O`zbekiston landshaftlari va tabiiy yodgorliklarini muhofaza qilish. Qo`riqxonalar - География - Рефераты

O`zbekiston landshaftlari va tabiiy yodgorliklarini muhofaza qilish. Qo`riqxonalar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

88.5 KB

O`zbekiston landshaftlari va tabiiy yodgorliklarini muhofaza qilish. Qo`riqxonalar Reja: 1. O`zbekiston landshaftlari va tabiiy yodgorliklarini muxofaza kilish 2. Quriqxonalar 3. O`zbekiston tabiiy boyliklarini muhofaza qilish

Landshaft komponentlari inson yashaydigan aniq (konkret) muhit hisoblanib, uni har qanday ko`ngilsiz va nooqilona o`zgirishlar hamda ifloslanishlardan muhofaza qilish zarur. L.andshaftlarni muhofaza qilish deganda, biz uning unsurlarini iloji boricha toza saqlash, undagi muvozanatning buzilshiga yo`l qo`ymaslik, tabiatning ajoyib joylarini tabiiy xolicha saqlab qolish kabilarni tushunamiz. Landshaft va uning unsurlarini turli shakllarda muhofaza qilish mumkin: landshaftning butun unsurlarini to`la-to`kis mudofaza qilish; landshaftning ayrim va ajoyib, diqqatga sazovor joylarini muhofaza qilish. Landshaftning butun unsurlarini muhofaza qilishda qo`riqxonalarning ahamiyati katta. Qo`riqxonalar bu tabiat etaloni bo`lib, jumhuriyat tabiatini muhofaza qilishida quyidagi vazifalarni bajaradi: II. Jumhuriyatimizning ma`lum bir qismi yoki geografik pona tabiatining barcha unsurlari namunasi tabiiy holicha kelajak avlod uchun saqlab qolinadi. Qo`riqxona — tabiati yaxshi saqlangan joy hisoblanib, unda tabiiy hududiy komplekslarning rivojlanish qonuniyatini, o`zaro aloqasini, organizm bilan muhit o`rtasidagi munosabatlar ilmiy jihatdan o`rganiladigan tabiiy laboratoriyadir. Soni va turi kamayib borayotgan o`simlik va hayvonlarni parvarish qilib, ko`paytirib, muhofazasi bilan shug`ullanadi. Qo`riqxonalar orqali tayiatning ajoyvb joylari keng omma orasida namoyon etiladi va tabiatni muhofaza qilish zarurligi targ`ibot qilinadi. O`zbekiston hududida to`qay, cho`l va tog` landshaft uvsurlarini: muhofaza qilish va u yyerdagi tabiat unsurlarini, xususan o`simlik hayvonlarning hayotini chuqur o`rganish, ko`paytirish maqsadida 10 ta qo`riqxona tashkil etilgan. Bu qo`riqxonalar haqidagi ma`lumotlar ilovadagi 9 jadvalda berilgan. Jumhuriyat landshaftlarini muhofaza qilishda yana xalq bog`lari, buyurtmalar va parvarishxonalarning ham ahamiyati kattadir. O`zbekistonda hozircha Zomin va Ugom Chotqol xalq bog`i mavjud. Jumhuriyat buyurtmalari, xalq parki va parvarishxonalar haqidagi ma`lumotlar ham ilovadagi jadvalda berilgan. O`zbekistondagi buyurtmalarning asosiy vazifasi noyob o`simlik, hayvon turlarini yoki ajoyib tabiatli joylarni yo`q bo`lib ketishidan asraydi, o`simlik va

hayvonlarning ko`payishi uchun sharoit yaratadi. Buyurtmalar o`zining xususiyatiga ko`ra vaqtnncha va doimiy bo`lishi mumkin. O`zbekiston landshaftining ajoyib, diqqatga sazovor joylarini saqlab qolishda tabiat yodgorliklarini muhofaza ostiga olish juda muhim ahamiyatga ega. Chunki ilmiy, madaniy, tarixiy va estetik jihatidan qimmatli, ajoyib, noyob tabiatli joylarni muhofaza qilib, saqlab qolish uchun katta maydonni egallovchi qo`riqxona va buyurtmalar barpo etish shart emas. Ularni maydoni juda kichik bo`lgan «tabiat yodgorliklari» sifatida saqlab qolib, muhofaza qilish mumkin. Tabiat yodgorliklari deganda biz g`orlarni, karstlarni, sharshara va shovvalarni, ajoyib buloq, jilg`a va soylarni, daralarni, koyali relef shakllarini, ochilib qolgan yotkiziqlarni, toshqotgan xayvonlarni va tabiatning boshqa ajoyib joylarini tushunamiz. O`zbekiston hududida 1000 ga yaqin tabiat yodgorliklari mavjud. Lekin ularning ko`pchiligi hisobga olinmaganligi oqibatida holati yomonlashib bormokda. Shu sababli zudlik bilan har bir qishloq, tuman, viloyat xududida mavjud bo`lgan tabiat yodgorliklarini nazorat ostiga olish zarur. Tabiat yodgorliklari xususiyatlariga qarab geologik,paleontologik, geografik, arxeologik va biologik turlarga bo`linadi. Geologik yodgorliklarga tabiatda ochilib qolgan tog` jinslari, karstlar, g`orlar, issiq suvli mineral buloqlar kabilar kiradi. O`zbekistondagi Qilsi (Qirqtog`da), Qorlug` (Qo`hitang tog`ida), Hazratidovut (Zirabuloq tog`ida), Amir Temir g`orlari, Zarafshbn tizmasidagi karstlar yaqqol misoldir. Paleontologik yyedgorliklarga toshga aylangan, lekin izlari yaxshi saqlangan o`simlik va, hayvon qoldiqlari uchraydigan joylar kiradi. Geografik yodgorliklari juda ko`p bo`lib, unga ajoyib qoyalar, sharshara va shovvalar, daralar, tanglar, ajoyib buloqlar, xushmanzara joylar kiradi. Bunga Ilono`tdi (Temurlang) darasi, Ko`ksuv daryosidagi sharshara, Nurota va Urgutdagi buloqlar, Surxondaryodagi Kelif SHerobod marzasi, Katta va Kichik Chimyon soyligi, Oqtosh soyligi va boshqalar kiradi. Biologik yodgorliklarga noyob, turi yo`qolib borayotgan o`simliklar, uzoq yil o`sayotgan daraxtlar, tik yon bag`irlarda

va qumlar orasida saqlanib qolgan o`simliklar va boshqalar kiradi. Biologik yodgorliklarga Surxondaryo viloyatiga qarashli Sayrob qishlog`idagi yoshi 960 yillik chinor, Boysundagi Chorchinor, Urgut qishlog`idagi yoki 1014 yillik Xo`ja Chor Chinor, Xo`jakentdagi buloq yonidagi chinor, Shofrikon atrofidagi saksovulzorlar misol bo`ladi. Arxeologik yodgorliklarga qadimgi manzilgoh joylar, qadimiy shahar qoldiqlari, sug`orish inshootlari, quduqlar, sardobalar, korizlar, bandlar kiradi. Bunga qadimiy Vardanzi, Varaxsha (Buxoro viloyatlarida), Afrosiyob xarobasi, Ko`hna Urganchdagi minora, Surxondaryo viloyatida saqlangan kadimiy yozuv va rasmlari bilan dunyoga mashhur bo`lgan Zarao`t kamir yodgorligi, Nurota yaqinida saklangan korizlar, cho`llardagi sardobalar, Oqchop soyligidagi Abdulla1bandim (suv ombori) qoldiqlari yaqqol misoldir. Lekin O`zbekiston tabiiyot yodgorliklarini hisobga olish borasidagi ishlar endi boshlandi, binobarin, bundan buyon jamochtchilik kuchi bilan tabiat yodgorliklarini hisobga olib, uni tarqalish xaritasini tuzib, himoya ostiga olish kerak. Shuningdek, ajoyib tabiat yodgorliklarini hisobga oluvchi O`zbekiston «Ko`k kitob»ini tuzish vaqti keldi. O`zbekiston tabiiy boyliklarini muhofaza qilish Tabiat va inson orasidagi munosabatlar azaldan hammani kiziqtirib kelayotgan eng muhim muammolardan biri xisoblapadi. Ayniqsa, sanoat va transportning tez o`sishi, aholining ko`payishi va urbanizao`iyasi, qishloq xo`jalik ishlab chiqarishning kimyolashtirish, yyerlarni betartib, rejasiz o`zlashtirish, suv boyliklaridan xo`jasizlarcha foydalanish bir tomondan jumhuriyat boyliklaridan ko`proq foydadanishga imkoniyat bersa, ikkinchi tomondan atrof-muhitga salbiy ta`sir etib, uning dastlabki tabiiy muvozanatini buzilishiga olib kelmoqda. Natijada jumhuriyat havo va suvi ifloslanmoqda, tuproq zroziyasi tezlashmoqda, o`simlik va hayvonlarning ba`zi turlari kamayib yoki yo`qolib ketmoqda, tabiiy yodgorliklar shikastlanmoqda. Binobarin, O`zbekiston tabiatini qo`riqlash masalasi

jumhuriyat uchun zarur bo`lgan tabiiy boyldklarni — tuproqni chroziyadan saqlash, o`simlik va xayvonot dunyosini muxofaza qilish, suv va havoni toza saqlash, xushmanzara joylarni va tabiatming ajoyib yodgorliklarini o`z holicha saqlash kabilarni o`z nchiga oladi. Agar atmosfera va suv boyliklari pokiza saqlanmasa, tuproqning eroziyaga uchrashi va ifloslanishiga chek qo`yilmasa, o`simlik va hayvon turlarini kamayib ketishining oldi olinmasa xalq xo`jaligi juda katta zarar ko`radi, aholi salomatligiga salbiy ta`sir etib, naslimiz buziladi, oqibat natijada o`lkamizni kelajak avlodga «qashshoqlashgan» holda meros kilib qoldiramiz. O`zbekistonda tabiiy boyliklardan foydalanish o`ziga xos xususiyatga ega. Chunki jumhuriyat aholisining 90% atrofidagisi vohalarda joylashgan. Buning ustiga O`zbekistonning asosiy shaharlari, qishloqlari, zavodfabrikalari, sug`oriladigan yyerlari, paxta dalalari ham vohalarda joylashgan natijada vohalar (Toshkent-Mirzacho`l, Farg`ona, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Quyi Amudaryo vohalari) sanoat, maishiy kommunal chiqindilari va kishloq xo`jalikda ishlatilgan kimyoviy moddalar bilan ifloslangan. O`zbekiston xududining katta qismini ishg`ol qilgan cho`l va tog`lari hozir tezkorlik bilan o`zlashtirilmoqda. Shu tufayli o`sha joylarda tabiatni muhofazasiga alohida e`tibor bermasak tabiat muvozanati buzilib, tabiiy boyliklarning holati smonlashib, ba`zi tabiat unsurlari kamyob bo`lib qoladi. Bunga ilgari O`zbekiston cho`llarida ko`p yashaydigan xongul, tog`larida galagala yashaydigan kakliklar, qir va tog`larda o`suvchi lolalarni noyob durga aylanib qolganligi yaqqol misoldir. O`zbekiston tabiati va tabiiy boyliklariga insonning ta`siri xilmaxil. Ularning eng muhimlari quyidagilar: dehqonchilik orqali; yaylovlarda mol boqish orqali; sanoat ishlab chiqarish orqadi; yangi kimyoviy moddalar yaratish orqali; urbanizao`iya orqali; har xil qurshishlar orqali; tabiiy resurslardan foydalanish orqali va tabiatdan rekrao`ion foydalanish orqali. Bu ta`sirlar oqibatida jumhuriyat tabiati ifloslanib, tabiiy resurslarning holati yomonlashib bormoqda. O`zbekiston boy tabiiy resurslarga — har xil qazilma boyliklarga, qulay iqlimiy sharoitga, unumdor tuproqqa, xilmaxil o`simlik va hayvon turlariga ega.

O`zbekiston tabiiy resurslari eng avvalo tugaydigan va tugamaydigan deb ikki katta guruhga bo`linadi. Tugaydigan tabiiy resurslar o`z navbatida yana qayta tiklanmaydigan (qazilma boyliklar, daryo energiyasi) va tiklanadigan (tuproq, o`simlik, hayvonlar va ba`zi mineral xom ashyolar) resurslarga bo`linadi. O`zbekiston qazilma boyliklari — oltin, mis, volfram, neft, gaz, ko`mir va boshqalar qayta tiklash mumkin bo`lmaydigan tabiiy resursdir. Shuning uchun qazilma boyliklardan oqilona foydalaiishga (qazib chiqarish, tashish, tushirish va ishlatishda tejabtergab, isrofgarchilikkka yo`l qo`ymasdan ular bilan aralash bo`lgan barcha foydali moddalarni to`la ajratib olishga) erishish zarur. O`zbekiston tuproq resursdari holati yomonlashsa, o`simlik va hayvonlarning ba`zi turlari kamayib ketsa ularni qayta tiklash mumkin Tugamaydigan tabiiy resurslarga iqlim, suv va kosmik resurtlar kiradi, ulardan qancha foydalansada miqdori tugamaydi, lekin sifatiga ta`sir etadi. Masalan, quyoshdan kelayotgan issiqlik va yorug`lik qancha foydalansada tugamaydi. Lekin atmosferaning ifloslanishi tufayli havo tarkibi o`zgarib, har xil zararli changlar va karbonat angidridning miqdori ko`payadi hamda radiao`iya balansiga ta`sir etadi, oqibat natijada tabiatni boshqa unsurlariga, kishi salomatligiga salbiy ta`sir etadi. Bunda asosiy vazifa atmosferaning ifloslanishiga, yo`l qo`ymaslikdir. Tabiatii ifloslovchi manbalar. O`zbekiston tabiati va tabiiy resurslarini ifloslantiruvchi asosiy manbalar — sanoat, tog`-kon sanoati, kommunal-maishiy xo`jalik, transport vositalari, qishloq xo`jaligi, sog`lomlashtirish tashkilotlari va shovqin surondir. O`zbekistonda 1000 dan ortiq atrof-muxitni ifloslantiruvchi sanoat tarmoqlari mavjud. Lekin ularning hammasida tozalovchi inshootlarning yo`qligi, mavjudlarini yaxshi ishlamasligi oqibatida atrofmuhitga yiliga 4,5 mln. tonna atrofida zararli va zaharli moddalar chiqarshshb, ifloslantirilmokda. Chunki o`sha sanoat korxonalari chang va gazni ushdab qoluvchn va boshqa zararli moddalarni tozalovchi qurilmalar bilan faqat 50 foizgina ta`minlangandir. Buning oqibatida korxonlardan chiqayotgan azot oksidining faqat 4%, uglevodorodning 17%,

uglerod oksidining 29 %, oltingugurtning 33% igina ushlab qolinmoqda. Natijada jumhuriyatimizning ba`zi shahar va aholi punktida havoning ifloslanish darajasi sanitariya miqdoridan ortiq. Ayniqsa, kimyo sanoati mavjud bo`lgan shaharlar havosi (Chirchiq, Farg`ona, Qo`qon, Samarqand, Navoiy, Toshkent, Andijon, Bekobod, Olmadiq) ifloslangandir. O`zbekiston sanoat korxonalaridan yana yiliga 300 mln. m3 iflos, ikshlatilgan oqovalar chiqarib, tabiiy suv manbalarini ham har xil zararli moddalar bilan ifloslamoqda. O`zbekiston tabiatining buzilishi va ifloslanishida tog`-kon sanoati ham ishtirok etadi. Ma`lumki, yyer osti boylikdarini qidirib topish, ishga tushirish, qazib olish, tashish jarayonida ko`plab yyerlar qaziladi yo`llar, uy-joy quriladi, nokerak tog` jinsi ardarmalari vujudga keladi. Hozir jumhuriyat bo`yicha tog` ishlari bilan buzilgan yyerlar maydoni 1500 gektarni tashkil etadi. Buning ustiga har yili 40 million tonna hajmda tog` jismlari, chiqindilar, shlaklar va boshqalar to`plannb qolmoqda. Lekin hozircha o`shalarning faqat 0,5 mln. tonnasi dan yoki 1,2% dan foydalanshshoqda, xolos. Qolgan qismi hamon qishloq xo`jalik uchun kerakli yyerlarda to`planib, atrof-muxitni chang-to`zon bilan ifloslamoqda. O`zbekiston tabiatini ifloslovchi yana bir manba — bu maishiykommunad xo`jalik chiqindi suvlari va axlatlaridir. Ma`lumotlarga qaraganda jumhuriyat bo`yicha maishiy-kommunal xo`jalik ehtiyoji uchun yiliga olinayotgan suvning 50% tozalanmasdan, yarim tozalangan holda tabiiy havzalarga chiqarib tashlanmoqda. Natijada suv havzalari har xil zararli moddalar bilan ifloslanmoqda. O`zbekiston tabiatini, ayniqsa, shaharlar havosining if.loslanishida transportning ham salmori katta. Hozircha O`zbekistonda transportning ko`pchilik turi (tramvay, trolleybus va metrodan tashqari) asosan neft mahsulotlari bilan ishlaydi. Natijada jumhuriyat avtomobillaridan atrofmuhitga yiliga 2,8 mln. tonna har xil zaharli gazlar, tutun, qurum, rezina zarrachalari chiqib, uni ifloslaydi. Bu sohada avtomobillarni hissasi katta. Chunki bitta avtomobidh glushchatelidan 200 ta zaharli moddalar (uglerod oksidi, mishhyak, ftor, oltingugurt gazi, uglevodorod birikmalari) chiqadi. Bulardan tashqari avtokorxonalardan, mashinalarga

texnik yordam ko`rsatish nuqtalaridan, avtomobillarni yuvishdan nefth mahsulotlari bilan ifloslangan oqovalar tozalanmasdan to`g`ridan to`g`ri tabiiy havzalarga tushib, suvldrga qo`shilib ketmoqda. Bunday ahvol ayniqsa yirik shaharlarda, xususan, Toshkent, Samarqand, Andijon, Chirchiq, Olmaliq, Qo`qon kabi shaharlarda tez-tez ro`y berib turadi. Ekinlarga xususan, paxtaga xar xil mineral o`ritlarni me`yoridan ortiqcha, betartib solishini, qishloq xo`jalik zararkunandalariga qarshi zaharli dorilarni ishlatilishi, faqat tuproqni emas, balki suvni, havoni ham ifloslamoqda. Chunki o`sha solingan o`g`it va sepilgan zaharli moddalarning 15—25 foizinigina o`simliklar o`zlashtiradi, qolgan 75—85 foizi tuproqda, suvda va havoda to`planib, ularni ifloslayveradi. O`zbekiston tabiatining ifloslanishida chorvachilik fermazshrt va komplekslarining ham ta`siri bor. Chorvachilik komplekslari va parrandachilik fabrikalari atrofmuhitni qo`lansa hid bilan ifloslashdan tashqari, ulardan chiqqan oqovalar bilan suv havzalari ifloslanmoqda. Usha fermalardagi go`ng yog`in suvlari tufayli erib, ular oqib daryo, soy, jilg`a suvlariga qo`shiladi. Ba`zi yyerlarda chorva mollarni yuvintirilgan iflos suvlari ham soy, ariq suvlariga qo`shiladi. Natijada tabiiy suv havzalari najas bilan birga mollarda va parrandalarda mavjud kasallikdar bakteriyasi bilan ham ifloslanadi. Jumhuriyat tabiatini ifloslanishida dam olish korxonalari, kurort, sog`lomlashtirish tashkilotlari xam ishtirok etadi. Dam olish uylari va kurortlar asosan tog` va tog` oldi mintaqalarida joylashib, ulardan chiqayotgan oqova iflos suvlar markazlashgan kanalizao`iya quvurlariga ulanmagan. Binobarin, o`sha iflos oqova suvlar tabiiy suv havzalariga qo`shilib, ularni hamon bulg`ab kelmoqda. Buni ustiga o`sha iflos oqova suvlartarkibida (sog`lomlashtirish korxonalari chiqarayotgan) har xid kasallik tarqatuvchi bakteriyalar bo`lishi tabiiy. Dam olish va sog`lomlashtirish korxonalari to`la gazlashtirilmaganligi sababli isitkich qozonlar, oshxonalar, ko`mir yoki mazut bilan ishlaganlyagi tufayli atmosferaga har xil zararli gazlar, qurum, kul va tutun chiqarib havoni ifloslamoqda. O`zbekiston geografik muhiti tabiiy holatining o`zgarishida, kishilar

salomatligini yomonlashishida shovkinsuronning ortib borishi ham salbiy ta`sir etmoqda. Shu sababli shovqin suronga qarshi kurashish bu tabiatni muhofaza qilishning ajralmas bir qismidir. Shovqin suron — musiqaviy xususiyatga ega bo`lmagan yoqimsiz va xavfli ovozdir. Shu tufayli u kishilarning ishlashiga, dam olishiga xalaqit beradi, asabiga ta`sir qiladi, bosh og`rig`iga uyqusizlikka duchor qiladi, yurak urishini tezlashtiradi. Shovqin–suron transport, ayniqsa, aeroport va sanoat korxonalaridan, qurilish texnikalari, maishiy xizmat korxonalaridan chiqqan shovqinlardan hamda radio, televizor ovozlarini baland qilib qo`yishdan vujudga keladi. Agar shovqin–suron kuchi 60—90 dB dan oshsa yoqimsiz ovoz, 130—200 dB dan oshganda esa xavfli ovoz hisoblanadi. O`zbekistondagi Toshkent, Samarqand, Chirchiq, Olmaliq. Bekobod, Andijon kabi shaharlardagi ba`zi ko`chalarda, xususan, Toshkentdagi Navoiy, Usmon Nosir, Beruniy, O`zbekiston kabi ko`chalarda shovqinsuron kuchi 80—90 dB ga yyetmoqda. O`zbekiston tabiatini muhofaza qilishning choratadbirlari va asosiy yo`nalishlari. O`zbekiston tabiatini muxofaza qilish va tabiiy resursdardan oqilona foydalanish uchun:Uzb yyekiston hududida atrof-muhit ifloslanishining ol dini olish, ekologik vaziyat eng yomon mintaka va shaxarlarda muhit holatini tubdan yaxshilashga erishish, aholi salomatlisi uchun o`ta xavfli moddalar miqdorini yo`l qo`yiladigan darajaga tushirishni ta`minlash; tabiiy resurslarning iste`molini barcha bo`g`inarida, ehtiyot kilib, tejab, sanoatning kam chiqindili texnologiyasi nijoriy etib, chiqindisiz kompleks ishlab chiqarishga o`tish; korxonalarda xom ashyoni tejab, ulardan kompleks foydalanish, ishlab chiqarish va iste`mol chiqindilarini qayta ishlash maqsadida eski dastgohlarni yangi amonaviy dastgohlarbilan almashtirishga erishish; ishlab chiqarish kuchlarining tabiatni muhofaza qilish qoidalariga asoslanib joylashtirish; tabiiy muhitning holati va ifloslanishini ekologik nazorat ostiga olib, kuzatishning yagona avtomatlashgan tartibiyai yaratish; tabiat unsurlari barcha urlarining tabiiy xususiyatlari va rang–barangligini o`z xolicha saqlashga erishish; tabiiy

yodgorliklarni hisobga olish va ularning, o`z holicha saqlashga erishish; aholi orasida, ayniqsa, bog`chalarda, o`rta va oliy o`quv yurtlarida tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan ta`lim vatarbiyani kuchaytirish; tabiatni ifloslanishidan kelib chiqayotgan salbiy oqibatlarni, ayniqsa, kishilarning salomatligiga ta`sirini chuqur o`rganib, uning oldini olish choralarini zudlik bilanishlab chiqish; xalq xo`jaligi raxbarlari va mutaxassislariga tabiatni muhofaza qilish ta`limini berishga alohida e`tiborni kuchaytirish maqsadida soha malakasini oshirish institutlarida «tabiatdan oqilona foydalanish va muhofaza qilish» mavzusi bo`yicha kurslar tashkil qilish; ifloslantiruvchi moddalarni tabiatga chiqarishga yo`l qo`ilgan darajadan oshirilganligi hamda tabiiy boyliklardan samarasiz foydalanganligi uchun korxonalar, tashkilotlar, birlashmalar, xo`jaliklar va boshqa tashkilotlardan jarima olish. Aksincha, tabiatni muhofaza qilish qonunlariga rioya qilgan korxona va tashkilotlarni rag`batlantirish tartibini amalga oshirish, keng xalq ommasini tabiatni muhofaza qilish ishidan xabardor etish va unga jalb etish maqsadida radio, oynaijahon, ro`znoma va oynomalarda muntazaad targ`ibot ishlarini kuchaytirish. O`zbekiston atmosferasini toza saqlash uchun quyidagi choratadbirlarni ko`rish va amalga oshirish kerak. Keyingi yillarda Toshkent, Chirchiq, Navoiy, Farg`ona, Angren, Olmaliq, Andijon, Qo`qon, Namangan, Bekobod kabi shaharlarda va boshqa hududlarda noqulay vaziyatni yuzaga keltirayotgan korxonalardan havoga chiqayotgan zararli chiqindidar hajmini kamaytirib, belgilangan miqdor darajasiga tushirish, buning uchun — sanoat korxonalari, kommunal xo`jaliklarda ko`mir, qoramoy yoqish o`rniga elektr energiyasidan va gazdan foydalanishga o`tish zarur. Bunda atmosferaga chang, qurum, tutun va zaharli gazlar kam chihariladi: ma`lumotlarga ko`ra ko`mir bilan ishlovchi bir korxona gazga o`tkazilsa, havoga chiqayotgan oltingugurt; gazi miqdori 10000 marta, uglerod oksid miqdori 2000 marta azot oksiddari miqdori 5 marta kamayadi; korxonalardan atmosferaga chiqib, uni ifloslovchi zararli moddalarni tozalovchi inshootlar qurish, ularni yaxshi ishlashini ta`minlash, yangi zamonaviy texnologiya bilan ishlovchi inshootlar barpo etish. Hozirgi jumhuriyatda havoni ifloslovchi yirik va o`rta korxonalarning faqat 50 foizida

zararli moddalarni ushlab qoluvchi inshootlar bor, xolos. Natijada o`sha korxonalardan yiliga atrof–muhitga chiqayotgan 4,5 mln t qattiq va gazsimon moddalarning 2,4 mln tonnasi tozalanmasdan havoga qo`shilib ketmoqda; jumhuriyat havosini toza saklash uchun korxonalarda ishlab chiqarish texnologiyasini o`zgartish, eskirgan texnologik uskunalarni yangi chiqindisiz ishlaydigan texnologik uskunalar bilan almashtirish lozim. Toshkent kabel zavodi kabelni sintetik qoplama bilan o`raydigan yangi texnologiyaga o`tish orqali zararli bo`lgan qo`rg`oshinni havoga chiqishiga chek qo`ydi; havoni ifloslovchi avtotranoportdan chiqadigan zararli moddalar miqdorini ikki hissa kamaytirishga erishish lozim. Buning uchun etil benzinidan foydalanishni to`xtatish, dvigatellarini to`g`ri ishlashini ta`minlash, avtomobillarni chorrahadarda to`planib qolishiga chek qo`yish zarur. Havoni toza saqlash maqsadida sanoat obyektlarini geografik sharoitga qarab joylashtirishga erishish. Bunda sanoat korxonalari alohida uyjoylar mintaqasidan tashqarida joylashishi kerak; nihoyat atmosferani toza saqlashning tayanchli yo`li bu yashil o`simliklar maydyunini kengaytirishdir. O`zbekiston uchun eng muhim regional muammo bu suv yyesurslarini muhofaza qilishdir. Bundan buyon O`zbekiston suv boyliklarini muhofaza qilib, ulardan tejamkorlik bilan foydalanish uchun quyidagi choraadbirlarni amalga oshirish zarur. Jumhuriyatimizdagi barcha sanoat korxonalarida ilg`or texnologik jarayonlarni qo`llab, iflos oqova suvlar miqdorini kamaytirishga erishish kerak. Buning uchun sanoat korxonalarida toza suvdan foydalanishning berk (aylanma) suv ta`minotiga o`tish zarur. Lekin hozircha O`zbekiston sanoat korxonalarida suvdan berk usulda foydalanish darajasi 45— 50% dan oshmaydi. Yaqin kelajakda esa sanoatda suvdan berk usulda foydalanishni 5—88% ga, issiqlik energetikasida esa 4% gacha ko`tarish ko`zda tutiladi. Bir–biriga yaqin korxonalar suvdan kooperativlashgan holda foydalanishga o`tish. Unda bir korxona ishlatgan suvni, tozalab, sovitib, quvurlar orqali ikkinchisi, so`ngra uchinchisiga o`tkazish mumkin. Har bir korxona qoshida iflos uvlarni tozalovchi zamonaviy inshootlar qurib, undagi ba`zi foydali moddalarni ushlab qolib, qayta foydalanishga erishish. Sanoat korxonalarida

sovitish ishlarini suv yordamida emas, balki havo yordamida amalga oshirish kerak. Ma`lum korxona, ehtiyoji uchun olinayotgan chuchuk toza suv uchun emas, balki chiqarib ashlayotgan iflos oqova suvining miqdoriga qarab haq to`lashni joriy etish. Bunda korxona chiqarayotgan oqova suvning ifloslik darajasiga qarab, o`ta iflos suv uchun ko`proq, kam iflos suv uchun ozroq haq to`lashni qo`llash kerak. Natijada korxona kam toza suv olib, iflos suv chiqarish iloji boricha qisqartiradi, oqibatda mablag` iqtisod qilinadi, tabiiy suv havzalari pokiza saqlanadi. Sanoat va mayshiy–kommunal oqova suvlaridan texnik va yyem–xashak ekinlarini sug`orishda ishlatishga o`tish kerak. Katta shaharlarda ikkita suv–quvur tarmog`iga o`tish maqsadga muvofiq. Bunda birinchi quvurdan toza ichimlik suv, ikkinchisidan esa sanoat, maishiy–kommunal xo`jalik uchun ishlatiladigan suv keladi. Qishloq xo`jaligida suvning isrof bo`lishiga chek qo`yish uchun sug`orish tarmoqlarini qayta qurib (kanallarni betonlash ski kanal tubiga polietilen plyonkalar yotqizish); suvning shimilib ketishini kamaytirib, foydali ish koeffio`iyentini ko`tarish sug`orishning yangi usullarini qo`llash orqali gektariga sarflanayotgan suvning 15—20 foizini kamaytirishga erishish Jumhuriyat bo`yicha zovur-drenaj suvlarini to`plashni tartibga solib, Amudaryo va Sirdaryoning o`ng va so`l sohillari bo`ylab zovur qazib suvni Orol dengiziga oqizishga erishish. Chorvachilik komplekslari va parrandachilik fermalaridan chiqayotgan iflos suvlarni va go`nglarni tabiiy suv havzalariga qo`shilishiga mutlaqo chek qo`yishga erishish. O`zbekiston suv havzalarida uning ifloslanish darajasini muntazam kuzatib boruvchi gidromet xizmatini tashkil etish. Bundan keyin daryo o`zanlaridan qum, shag`al va boshqaqurilish materiallari olishni tartibga solish, daryo qayirlarida «dala hovli» uchun yyer ajratishni tabiatni muhofaza qilish tashkilotlari roziligi bilan amalga oshirish. Nihoyat, suvni iqtisod qilib, toza saqlash uchun shaharlar va aholi yashaydigan joylardagi suv quvur murg`aylarining nosozligi yoki ochilib qolishligi tufayli toza suvni beqorga oqishiga chek qo`yishga to`la erishish, faqat Toshkentda suv quvurlari murraylarning nosozligi yoki ochiq qolishi tufayli yiliga 11 —12 ming m3 ichimlik suv bekorga sarflanmoqda.

O`zbekiston xalq xo`jaligida tuproq boyliklari va uni muhofaza qilish juda muhim ahamiyatga ega. O`zbekiston tuproq, boyliklarini muxofaza qilishda eroziyaga qarshi kurashish, qayta sho`rlashishni oldini olish va tuproqni ifloslanishdan saqlash muhimdir. Buning uchun kelajakda jumhuriyatimizda quyidagi chora–tadbir ishlarini amalga oshirish kerak: 1. Ilmiy asoslangan almashlab ekishni to`la joriy etish, paxtachilik kompleksini 50—53% ga tushirish va gektar boshiga 50—60 tonnadan tabiiy o`g`it (go`ng) solib gumusning tuproqdagi miqdorini yyetarli bo`lishini ta`minlash. 2. Jumhuriyatda sug`oriladigan maydonning 40—50 foizi u yoki bu darajada sho`rlashgan va qayta sho`rlashgan. Buning oldini olish uchun yyerlarni sug`orishning ilg`or (tarnov va naychalar yordamida, yomg`irlatib, tomchilar, tuproq ostidan sug`orish), ilmiy aooslangan usullarini joriy etish; sho`r yuvishni puxta o`tkazish, zovur drenajlarni yaxshi ishlashini ta`minlash zarur. 3. Suv eroziyasining oldini olish uchun kelajakda sug`orish texnologiyasiga rioya qilish, sug`orish tarmoqlarini butkul qayta qurish, tashkiliy xo`jalik, o`rmon meliorativ va gidrotexnik tadbirlarni amalga oshirish; eroziya xavfi bo`lgan barcha qiya yyerlarda ko`p yillik ekin ekish, katta qiyalikka ega bo`lgan. yon bag`irlarda bog`dorchilik va uzumchilik zinapoyalarga aylantirishni amalga oshirish zarur. Ma`lumki, O`zbekistonda eroziyaga uchragan yyerlarning 48—49 foizi shamol eroziyasiga to`g`ri keladi. Shamol eroziyasini oldini olish uchun ihotazorlar barpo etish, ekinzorlar orasida baland bo`ydi ekinlar ekib to`siqlar (kulislar) hosil qilish; almashlab ekishga rioya qilish, yyerni chuqur xaydash, almashlab ekishni joriy etish; tuproqni organik o`g`itlab uning tarkibini yaxshilash; yaylovlardan to`g`ri foydalanish; geologik qidiruv, yo`l qurish va har xil quvurlar yyetqizishda tabiat muhofazask koidalariga rioya qilish; ko`chma qumlarni mustahkamlash uchuv mexanik to`siqlar; tashkil etish; har xil o`simlik urug`larini sepib, uni unib chiqishini ta`minlash, juda muhim ahamiyatga ega. Tuproqni mineral o`g`itlar va zaharli moddalar bilav ifloslanishdan saqlash uchun zaharli dorilardan oydalanishni qisqartish, pestio`idlardan miqdoriga, vaqtiga,

saqlash qoidasiga rioya qilib foydalanish, ishlatishda yo`lyo`rig`iga amal qilish kerak O`zbekiston tog`-kon sanoati bilan bog`liq bo`lgan holda buzilgan va nokerak jinslar bilan qoplab olingan yyerlarni rekulhtivao`iya qilish zarur. Kelajakda jumhuriyatimiz bo`yicha 2—16 ming gektar yyerni rekulhtivao`iya qilinadi. O`zbekiston yyer osti boyliklari xalq xo`jalik taraqkiyoty uchun juda muxim bo`lgan resursdir. yyer osti oyliklari xalq xo`jalik uchun energiya va yoqilri manbai, sanoati uchun xom ashyo, qurilish materiallari, shahar va qishloq aholisini toza yyer osti suv bilan ta`minlovchi manbaidir. Lekin ularni qazib olishda, tashishda, qayta ishlashda isrofgarchilikka yo`l qo`yilmoqda, konlarda rudaga boy bo`lgan asosiy «qaymog`i» olinib tarkibida foydali rudasi kam bo`lgan qatlamlar, yo`ldosh minerallar, keraksiz jins sifatida atrofga chiqarib tashlanmoqda. O`zbekiston yyer osti boyliklaridan oqilona foydalanish uchun: fan va texnika yutuqlaridan foydalanib mavjud foydali qazilmalardan samarali va har tomonlama (kompleks) foydalannsh hisobiga yangi konlar ochib, tog` jinslarini qazib olish miqdorini kamaytirish; qazilma boyliklardan oqilona foydalanishga erishish maqsadida minerallardan «qaymog`ini» ajratib oluvchi zavodlar emas, balki ulardan kompleks foydalanib, yo`ldosh elementlarini ham ajratib oluvchi korxonalar barpo etish; qazilma boyliklarni qazib olish va tashishdagi isrofgarchilikka chek qo`yish; «keraksiz» jins sifatida chiqarib tashlangan hamda ishlab chiqarish chiqindilaridan foydalanish miqdorini yaqin yillarda 29—30 mln. kubometrga yyetkazish; yyer osti boyliklarini qazib olish va qayta ishlashning barcha bosqich.larida miiyeral va xom ashyo manbalaridan to`la va kompleks foydalanishga erishgan korxonalarni iqtisodiy jihatdan rag`batlantirish. O`zbekiston tabiatining sofligi va xushmanzaraligi eng avvalo o`simlik dunyosiga bog`liq. So`nggi yillarda jumhuriyatimizda o`simliklarga nisbatan noto`g`ri munosabatda bo`lish tufayli tabiiy xolati o`zgarib, ba`zi turlari kamayib ketmoqda. Shuning uchun O`zbekiston o`simlik dunyosini muhofaza qilib, undan oqilona foydalanishga qaratilgan chora-tadbirlarni ko`rish kerak: nabobat olamining irsiy fondi hamda barcha turlari rang-barangligini tabiiy holicha saqlashning

usullarini, shuningdek biomanbalarning muhim turlaridan samarali foydalanish, tiklash, va muhofaza qilish tartiblarini asoslash usullaripi ishlab chiqish va unga rioya qilish; tog` yon bag`irlarida, daryo bo`ylarida va to`qayzorlarda daraxtlarni kesib yuborishga chek qo`yish; tupraq eroziyasi sodir bo`ladigan joylardagi va ko`chma qumlar atrofidagi o`rmonlardan foydalanishni, ularda mol bokishni taqiqlash; ko`p yillik, xushmanzara, noyob va qimmatli usimliklar biotsenozini qo`riqxona va buyurtmalarga aylantirish; O`zbekiston «Qizil kitobi»ga kiritilgan o`simliklarni avaylab saqlab, ko`paytirib, brakonerlardan saqlash choralarini ko`rish; noyob va xo`jalik ahamiyatiga ega bo`lgan o`simliklarni qattik nazorat ostiga olib, ularning mevalarini, urug`larini, ildizlarini, barglarini belgilangan qonun asosida yig`ishga eri o`rmon resurslarini yog`indan saklab har xil zararkunandalar va kasalliklardan biologik usulda himoya qilishni 84—85% ga yyetkazish; nihoyat o`tloq va yaylovlardan samarali foydalanib, muxofaza qilish uchun bir joyda uzoq vaqt ko`p mollarni boqmaslik; yon bag`ri tik bo`lgan joylarda iloji boricha yirik tuyoqli mollarni kam boqish; o`simligi o`ta siyrak joylarda va qum tez. ko`chuvchi yyerlarda mol boqishni tartibga solish zarur. O`zbekiston biologik resurslarining yana bir qismi hayvonlari hisoblanadi. Ular tabiatda modda va energiya almashinishida ishtirok etishdan tashqari kasbkorlik ahamiyati ham bor. Shuningdek, hayvonlar o`simliklarni changlatishda, urug` va mevalarini boshqa joylarga olib borib tarqatishda, tuproq tarkibini, yaxshilashda ham ishtirok etadi. Lekin jumhuriyatimizda antropogen omillar ta`sirida hayvonot dunyosida ham salbiy o`zgarishlar yuz berib, ba`zi xayvon turlari kamayib, ba`zilari esa yo`q bo`lish arafasida turibdi. Agar zudlik bilan O`zbekiston hayvonot dunyosini muhofaza qilish choralari ko`rilmasa, ularning yashashi uchun barqaror sharoitlar yaratilmasa juda ko`p hayvon turlari yo`q bo`lib ketishi mumkin. Shuning uchun hayvonot olamining muhofazasiga qaratilgan quyidash vazifalarni amalga oshirish kerak; ovchilik va baliq ovlashni tartibga solib, qonun ayeosida, ruxsat berilgan hayvon turlarini, qachon va qancha ovlash, qanday yo`l bilan ovlash tartibiga to`la

rioya qilish, ov qilishga ruxsat etilmagan, turi va soni kamayib borayotgan hayvonlarni ovlashni taqiqldsh; O`zbekiston «Qizil kitobi»ga tushgan hayvon turlarini ovlagan yoki ularga shikast yyetkazgan shaxslarga nisbatan ma`muriy chora ko`rish; hayvonlar yashaydigan joylarning ekobologik sharoitini yaxshilash uchun biotexnik tadbirlarni amalga oshirish. Buning uchun ma`lum hudud o`zlashtirilayotganda hayvonlar uchun ozuqa va muhofaza bo`ladigan joylar qoldirish; tabiiy ozuqalar kam bo`dgan joylarda qishda, bahorda vertolyot yordamida ozuqa tashlash; urchishi va urug` qo`yishi uchun sun`iy moslamalar tashkil etish; hayvon va qushlarni har xil kasalliklardan saqlash, yirtqich qushlar va hayvonlarni haddan tashqari ko`payib ketishini nazorat qilib turish; maxsus joylar tashkil etib, hayvonlar uchun kerak bo`lgan suv, tuz saqlash ishlarini amalga oshirish zarur; hayvonlarni foydali va zararli turlarga ajratish chegarasini tartibga solish, ularni tabiiy ofatlardan saqlash choralarini ko`rish hamda pestio`idlar bilan zaharlanishdan saqlash; hayvonlarni muhitga oslashtirish va qayta moslashtirish; hayvonot olamini qayta tiklab, muhofaza ostiga olish uchun mavjud qo`riqxona va buyurtmalar ishini yaxshilash hamda kelajakda yana bir necha qo`riqxona, xalq bog`i, parvarishxona tashkil, etish.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Yermakov Y.G. i dr. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 2. Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 3. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatelpstvo Moskovskogo Universiteta, 1988. 4. Ryabchikov A.M. Dunyo qitoalari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. 5. Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I- II, M: Prosveo‘yeniye, 1976. 6. Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom.Toshkent, 1985. 7. Leontpev O.K. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 1982. Ensiklopeditseskiy slovarp geograficheskix terminov. M.1968. 8. http://ziyonet.uz

Похожие

O`zbekiston tabiatini muhofaza qilish

O`zbekiston tabiatini muhofaza qilish

Janubiy O`zbekiston tabiiy resurslari va shaharlar rivojlanishi

Landshaftlarni muhofaza qilish

O`zbekiston tuproqlari