘iston Respublikasi Borsakelmas qo‘riqxonasi tashkil qilgan. III.Amudaryo rayoni. Amudaryoning o‘zaniga yaqin har ikkala sohillarida to‘qayzorlar mavjud bo‘lib, ular ekoturlar uchun juda qiziqarli noyob landshaft ko‘rinishlardan bo‘lib hisoblanadi. Quyi Amudaryoning o‘ng sohilida to‘qay langshaftidagi qushlar va hayvonlarni muhofaza qilish uchun Badayto‘qay qo‘riqxonasi tashkil etilgan. Unga ma’rifiy-ma’naviy maqsadda tashrif buyurishni uyushtirish mumkin. Ornitafaunani saqlash uchun Xorazm buyurtmaxonasi tashkil etilgan. Bulardan tashqari Qizilqumning g‘arbiy qismida, Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida, kembriy va kembriygacha burmalangan tog‘ jinslari ochilmalaridan iborat, balandligi 485 metrlik Sulton Uvays tog‘lariga ekoturlar uyushtirish mumkin. Amudaryo rayonida O‘zbekistonning ko‘hna shaharlaridan biri Xorazm joylashgan. Xorazmdagi arxitektura yodgorliklari tarixiy turizm markazlaridan biri hisoblanadi. Ekoturlarni tarixiy turlar bilan kompleks olib borish tavsiya etiladi. IV . Qizilqum rayoni cheksiz qumliklardan iborat bo‘lsada, lekin boy o‘simlik va hayvonot olamiga ega. Bu yerda eolrelef shakllari – qum marzalari, do‘ng qumliklar faqatgina shu yerga xos bo‘lgan go‘zal tabiat manzaralariga ega. U “sahro kemasi” — tuyalarda ekuskursiyalar uyushtirish ekzotik turizmni eslatadi. 1971 yilda tashkil etilgan va 10.3 mingga maydonda joylashgan Qizilqum davlat qo‘riqxonasida to‘qay va cho‘l landshafiga xos bulgan o‘simlik va xayvonlarni muhofaza etadi. Ekoturistik obektlardan biri bulgan qo‘riqxonada buxoro bo‘g‘usi

(xongul), tung‘iz, qirgovul, echkemar, jayron, qum charxiloni, turkiston kobrasini va xattoki, Prajivalskiy otlari saqlanadi. Ko‘rkam tabiat o‘rtasidagi ovullarda mehmon bo‘lib, yulduzli osmon ostida kechani o‘tkazish sayyohlarga zavq bag‘ishlaydi. Kizilqumda bahor oylarida kishilarga estetik zavq berib, xordiq chiqaradigan chiroyli gulli o‘simliklar – lola, chuchmoma, eremurus, lolaqizg‘aldoq, boychechak kabilar o‘zgacha go‘zallik kasb etadi. Qizilq um rayoni yilning barcha fasllarida ajoyibdir. Tuyalar karvoni esa unga yanayam ekzotik tus beradi, hamda uni jozibadorligini ortiradi. V.Nurota rayoni o‘zining ajoyib tabiat manzaralari, tari xiy arxitektura yodgorliklari bi lan kishilarni maftun etadi. 1975 yilda tashkil etilgan va maydoni 17,8 ming ga bo‘lgan Nurota tog‘ yong‘oqzor - meva qo‘riqxonasi mavjud. Bu qo‘riqxonaga "Yekosan" qoshidagi "Yekosantur" firmasi tomonidan ko‘plab marshrutlar uyushtirilgan. Oqtog‘ning janubiy yon bag‘rida joylashgan shamol tasirida tebranib turuvchi bahaybat harsang toshli «Samjigumon», «Koriz qoldiqlari» kabi tabiat yodgorligi ekoturizmning mo‘him obektlaridan bo‘lib hisoblanadi. Nurota tog‘ oldida joylashgan "Chashma bo‘log‘i" ko‘p asrlardan buyon Nurota shahri va uning atrofidagi qishloqlarni suv bilan taminlash bilan bir qatorda diniy ziyoratgohdir. Buloq yakinida "Chilistun" masjidi, Madrasa, Abul Xasan Nuriy maqbarasi va qalasi joylashgan Chashmadagi baliqlar ilohiy hisoblanadi. Baliqdan taralayotan nur inson nigohini lol qoldiradi. Qoratog‘ tizmasiniig janubiy yon bag‘rida «Sarmish darasi»dagi qoyalarda avlodlarimizning hayoti va madaniyatini aks ettiruvchi lavhalar, rasmlar ishlangan. Janubiy Nurota tizmasida uzunligi 110 m, absolyut balandligi 1060 m, maydoni 163 m 2 keladigan "Maydon karst g‘ori", Shimoliy Nurota tizmasidagi uzunligi 130 m, absolyut balandligi 1100 m. maydoni 70 m 2 keladigan «Xonaixudo karst g‘or»da speleoturizmni rivojlantirish mumnin. Bulardan ta shkari, XI asrda bunyod etilgan va XVIII asr boshlarigacha turgan "Rabot Malik karvonsaroyi» sayyohlarning tuxtash joyi, shuningdek savdogarlarning savdo qilish joyi bo‘lgan.

Rabot Malik yonida ming yillik tarixga ega bo‘lan madaniyat yodgorligi - sardoba uchraydi. Yer ichiga 12 m. botirilan sardobada butun yoz buyi muzdek va toza suv saqlangan. VI.Zarafshon rayonida Za rafshon daryolari qayirlarida joylashgan tuqay landshafti, undagi o‘simlik va hayvonot dunyosini mu hofaza qilish uchun tashkillashtrilgan "Zarafshon qo‘rikxonasi" mavjud. Buxoro viloyatinint Shofrikon o‘rmon xujaligi x,ududida joylashgan qum cho‘l landshafti, u yerdagi o‘simliklar va hayvonlar hamda ta rixiy yodgorlik (Vardanza shahar harobalari) davlatning alohida etibori bilan qo‘rikdanadi. "Var danza qo‘riqxonasi", "To‘dakul flora va faunasini boyitish buyurtmaxonasi", Qoravulbozor xo‘jaligida joylashgan "Jayron- yekomarkazi", suv va botqoqqa moslashgan qushlarni kupaytiruvchi "Dengizkul buyurtmaxonasi", Zarafshon tog‘ tizimlaridagi Omonquton va Temurlang karst g‘orlari kabilar. Zarafshon ekoturistik rayonda O‘zbekistonning qadimgi shaharlari Samarqand va Buxoro joylashganligi tufayli ham ekoturlar yakuni tarixiy-diniy arxitektura yodgorliklariga qilinadigan safarlar bilan olib borilishi maqsadga muvofikdir. VII. Aydarko‘l rayonidagi ko‘llar tizimining paydo bo‘lishi bevosita Mirzacho‘lning o‘zlashtirilishi bilan bog‘likdir. Sizot suvlari hamda zovur-drenaj suvlarining Aydarko‘l botig‘i tomon harakatlanishi natijasida botikdagi Tuzkon ko‘lining kengayishi Arnasoy hamda Aydarko‘l ko‘llarining paydo bo‘lishiga olib keladi. Botiqdagi keyingi dinamik o‘zgarishlar Chordara suv omboridagi (1969) ortikcha suvlarning tashlanishi bilan bog‘liq. Bu suvlarning to‘planishi natijasida Arnasoy ko‘llari birlashib yagona Aydarko‘llar tizimini va undagi faunani boyitib beruvchi "Arnasoy buyurtmaxonasi"ni tashkil etilishiga olib keldi. VIII. Sirdaryo rayoni Sirdaryo o‘zanidagi tuqayzorlari bilan ajralib turadi. Sirdaryoning ba’zi joylarida doimiy yoki mavsumiy orolchalar mavjud bo‘lib, unda juda ko‘p qushlar yig‘iladi va manzarali ekoturistik obekt bo‘lib hisoblaniladi. IX. Chirchiq - Ohangaron tog‘li ekoturistik rayonda xalqaro ekologik rezervat joylashgani uchun ham uning xuquqiy maqomi tabiatga ara-lashmaslik

prinsipiga moslashgirilishi lozim. Undagi ekoturistik sayohatda vertolyot va samolyotlardan foydalanishga ruxsat berilmaydi. Ekoturlar oldindan belgilab berilgan kichik yo‘lakchalar orkali, kam sonli turistik guruhchalarga bo‘lingan tarzda, yilning hayvonot olamini urchimaydigan va ko‘paymaydigan davrlarida piyoda va otlarda aylanish maqsadga muvofikdir. Mazkur ekoturistik marshrutlarda mahalliy aholining xizmatidan atroflicha foydalanish ularni noekologik yo’naltirilgan turmush tarzini ijobiy tomonlarga o’zgartiradi. X. Fargona rayoni ekoturizmni rivojlantirishda muhim ahamiyatga kasb etadi. Chunki undagi landshaftlarining turli-tumanligi markazdagi cho’llardan tortib, to maftunkor tog’ cho’qqilari barchani o’ziga jalb etadi. Tog’lardagi tez oqar va ba’zida kechuv qiyin bo’lgan daralarda raftlarda oqish (rafting), Janubiy Farg’onadagi balan dligi 10 m keladigan, dam olayotgan tuyalarni eslatuvchi ekzotik re lef shakillariga hamda «Yozyovon davlat tabiat yodgorligi»dagi ajoy ib tabiiy qum massivi (1994 yilda tashkil etilgan va maydoni 1,9 ming ga) piyoda turlar uyushtirish mumkin. Koksu vodiysida 120 yil avval vujudga kelgan, oq, kulrang qoyalar bilan uralgan toza, muzdek suvli ko’k va yashil ko’llar ham ekoturizm obektidir. Farg’ona vodiysida milliy hunarmandchilik juda ham rivojlanganligi tufayli uni ekoturizm bilan o’ygunlikda olib borish mum kin. Rishtonda avloddan-avlodga o’tib keluvchi kulolchilik san’ati, Chustda do’ppiduzlik, pichoqchilik va temirchilik, Marg’ilonda atlas to‘kish kabi milliy hunarmandchilik asrlar davomida taraqqiy etib kelmokda. XI. Turkiston rayonida ekoturlarni alohida muhofaza etiladigan hududlarda uyushtirish maqsadga muvofiqdir. Chunki bu rayonda Turkiston tizmasining shimoliy yonbag’rida 1959 yilda tashkil etil gan, absolyut balandligi 1760-3500 m. umumiy maydoni 21735 ga bo’lgan "Zomin davlat qo’riqxonasi". May doni 24110 ga bo’lgan noyob tog’-archa ekosistemalarini tiklash va rek reasiya maqsadlarida foydalanish uchun 1978 yilda tashkil etilgan "Zo min milliy bog’i" mavjud. XII. Qashqadaryo rayoni O’zbekistonning janubiy qismida joy lashgan bo’lib, u cho’l, dasht, tog’oldi va tog’li xududlardan iborat. Bu rayonda yoz va

bahor oylarida cho’l va dashtlarda, yilning barcha fasllarida esa tog’ oldi va tog’li hududlariga ekoturlar uyushtirish mumkin. Qashqadaryo rayonida 1979 yilda tashkil etilgan, 3938 ga maydonga ega bo’lgan, MDH davlatlari ichida yagona - "Kitob davlat geologiya qo’riqxonasi", 1992 yilda tashkil etilgan "Muborak buyurtmaxonasi", 1992 yilda tashkil etilgan "Sechenko‘l buyurtmaxonasi" mavjud. Qashqadaryo rayonida ekoturizmni tarixiy, diniy turizm bilan birgalikda olib borish uchun birqancha arxitektura yodgorliklari va diniy qadamjoylar mavjud. XIII.Hisor rayonida 1983 yilda tashkil toptan O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv vazirligiga qarashli, absolyut balandli gi 1150-4349 m. bo’lgan, 870 xil o’simlik, 140 xil hayvonot olamiga ega, maydoni 80,9 ming ga bo‘lgan Hisor davlat qo‘riqxonasi mavjud. Bu rayonda ekoturlarni mahalliy aholining madaniyatini aks etgi ruvchi "Boysun" etnografik-folklor ansambli chiqishlari bilan uy g’unlikda olib borish sayohlarni o’ziga ko’proq jalb qilish imkoniyatini beradi. XIV. Surxondaryo rayonida Kuhitang tog’li hududda 1987 yil tashkil etilgan 53,7 ming ga maydonda 800 xil o‘simlik va 290 ta qush hamda 20 dan ortiq hayvon turlarini muhofaza qilishga yo‘naltiril gan "Surxon davlat qo‘riqxonasi" mavjud. Surxondaryo rayoni Respublikamizning o‘ziga xos rayonlaridan biri hisoblanib, bu yerda quruq subtropik iqlim mintaqasi hukmron. Shuning uchun ham yilning ko‘p oy larida ekoturlar uyushtirish imkoniyati bor. Xulosa qilib aytganda, ekoturi stik rayonlashtirishni joyning geoekologik xususiyatlaridan kelib chikkan tarzda amalga oshirish tabi at va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni uyg‘unlashtirishga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.«O`zbekistonda turizmni rivojlantirishning 2005 yilgacha bo`lgan davlat dasturi», O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 15.01999 yildagi UP-2286 farmoni. 2. O`zbekiston Respublikasining «Turizm to`g`risidagi qonuni». Xalq so`zi gazetasi 109.1999. 3. Александров А.Ю. Международный туризм. Уч. пособие для вузов.- М.: Аспект Пресс, 2000 Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004 5 . Лицензирование и сертификацие в туризме. Учебное пособие Дехтярь Г.М.: Финансы и статистика, 2003 г. 6 . Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме.2000

Похожие

Tabiiy geografik rayonlashtirish

O'zbekistonni tabiiy geografik rayonlashtirish

Farg’ona turistik mintaqasi

Samarqand turistik mintaqasi

Osiyo turistik markazlari