O`zbekiston paxta tolasining sifati haqida - География - Рефераты

O`zbekiston paxta tolasining sifati haqida

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

77.74609375 KB

O`zbekiston paxta tolasining sifati haqida G`o`za o`simligi mahsuli bo`lgan paxta – jahonda tolasini yigirish uchun imkoniyatga ega bo`lgan ekin hisoblanib, uning paxtachilikda tolasi asosiy xom ashyo sifatida foydalaniladi. Bunda paxta ishlab chiqaruvchining maqsadi – birlikdagi maydondan yuqori miqdorda g`o`za tolasini olishdir. Butun dunyoda g`o`za hosildorligi – paxta tolasining chiqishi bilan MDH mamlakatlarida esa shu jumladan, O`zbekistonda ham chigitli paxta xom ashyosi yig`ib terib olingan miqdori bilan baholanadi. Mazkur maqolada Toshkent, Sirdaryo, Jizzax viloyatlari bo`yicha keyingi besh yillikda (2002-2006 yy.) g`o`zaning hosildorligi va yalpi hosillarini respublikadagi o`rtacha hosildorlik bilan solishtirib nisbatan tahlil qiladigan bo`lsak, g`o`za maydoni 7,8, 8,2, 7,3%, yalpi hosili 7,6, 5,7, 6,4%, hosildorlik manfiy -3, -29,4, va -13,5 foizlarni tashkil etdi. Demak, ko`rib chiqilayotgan uchta viloyat alohida olib qaraganda va O`zR xududi bo`yicha o`rtacha xosildorlikdan orqada ekanligi ma`lum bo`ldi. Buning uchun uch viloyat hududida paxtachilikka ahamiyatni qaratish, ilmiy izlanishlarni olib borish va agrometeorologik xizmatni anada takomillashtirish zarur bo`ladi. Kelajakda bu viloyatlardagi paxta xosilini, ayniqsa paxta tolasini yetakchi mamlakatlar darajasiga olib chiqishni ilmiy asoslab berish lozim. Hozirgi vaqtda dunyo bo`yicha 90 ga yaqin mamlakatlarda paxta yetishtiriladi. 1-jadvalda asosiy g`o`za ekuvchi davlatlarda paxta tolasi hosildorligiga oid ma`lumot keltirildi [3]. Bu jadvaldan turli mamlakat tola hosildorligini qandayligini taqqoslash mumkin.

Jadval G`o`za ekuvchi asosiy davlatlardagi paxta tolasi hosildorligi (kg/ga) Давлатлар Йиллар 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Австралия 1595 1800 1663 1888 2080 1833 А Қ Ш 708 790 746 818 958 911 Аргентина 429 396 427 449 393 422 Бразилия 1101 1024 1152 1191 1096 1149 Греция 1081 1111 1052 918 1045 1074 Миср 898 996 944 919 945 887 Мали 493 487 428 506 449 464 Покистон 610 580 607 546 771 657 Сирия 1351 1406 1318 1415 1489 1463 Туркия 1198 1249 1300 1257 1291 1279 Хитой 1089 1102 1176 950 1110 1046 Ҳиндистон 278 307 301 386 460 445 Ma`lumki, g`o`za navi, odatda, tuproq va agrometeorologik sharoitlariga moslashib mo`l hosil beradi. Hozirgi zamon paxtachiligi intensiv tipdagi navlarga yuqori talablar qo`ymoqda; navlar yuqori potensial mahsuldorlikka ega, tezpishar, kasallik va zararkunandalarga chidamli, mexanizatsiya bilan parvarishlashga va hosilni terib olishga moslashgan bo`lishi, tola chiqimi, moyilligi yuqori bo`lishi kerak. Chigit qobig`ida rivojlanib boradigan paxta tolasi urug`kurtak po`stidagi bo`yiga o`sib ketgan hujayradir (hujayra-tola). Tola yetilib borgan sayin, uning devorlari qalinlashadi va bo`yiga cho`ziladi, kanali esa juda qisilib, yassilangan shaklga kirib qoladi. Tola kanalining katta-kichikligi g`o`zaning tur va nav xususiyatlariga, shuningdek, agrotexnika shart-sharoitlariga bog`liq, chunki g`o`za parvarishi sellyuloza to`planib borishiga ta`sir ko`rsatadi. Hozir ekiladigan g`o`za navlarida har bir chigitda hosil bo`ladigan tola soni 10-15 ming va undan ham ko`proq. Paxta tolasi sifatining 3 darajasi mavjud: tur, nav va sinf [1, 4, 5]. Paxta tolasining turini g`o`zaning aytarli darajada nasliy xususiyatlari belgilaydigan ko`rsatkichlari – shtampel uzunligi, chiziqli zichligi va uzilish

nagruzkasi tavsiflaydi. Jami paxta tolasining 9 turi aniqlangan. Ulardan 5 tasi – uzun tolali, 4 tasi – o`rta tolali. Paxta tolasining navini uning rangi va yetilganligi belgilaydi. Paxta tolasining 5 ta navi belgilangan. Navlar o`zbek tilida tartib sonlari bilan nomlanadi: birinchi, ikkinchi, uchinchi, to`rtinchi, beshinchi. birinchi navi tabiiy sharoitlar oqibatida shikastlanmagan me`yorida yetilgan paxtaga beriladi. Qolgan navlar dog`lar mavjudligi, tola tashqi ko`rinishi va uning yetilgani yomonlashgani bilan farqlanadi. Paxta tolasining sinfi uning ifloslanganlik darajasini belgilaydi. oliy, yaxshi, o`rta, oddiy, iflos sinflari mavjud. Har bir sinf uchun ifloslikning chegaraviy me`yori belgilangan. Paxta tolasining sinov tizimi bir necha variantlarni ko`zlaydi. sifat markazi namunalari asosidagi variant hozirda eksportda asosiy hisoblanadi. sifat O`zbekistonda paxta tolasining sertifikatlashning qonuniy asoslangan markazi hisoblanadi. sifatning mintaqaviy laboratoriyalari respublikaning har bir viloyatida bor. Paxta tolasi sinovi natijalariga ko`ra muvofiqlik sertifikati deb nomlangan tola sifati to`g`risidagi maxsus hujjat beriladi. Sertifikat respublika chegarasi orqali paxta tolasi eksportida majburiy hujjat hisoblanadi. Dunyodagi barcha paxtachilik bilan shug`ullanuvchi mutaxassislar o`zbek paxta tolasini sertifikatlash tizimi o`zgartirilganligi va sifatini baholovchi O`zbekistonda “Sifat” markazi xalqaro tamoyillarga asoslangan HVI bazasida tolani tasniflashning rivojlangan tizimiga ega ekanligini bozor iqtisodidan kelib chiqan holda tan olganlar Paxta tolasini sifatini baholashda mikroneyr ko`rsatkichidan foydaniladi. Baholash shkalasi quyidagicha: 3,0 dan kam bo`lsa tola juda ingichka; 3,0 dan 3,9 gacha – ingichka; 4,0 dan 4,9 gacha-o`rtacha; 5,0 dan 5,9 gacha - dag`al. G`o`za ko`sagini ichidagi paxta tolasining o`sish muddati o`simlik gullagandan so`ng 30-35 kun davom etadi. Bu davrda agrometeorologik sharoit muhim rol o`ynaydi. O`rtacha havo haroratining sutkalik miqdori 25-27(S bo`lsa 15-20 kun davomida tola jadal suratlar bilan o`sadi. Aksincha, ob-havo past kelsa,

ya`ni havoning harorati 21-23(S bo`lsa, tolani o`sish davri 20-23 kunni tashkil etadi. Tolaning o`sish davri g`o`zaning naviga qarab, agar tezpishar bo`lsa 23 kunni, o`rtapishar - 28-28 kunni va kechpishari - 30-40 kunni tashkil etadi. Shubhasiz, tolaning o`sishi va uning sifati iqlim va ob-havoga bog`liqdir. Hisoblar O`zbekiston hududida g`o`zaning tolasi bir foizga oshirilsa, qo`shimcha 11-12 ming tonna tola olish mumkinligini ko`rsatdi. Respublikada paxta ishlab chiqarish hajmini saqlagan holda taxminan 15-16 ming. ga g`o`za maydonini kamaytirish bir foizga tolani chiqishini ko`paytirish hisobiga amalga oshirish mumkin. Paxtachilikni bundan keyin ham rivojlantirish maqsadida yuqori hosilli, ertapishar, kasalliklarga chidamli, istiqbolli g`o`za navlarini joylashtirishda mintaqaning iqlim va ob-havo sharoitlarini optimal hisobga oladigan yangi sxemalarini yaratishga e`tiborni qaratish lozim. Paxtachilik rivojlanishini - yuqori potensial mahsuldorlikka ega va yuqori tabiiy xususiyatli tolali g`o`zaning yangi navlarini yaratishsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. O`zbekiston olimlarining mehnati natijasida so`ngi 60 yil ichida g`o`za xom ashyosi tolasining uzunligi 27,0 mm dan 33-34 mm gacha ortdi. Tolaning chiqishi 5-6 foizga o`sdi, metrik raqami ortdi, g`o`za ko`saklarining yirikligi 4,5 gr. dan 6,5-7 gr. gacha oshdi. Hozirgi paytda respublikada 20 ta g`o`za navi rayonlashtirilgan. Ularning ko`pi viltga chidamliligi, tolasining uzunligi va mustahkamligi kabi qator ijobiy xususiyatlarga ega. Tola sifatini oshirish ishida g`o`za navlarining tez yetilishi katta ahamiyatga ega. O`rta tolali g`o`zaning so`ngi yillarda rayonlashtirilgan 20 ta navida yetilish muddatlari 10-15 kunga qisqaradi. Yangi yaratilgan istiqbolli navlar bundan ham yuqori erta yetiluvchanlikka ega. G`o`za navlari ko`pincha o`z qimmatli sifatlarini noto`g`ri yetishtirish, o`stirish texnologiyasini buzish natijasida yo`qotadi. Paxta tolasi texnologik xususiyatlariga ko`pincha namlikning yetishmasligi ta`sir etadi. Paxta yetishtirishning yana muhim shartlaridan biri serhosil, zararkunanda va kasalliklarga chidamli, tolasi to`qimachilik sanoati va xorijlik xaridorlar talablariga

to`liq javob beradigan navni tanlab ekishdir. Ammo serhosil, hashoratlarga chidamli, tezpishar, mashinada terishga qulay va sifatli tola beradigan navlar yetarli emas. Respublikamiz olimlari keyingi yillarda xo`jalik uchun qimmatli, sifat belgilari bo`yicha chet mamlakatlar navlaridan qolishmaydigan, ertapishar, mo`l hosil beradigan navlarni yaratdilar. Ularga agrometeorologik ko`rsatkichlar topish kerak Ko`pchilikka ma`lumki, Rossiya, Bangladesh, Xitoy mamlakatlarning to`qimachilik sanoati O`zbekiston paxtachiligi bilan bog`liqdir. O`zbekiston Respublikasi paxtachilik-ning ayrim sohalarida muayyan dunyoviy yutuqlarga erishgan. Tabiiyki g`o`za o`simligini mahsuloti bo`lmish paxta asosan ochiq yerlarda turli iqlim va ob-havo sharoitida yaratiladi. Shuning uchun ham kelajakda “Iqlim-ob-havo-paxta tolasining sifati” tizimida tadqiqotlar olib borilishi hozirgi zamonning talabidir.

Adabiyotlar : 1. Ganiyev E. Xlopok v Uzbekistane // Uzbekistan 2000. Cotton Outlook. Special Feature. – Tashkent, 2000. – S. 3-5. 2. Paxtadan mo`l hosil yetishtirish omillari (tavsiyanoma) Nazarov R.S., Nurmatov Sh. va b. ( Toshkent, 2003. - 40 b. 3. Abdullayev A.K., Nazarov R.S., Xolbayev G.X. Proizvodstvo xlopkovogo volokna v razlichnix stranax mira - Tashkent, NIGMI, 2006. –269 s. 5. Cotton Outlook. Special Feature. International Cotton and Textile Conference Tashkent 24-25 may 2005. – Tashkent, 2005. ( 90 p. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

O`zbekiston tuproqlari

|O`zbekiston ichki suvlari

O`zbekiston geologik tuzilishi

O`zbekiston ichki suvlari

O`zbekiston tabiatini muhofaza qilish