Landshaftlar geokimyosi va geofizikasi - География - Рефераты

Landshaftlar geokimyosi va geofizikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

39 KB

Landshaftlar geokimyosi va geofizikasi Reja : 1 . Landshftlar geokimyosi va geofizikasining vujudga kelishi 2. Landshaftlar geokimyosi З. Landshaftlar geofizikasi

XX- asrning o`rtalariga kelib geokimyo, biokimyo, geofizika, biofizika, biogeokimyo kabi fanlar ko`plab yangi bir ilmiy yo`nalish sifatida shakllana boshladi. Bu yo`nalishning asosiy xususiyati landshaftshunoslikning tekshirish obyektini geokimyoning tadqiqot usullari bilan o`rganishdadir. Landshaftlar geokimyosining yetakchi g`oyalarini shakllanishi 1940-50 yillarda bosilib chiqqan B.B.Polinovning qator maqolalari bilan bog`liqdir. Geokimyo fanining asoschisi V.I.Vernadskiy ham B.B.Polinov ham aslida V.V.Dokuchayevning ilmiy mataktabi namoyondalari bo`lgan taniqli olimlardandir. «Geokimyoviy landshaft» tushunchasining muallifi B.B.Polinov Dokuchayevning tabiat zonalari xaqidagi ta`limoti hamda V.I.Vernadskiyning tirik organizmlarining geologik ahamiyati haqidagi ta`limoti asosida landshaftlar geokimyosining metodologiyasini yaratdi. Landshaftlar geokimyosining yangi iliy yo`nalish sifatida keyingi taraqqiyoti asosan B.B.Polinovning shogirdlari A.I.Perelman va M.A.Glazovskayalarning nomlari bilan bog`liqdir. Ularning tashabbusi bilan Moskva davlat universitetida yangi kurs «Landshaftlar geokimyosi» o`qitila boshlandi va yangi kafedra ochildi. 1960-80 yillar oralig`ida ko`plab ilmiy markazlar va oliy o`quv yurtlarida landshaftlar geokimyosining nazariy va amaliy shaxaobchalarini o`rganadigan yangi ilmiy labarotoriyalar va kafedralar ochildi va bu fanning tarmog`ini rivojlanishiga sabab bo`ldi. Chunki bu vaqtga kelib foydali qazilmalarni izlab topishda, sog`likni saqlash bilan muammolarini hal etishda, yangi yerlarni o`zlashtirishda, qishloq ho`jaligini turli tarmoqlarini rivojlantirishda, tabiatni muhofaza qilish bilan bog`liq masalalarni hal etishda landshaftlarni geokimyoviy usullar bilan tadbiq qilishning ahamiyati katta ekanligi ayon bo`lib qoldi. Landshaftlar geokimyosining eng asosiy vazifalaridan biri landshaftlar orasida, ularning komponentlari orasida hamda morfologik qismlari orasida yuz beradigan kimyoviy jarayonlarni kimyoviy unsurlarni ko`chib yurishi tarqalishi va jamlanishlaridan iboratdir. Modda va kimyoviy unsurlarning almashinishi landshaftlarning hosil bo`lishi tuzilishi maxsus faoliyati va taraqqiyoti kabi muhim xususiyatlarini belgilab

beradi. Landshaftlardagi kimyoviy unsurlarni migratsiyasi asosan ichki omillar (unsurlarning o`z kimyoviy xususiyatlari qattiqligi, eruvchanligi, havoga uchuvchanligi kabi) hamda tashqi omillar ya`ni harorat, bosim kabi ladshaftlardagi tabiiy geografik sharoit bilan bog`liqdir. Landshaftlardagi kimyoviy unsurlar migratsiyasi juda xilma xil bo`lib, materiya harakatining shakliga bog`liq holda turli xil bo`lishi mumkin. Masalan mexanik migratsiya, fizik-kimyoviy migratsiya, biogen migratsiya, texnogen migratsiya kabilar bo`lib, landshaftlarda ularning salmog`i yoki roli turlicha bo`ladi. Unsurlarning migratsiyasi qaysi shakli nomoyon bo`lishiga qarab, Yer yuzida uch xil landshaftlarni ajratish mumkin: 1. Abiogen landshaftlar kimyoviy unsurlarning mexanik va fizik va kimyoviy migratsiyasi tavsiflanadi. 2. Biogen landshaftlar kimyovyy unsurlarni biogen migratsiyasi ustunligi bilan tavsiflanadi. 3. Madaniy landshaftlar yoki texnogen landshaftlar kimyoviy unsurlarn texnogen migratsiyasi bilan tavsiflanadi. Landshaftlar o`z taraqqiyoti mobaynida bir holatda ikkinchi holatga o`ti-shi mumkin. Masalan abiogen landshaftlar biogen landshaftga ega, ular esa o`z navbatida landshaft qobig`ini taraqqiyoti masalalarini o`rganar ekan asosan uchta bosqichni tobiogen, biogengacha bo`lgan biogen hamda antropogen bosqichga ajratadi. Tobiogen bosqich asosan arxey va proterazovoy eralarni o`z ichiga olib 2800 - 3000 mln. yil davom etgan. Bu bosqichning eng asosiy xususiyatlaridan biri landshaft qobig`ini tuzilishida tirik organizmlarning juda sust ishtirok egganligidadir Boshqacharok qilib aytganda, bu bosqichda landshaft qobig`ining tuzilishi va rivojlanishida tirik modda hali belgilovchi kuch emas edi. Biogen bosqich asosan poleozey, mezozoy va kaynozoyning katta qismini o`z ichiga olib, taxminan 570 ming yil davom etgan va landshaft qobig`ining rivojlanishida organik hayot bosh omil bo`lib qoladi.

Antropogen bosqich bundan qariyb 40 ming yil avval boshlanib landshaft qobig`i rivojlanishida insonning ta`siri kuchayganligi bilan tavsiflanadi. Landshaftlar taraqqiyotidagi eng muhim geokimyoviy omillardan biri tirik moddadir. Tirik modda deganda faqat birgina tirik organizm emas, ularning barchasi birgalikda olingani nazarda tutiladi. Har bir alohida organizmning bajaradigan geokimyoviy ishi nihoyatda kuchsiz yoki yo`q darajada bo`lib faqat biosferadagi son sanoqsiz organizmlariing hammasi birgalikda va juda uzoq davrlar mobaynida juda katta geokimyoviy kuch sifatida o`rin tutishi mumkin. Tirik modda o`zida kimyoviy unsurlarni mujassamlashtiribgina qolmay, balki o`z yashash jarayonida ularning migratsiyasiga katta ta`sir ko`rsatadi Fotosintez natijasida tirik moddani hosil bo`lishi shart sharoitlarini o`rganish landshaftlar geokimyosining asosiy vazifalaridan yana biridir. Tirik modda massaning landshaft qobig`ida taqsimlanishi ham o`ziga xosdir. Masalan quriqlikdagi tabiiy biomassa 2,5* 1022 tonna quruq moddadan iborat bo`lib, dunyo okeanidagi organizmlar massasidan 200 marotaba ortiqdir. Quruqlikdagi tirik moddaning shaklanishida ham ko`proq o`simlik massasi asosiy o`rinni egalaydi. Chunki hayvonot massasi uning bor yo`g`i 1 foizga yaqinini tashkil qiladi holos. Tirik modda planetaning suv va havo qobig`ining tashkil qiluvchi unsurlar: kislorod, uglerod va vodoroddan tarkib topgan. Bu unsurlar tirik moddaning 98,5 foizning tashkil etadi. Tirik modda tarkibidagi kislorod (70foiz) hayvondagidan ko`proqdir. O`simliklar atrof muhitdan karbonad angidrid, gaz va suv olib fotosintez natijasida ichki energiyaga ega bo`lgan organik moddani hosil qiladi. V.V.Dobrovolskiy (1984) hisobiga qaraganda, sayyoramizdagi tirik modda massasi 6,25*1012 tonnaga teng bo`lib, uning 40 foizi mutloq quruq moddaga to`g`ri keladi. Organik modda esa o`z navbatida parchalanib kimyoviy unsurlar birikmalariga aylanadi va natijada o`zidan energiya chiqaradi. Mineral birikmalarning yashil o`simliklar orqali energiyasi boy bo`lgan murakkab moddaga aylanishi bir tomondan uning parchalanib yana mineral bi-

rikmalarga aylanishi, ikkinchi tomondan bir-biriga qarama-qarshi jarayonlar bo`lib, kimyoviy unsurlarning biologik aylanishini tashkil qiladi. Kimyoviy unsurlarning biologik aylanishi ham suvning aylanishi kabi miqyosi jihatidan katta (dunyo miqyosida) va kichik.Masalan, tuproq qatlami-ning o`zida biror landshaft fatsiya va hokazolar doirasida bo`ladi. Har bir kichik aylanishlar dunyo miqyosidagi aylanishning alohida shaxobchalari bo`lib, ular orasida o`zaro ta`sir bo`lib turadi. Bu ta`sir o`z navbatida dunyo miqyosi-dagi aylanishga madad berib, uni rivojlantirib turadi. Shuning uchun kimyo-viy unsurlarning aylanishi butun va yaxlit jarayon desa bo`ladi Tabiatdagi turli aylanishlar sababli tirik modda doimo o`zini o`zi yangilab turish xususiyatiga ega bo`ladi. O`z hayot yulini tugallagan organizmlar o`rnini yangi avlod vakillari egallab beradi. Bu jarayon tabiatan davriy taso-difga egadir. Ammo kimyoviy moddalarning ayrim qismlari qiyin eriydigan birikmalar sifatida aylanishdan ma`lum muddatga tushib qolishi mumkin. Ayrim qismlari esa oqar suvlar tarkibida yoki havo orqali landshaft chega-rasidan chiqib ketib, keyinchalik shu landshaftdagi biogeokimyoviy siklda ishtirok etmasligi mumkin. Shuning uchun landshaftlardagi kimyoviy unsur-larning migratsiyasi ma`lum yo`nalishda ro`y beradi va natijada landshaft-larning kimyoviy tarkibiga ta`sir etadi, kimyoviy xususiyatlarini o`zgarib turushiga, ya`ni bir holatdan ikkinchi bir holatga o`tib turishiga sabab bo`ladi deb aytish mumkin. Biologik amlashishlar materiya rivojlanishining, shu bi-lan birga landshaftlardagi modda va energiya almashinishining bir shaklidir. Albatta, biologik aylanish va kimyoviy unsurlarni migratsiyasi turli tabiat zonalarida turlicha kechadi. Masalan namtropik o`lkalar landshaftlar-da, bu jarayon ancha jadal ro`y beradi. U yerlarda har yili juda katta miqdorda biomassa hosil bo`ladi va mo`tadil iqlim zonalaridagidan 4-5 marotaba ko`p bo`ladi. Dasht zonasida yog`in sochin nisbatan kam bo`lganligi uchun kimyoviy moddalarni migratsiyasi ancha sust boradi. Dasht zonasida o`rmon zonasidagiga nisbatan 9-10 marta kam biomassa to`planadi. Cho`l zonasida esa bundan ham kam biomassa hosil bo`ladi.

Landshaftlar biofizikasi ham landshaftlar geokimyosi kabi landshaftshunoslikning bir tarmog`i yoki bir qismi hisoblanadi. Landshaftlar geofizikasi landshaftlarga xos bo`lgan eng umumiy fizik xossadir. Jarayonlar va hodisalarni o`rgatadi. Uning asosiy vazifalaridan biri landshaftlardagi fizik xossa jarayon va hodisalarning o`zaro aloqadorlik va bog`liqlik hamda qonuniyatlarini aniqlashdan iboratdir. Landshaftlarni o`rganishda geofizik tadqiqot usullaridan foydalanish landshaftlarning hozirgi holatiga, dinamikasiga xos bo`lgan xususiyatlarnni aniqlashda yaxshi natija beradi., Bu esa o`z navbatida kuzatib turish, muhofaza qilish va oqilona foydalanish masalalarini hal etishda katta ahamiyat kasb etadi. Landshaftlar uchun umumiy bo`lgan va fizika fani o`rganadigan fizik xossalarga massa, ichki energiya, optik va radiofizik xossalarni hamda ular-ning makon va zamonga taalluqli xususiyatlarini misol keltirish mumkin. Yana shu narsalarni ta`kidlab o`tish kerakki, shu xossalarni o`rganish nafaqat landshaftlarni, balki ularning barcha komponentlarini ham ta`riflab berish mumkin; masalan, havo, suv yoki o`simlikning optik va radiofizik xususiyat-larini o`rganish kabi. Ammo landshaftlarga xos bo`lgan fizik xususiyatlar va jarayonlar va ularning kompenetlarini yanada kichikroq bo`lgan eng oddiy qismlarga bo`lib o`rganishni taqazo qiladi. Landshaftning bunday qismlari o`zining fizik xossalari va jarayonlari jihatidan bir xil va bir butun bo`lishi kerak. Bunda eng oddiy qismlarni N.L. Beruchashvili (1986-1990) geomassa deb atashni taklif qilgan. Geomassalar sifat jihatidan turli jismlar bo`lib, massasi bilan zamonda va makonda o`zgarib turish tezligi bilan farqlanadi. Landshaftlarning geomassalari ularning kompenetlaridan moddasining bir xilligi bilan ajralib turadi va landshaftlarda ro`y beradigan jarayonlarda turlicha rol o`ynaydi. Bularga aeromassa, sitomassa, zomassa, mortmassa, litomassa, pedomassa, gidromassa kabilar kirib, ularning barchasini qamrab oladigan atama sifatida geomassa ishlatildadi. Geomassa biror komponentning hammasini to`la qamrab ola olmaydi. Masalan pedomassa atamasi tuproq tarkibidagi mayda tuproq zarrachalari va chirindiga yoki tuproqdagi organik va mineral aralashmagagina ta`luqlidir holos.

Tuproq tarkibidagi namlik: havo, mayda tosh bo`laklari va tirik mavjudodlar pedomassaga kirmaydi. Landshaftlardagi tuproq esa komponent sifatida pedomassa bilan birga gidromassa(tuproqdagi namlik)ni, pitomassa (tuproqdagi mayda toshlar)ri fitomassa (o`simlik ildizlari)ni va zoomassa(tirik mavjudotlar) qamrab olishi mumkin. Aeromassa tushunchasi ham tabiiy hududiy mujassama doirasidagi faqat quruq havoga ya`ni gazlar aralashmasiga taalluqlidir.Havo tarkibidagi suv bug`lari esa aeromassaga kirmaydi. Landshaftlar geofizikasida geomassadan kattaroq birlik hisoblangan geoqatlam tushunchasi ham mavjuddir. Geoqatlamlarga N.L Beruchashvili (1990) eng oddiy hududiy majmualarning ko`ndalang qismida ajratiladigan va bir qancha landshaft geofizik belgilari, jumladan ma`lum va o`ziga ham geomassa-ning yig`indisi hamda nisbati bilan tavsiflanuvchi qatlamlarni kiritadi Har bir geoqatlam boshqasidan tarkibi teksturasi bilan farqlanadi. Geoqatlamlarning teksturasi eng zarur geofizik xususiyatlardan biri unga ko`pincha jarayonlar, masalan, Quyosh radiatsiyasining kirib kelishi yog`in sochinlarning tutilib qolishi va hokazolar bog`liqdir. Odatda biz ishlatadi-gan tushunchalardan biri tuproq tarkibsi landshaftlar geofizikasi nuqtai- nazaridan qaraganda tuproqning ayrim qatlamlari uchun tekstura hisoblanadi yoki o`simlikning qoplami teksturasi uning geometriyasi, fitometriyasi va arxitektonikasidan tashkil topadi. Tekstura faqat bitta sinfga mansub bo`lgan geomassa uchun taalluqli bo`lishi mumkin. Turli sinflarga xos bo`lgan geomassalar teksturalari yig`indisi geoqatlamning tarkibsini tavsiflaydi. Boshqacharok qilib aytganda geoqatlamlarning tarkibsi deb geomassarlarning alohida sinflar teksturalarining nisbatiga aytiladi Geomassalar ham geoqatlamlar ham tabiiy hududiy mujassamaning hosil bo`lishi, shakllanishi, tuzilishi va ulardagi modda va energiya almashinishini geofizika tadqiq qilish uchun muhim bo`lgan qismlardandir.

Landshaftlar geofizikasining muhim vazifalaridan biri tabiiy hudu-diy mujassamalarini mavqei makon va zamonda tutgan o`rni va holatini tahlili hamda sintez kilinishdan iboratdir. Chunki zamon ham, makon ham fizikaning asosiy tushunchalari qatoriga kiradi. Tabiiy hududiy mujas-samalarning makon va zamon kabi fizik xossalarini tadqiq qilish, ularning shaklanishi, rivojlanishi va dinamikasini o`rganishda katta ahamiyatga egadir. Ma`lum bir landshaftlarda xos bo`lgan makonning ham bo`ylama ham ko`ndalang chegaralari mavjuddir. Landshaftlarni aniqlash va ularni xaritaga tushirish ishlarida biz asosan bo`ylama chegaralari bilan ish ko`ramiz. Tabiiy hududiy mujassamalarning bir qator landshaft geofizik xususiyatlarini belgilab beruvchi ko`ndalang chegaralar oddiy landshaftshunoslikda deyarli aniqlanmaydi, chunki bu chegaralar bo`ylama chegaralarni aniqlashga nisbatan anchagina murakkabdir. Landshaftlar geofizikasiga taalluqli masalalardan yana biri tabiiy hududiy mujassamalarning zamondagi chegarasini aniqlab olishdir. Bunday chegara faqat ikkita bo`lishi va tabiiy mujassamalarning mavjudligining boshlanishidan va tugashidan o`tishi mumkin. Buning ichida, ya`ni landshaft-ning tashkil topgan vaqtida shu kungacha bo`lgan davrni ya`ni uning yoshini aniqlash alohida ahamiyatga egadir. Tabiiy mujassamalarning yoshi deganda uning komponentlari orasida hozirgidagidek aloqadorlik va bog`lanish yuzaga kelgan vaqtdan buyog`i tushuniladi.

Похожие

Landshaftlar tasnifi

Landshaftlar dinamikasi va rivojlanish qonuniyatlari

Landshaftlar geografiyasining rivojlanish tarixi

Buzilgan landshaftlar tushunchasi haqida

Antropogen landshaftlar va uning tiplari haqida tushuncha