Markaziy Osiyo qishloq hududlarida aholi takror barpo bo'lishining xususiyatlari va omillari - География - Рефераты

Markaziy Osiyo qishloq hududlarida aholi takror barpo bo'lishining xususiyatlari va omillari

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

75.3359375 KB

Markaziy Osiyo qishloq hududlarida aholi takror barpo bo`lishining xususiyatlari va omillari Markaziy Osiyo respublikalaridagi investitsiya muhitini yaxshilashda mavjud resurslardan samarali foydalanish muhim rol o`ynaydi. Mutaxassislar fikricha, Markaziy Osiyo mamlakatlarining nisbatan arzon va malakali mehnat resurslariga boy ekanligi investitsiya iqlimiga ijobiy ta`sir ko`rsatayotgan asosiy omillardan hisoblanadi. 1989-2007 yillar oralig`ida mintaqa aholisi qariyb 1,2 martaga o`sdi. Bu MDH mamlakatlari orasida eng yuqori ko`rsatkich hisoblanadi. Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida Turkmaniston aholisi eng yuqori sur`atlar bilan o`sgan bo`lib, ushbu davr mobaynida 1,6 martaga ko`paygan. Mazkur yillar davomida O`zbekiston aholisi 1,31 martaga, Tojikiston aholisi 1,30 martaga ko`paygan. Ayni vaqtda Qirg`izistonda aholi o`sish sur`atlari mintaqa aholisi o`sish sur`atlari bilan deyarli muvofiq kelgan bo`lsa, Qirg`iziston aholisi soni esa 1989 yilga nisbatan 2007 yilda qariyb 10 % ga qisqargan. Markaziy Osiyo mamlakatlari aholi o`sish sur`atlarining oshishi yoki kamayishini izohlovchi o`ziga xos sabablar mavjud. Masalan, Turkmaniston aholisi o`sish sur`atlarining xususiyatlarini nafaqat tug`ilishining an`anaviy yuqori darajasi, balki go`daklar (har ming kishiga 44 go`dak to`g`ri keladi) va onalar o`limining yuqori darajasi bilan izohlash mumkin. Buning natijasida tug`ilish yuqori darajada bo`lsa-da, aholi sonining o`sish sur`atlari so`nggi yillarda barqaror saqlanib qolmoqda. Turkmanistondan farqli o`laroq Qozog`istonda aholi sonining kamayishini migratsiya jarayonlari, tug`ilish va tabiiy o`sishning qisqarishi bilan tushuntirish mumkin. O`zbekistonda aholi soni o`sish sur`atining qisqarishi ham shu sabablar bilan ma`lum darajada bog`liqdir. Tojikistonda aholi o`sish sur`atining yuqoriligi tug`ilishning yuqori darajasi, o`limning, ayniqsa go`daklar o`limining asta-sekin pasayayotganligi bilan bog`liq. Shuni alohida ta`kidlash lozimki, Markaziy Osiyodagi aholi sonining o`sishi XX asrning 80 yillariga nisbatan taxminan ikki barobariga qisqardi. XX asrning

90-yillaridan boshlab, Markaziy Osiyo aholisi sonining o`sish sur`ati birmuncha pasaygan bo`lsa-da, mintaqa uzoq vaqt «demografik portlash» zonasi bo`lib qolishi kutilgan edi. Biroq sobiq Ittifoqning parchalanishi, respublikalar iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o`tish natijasida aholi sonining o`sish sur`ati keskin kamaydi. Shu munosabat bilan yuqoridagi mulohazalar birmuncha o`z kuchini yo`qotdi. Shahar va qishloq aholisining o`sish sur`atlari bir-biridan keskin farq qiladi. Bunga sabab-tub aholining asosiy qismi qishloqlarda, boshqa millatlarga, ayniqsa, Yevropa millatiga mansub aholi asosan shaharlarda yashaydi. Bu esa, o`z navbatida, qishloqlarda aholi o`sish sur`atlarining yuqori bo`lishini ta`minlaydi. O`zbekistonda qishloq aholisining tabiiy o`sish ko`rsatkichlari shaharlardan ko`ra har doim yuqori bo`lgan. Bu avvalo aholi tarkibidagi yoshlar salmog`ining ko`pligidan sodir bo`ladi. Tabiiyki, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishning o`zi o`sib kelayotgan mehnatga layoqatli yoshlarning hammasini ish bilan ta`minlay olmaydi. Ayniqsa, qishloq xo`jaligida ilg`or texnologiyalarning joriy etilishi va, ayniqsa, qishloqlarimizda amalga oshirilayotgan islohatlar natijasida bu sohada ishlovchilarning ko`p qismi ishsiz qoladi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakat-larda ham bevosita qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishda ishlaydigan ishchilar soni qisqarib bormoqda. AQSH, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Gollandiya va boshqa mamlakatlarda qishloq xo`jaligida band bo`lganlar ulushi 5-6 foizdan ko`p emas. O`zbekistonda esa band aholining 31.0 foizi qishloq va o`rmon xo`jaligiga, 12,9 foizi sanoat va 8.2 foizi qurilishiga to`g`ri keladi. Qishloq aholisi manzilgohlari soni joylashgan, geografik o`rni bajaradigan funksiyasiga ko`ra shaharlardan farq qiladi. Qishloq aholisi manzilgohlarining rivojlanishi qishloq xo`jaligi tarmog`i bilan chambarchas bog`liq. Biroq aholisi qishloq xo`jaligida band bo`lmasdan sanoatda, transport va boshqa tarmoqlarda ishlaydigan aralash funksiyali qishloq aholisi manzilgohlari ham mavjud. Barcha qishloq aholisi manzilgohlari shaharlar singari o`z bajaradigan funksiyasiga qarab uchta asosiy guruhga birlashtiriladi. Qishloq xo`jaligi bilan bog`liq.

Bevosita qishloq xo`jaligi bilan bog`lanmagan. Aralash qishloq aholi manzilgohlari. Qishloq xo`jaligi bilan bevosita bog`liq bo`lgan aholi manzilgohlari qishloq xo`jaligi aholisi manzilgohlari deb yuritiladi. Ma`lumki, yer yuzining qishloq aholisining asosiy qismi qishloq xo`jaligida band. Qishloq xo`jaligi bilan bog`lanmagan ikkinchi guruh aholi miqdori o`sib bormoqda. Qishloq aholisi uning katta-kichikligiga qarab quyidagi sinflarga bo`lishimiz mumkin: aholisi 200 kishigacha; 201-500 kishi, 501-1000 kishi; 1001-3000, 3000- 5000, 5000 kishi va undan ortiq. Shu tartibda qishloqlarni tabaqalashtirish har tomonlama talabga javob beradi. Bizning respublikamiz qishloqlarining aholliy- ligi ana shu mezonga mos keladi. Mamlakatimizning 63,7 foiz aholisi qishloqlarda yashaydi, qishloq xo`jaligi esa milliy iqtisodiyotimizning asosini tashkil qiladi. Qishloq hududlarining ko`rsatkichlarini tahlil qilishda, mutaxassislar fikricha, Markaziy Osiyoda tug`ilish darajasi va aholi tabiiy o`sishining yuqorililigiga quyidagi omillar ta`sir ko`rsatadi: 1. Demografik omillar: tub aholi orasida qishloq aholisining ko`pchilikni tashkil qilishi urbanizatsiya darajasining nisbatan pastligi; aholi tarkibida yoshlar ulushining kattaligi; nikohning va aholi barpo bo`lish jarayonining yuqorililigi. 2. Ijtimoiy omillar: ishlab chiqarishda ayollar bandligining pastligi, ko`p bolalikni ijtimoiy jihatdan qo`llab-quvvatlash; aholi ma`lumot va kasb tayyorgarligi darajasi. 3. Iqtisodiy omillar: keksalik davrida yaxshi yashashni ta`minlash uchun ko`p bola ko`rishdan manfaatdorlik, ko`p bolali oilalarda «umumiy qozon» iqtisodi. 4. Etnik omillar: ko`p bolalik an`anasining mahalliy aholi orasida ma`lum darajada saqlanib qolinishi; 5. Yuqori reproduktiv ko`rsatkichli keksa avlodning yosh avlodlarga qattiq ta`siri; avlodni davom ettiruvchi sifatida o`g`il ko`rish istagining kuchliligi. Yuqoridagi omillar bargalikda va o`zaro bog`liqlikda tug`ilish ko`rsatkichlarini belgilab beradi. Yana shuni ham ta`kidlash lozimki, tug`ilish darajasiga ijobiy ta`sir ko`rsatayotgan omillardan ba`zi birlari, xususan ijtimoiy omillarni ta`siri kamayib

bormoqda. Keyingi yillarda tabiiy ko`payishining pasayganligini, aynan shu holat bilan izohlash mumkin. Adabiyotlar: 1. Soliyev A. Shaharlar geografiyasi. -T.,2000. 2. Bo‘riyeva M.R., Tojiyeva Z.N. Aholi geografiyasi. – T., 2000. 3. Kovalev S.L. Selskoye rasseleniye. -M., 1963. 4. Demograficheskiy yejegodnik. Uzb.2003. -T., 2004. 5. Turkiston gazetasi, 2007 y. 03.02.

Похожие

Qishloq joylari aholisining o’sish xususiyatlari hamda aholisining takror barpo bo’lishi

Aholining takror barpo bo`lish jarayonlari

Aholining soni va uning takror barpo qilinishi masalalari

Qishloq aholi manzilgohlari

Markaziy Osiyo davlatlarining xo`jaligi va uning rivojlanish xususiyatlari